Qarashanyng ortasy týrki tildes halyqtardyng tili, dili, qúndylyqtary janghyrghan erekshe sәt boldy. Týrkiyanyng astanasy Ankara qalasynda ornalasqan TÝRKSOY men shahardyng  qalalyq kenesinde birinen keyin biri ótken Oljas Sýleymenov shygharmashylyghyna arnalghan kórme, «Týrki әlemining analary» dóngelek ýsteli jәne  halyqaralyq kórme – ózara ýndesip, týrki mәdeniyetining basty qúndylyqtaryn tolyq bir arnagha toghystyrdy.

TÝRKSOY shtab-pәterinde ashylghan «Oljas Sýleymenov. Masshtab. Planeta. Jer» kórmesi – aqynnyng әdeby múrasyn kórsetu ghana emes, til men sózding ruhany quatyn tanytty. Búl shara Álemge tanymal qazaq aqyny, akademiyk, diplomat, turkolog jәne Qazaqstannyng Enbek Eri Oljas Sýleymenovting әigili «AZ y Ya» kitabynyng jaryq kórgenine 50 jyl toluyna oray úiymdastyrylghan edi.  Kórmege «TÝRKSOY» úiymynyng Bas hatshysy Súltan Raev, YuNESKO qamqorlyghyndaghy «Mәdeniyetterdi jaqyndastyru ortalyghy» memlekettik muzeyi diyrektorynyng orynbasary Saltanat Áshimova, Dýniyejýzi qazaqtar qauymdastyghynyng Týrkiyadaghy ókili Erjan Uәiis, Qazaqstan halqy Assambleyasy janyndaghy Analar kenesi tóraghasy Nazipa Ydyrysqyzy bastaghan   delegasiya qatysty.

Kórme Oljas Sýleymenovtyn  beynetaspa arqyly joldaghan sәlemimen ashyldy.  Múnda zanghar aqyn, týrkologiya ghylymynyng tereng bilgiri «TÝRKSOY» úiymynyng ózine zor qúrmet retinde osynday shara úiymdastyrghanyna alghysyn bildire kelip, «TÝRKSOY» jobalarynyng әlem kóshbasshylarynyng adamzat aldynda túrghan ózara tәueldi sheshimderdi estuine mýmkindik beretinin mәlimdedi. Aqyn úiymnyng bedeli artqan sayyn dýniyejýzilik qoghamdastyqtyng Týrki halyqtarynyng mәdeniyeti men tarihyna degen qyzyghushylyghynyng da ósip jatqanyn bayqaghanyn jetkizip, ghalymdardyng endi týrkilerding tarihy yqpaly taqyrybyna bet búratynyna senim bildirdi.   Osy rette zanghar aqyn әlemdik órkeniyettegi týrkilerding ornyn eskergisi kelmeytinin, onyng kóshbasshylyq rolin joqqa shygharghysy keletin payymdar, tújyrymdardy joqqa shyghardy.  Onyng aituynsha,   týrkilerding tarihyn V ghasyrdan bastaytyn qazirgi turkologiya — tym jas, tym tar óristi ghylym. Shyn mәninde týrkilerding dauysy әldeqayda terennen keledi.Kóshpeli dalanyng emes, adamzat órkeniyetining eng kóne qabattarynan, shumerden keledi. Piramidalardyng tas qabyrghasynda túrghan jazular — tek qúdaylar men patshalardyng tili emes. Onda kóshpeli daladan kelgenderding izi bar. Tanbanyng yrghaghy, grammatikanyng tynysy — bәri bizge beytanys emes .Jylnamalarda «soltýstikten kelgen» dep sipattalghan taypalardyng tili men salty — keyingi dәuirde týrkiler dep atalghan halyqtyng erte simmetriyasy. Ghalymdar ony bayqamaydy, al jazba ózi aityp túr. Al Appenin týbeginen tabylghan oghyzdyq qabat — bizding tarihymyzdyng Batysqa da barghanyn, qayta shyghysqa búrylghanyn kórsetedi. Tasqa týsken tanba, tilde qalghan týbir — eshqayda joghalmaydy. Týrkitanu ghylymy osy jәdigerler negizinde damu kerek.

Odan song kórsetilgen beynefilimde Oljas Sýleymenovtyng  ómiri men shygharmashylyghynyng negizgi kezenderi qamtyldy.  Búl dýniyede aqyn túlghasynyng auqymy men gumanistik missiyasy Shyghys pen Batysty sóz, til jәne mәdeniyet arqyly toghystyrghan ruhany kópir aishyqtaldy.

Planetarlyq aqyn O.Sýleymenovtyng enbekteri adamzattyq gumanitarlyq oilargha tartyp, ruhyn asqaqtyp, izgi qadamdargha jol bastaydy. Kórmening ashyluynda sóz alghan  «TÝRKSOY» úiymynyng Bas hatshysy Súltan Raev  búl sharanyng osy túrghydan týrki  әlemi ýshin manyzdylyghyn atap kórsetti. Qazaqtyng úly akademiygining enbekteri qoghamnyng barlyq salasy ýshin tereng maghynagha iye, ózekti bastamalargha tirek ekenine nazar audartty.

Kórme barysynda jazushynyng әdeby múralary úsynyldy. Ekspozisiyagha siyrek basylymdar men múraghattyq materialdar qoyylyp, avtordyn– «Arghymaqtan» bastap «AZ y Ya»-gha deyingi shygharmashylyq jolyn kórsetti. Onyng ózegindegi  ana men til taqyryby aqyn shygharmashylyghyn tútastay biriktirip túrghan basty iydeya. Sondyqtan búl sharanyng   ruhany әserin  әri qaray «Týrki әlemining analary: dәstýr jәne qazirgi zaman» dóngelek ýsteli terendetip, analyq róldi әleumettik jәne mәdeny túrghyda qarastyrdy. Sharanyng mәni – ruhany sabaqtastyqty, analyq qúndylyqtardy jәne týrki mәdeny múralardy qazirgi qoghamgha beyimdep kórsetu, tanghy kórmening filosofiyalyq bastamasyn naqty әleumettik-kóriniske ainaldyru boldy.

Alqaly jiynda Qazaqstan, Týrkiya, Ázerbayjan, Qyrghyzstan, Ózbekstan jәne Týrikmenstannan kelgen ghylymy jәne qoghamdyq úiym ókilderi ananyng týrki qoghamyndaghy tarihiy-mәdeny orny, otbasy institutyndaghy róli, qazirgi zamanghy әiel kóshbasshylyghy, jastargha ruhany qúndylyqtardy jetkizudegi missiyasy jayly sóz qozghaldy.

Sharagha kelgen qazaqstandyq analar delegasiyasynyng kóshbasshysy Qazaqstan halqy assambleyasy janydaghy Analar kenesining tórayymy Nazipa Shanay ózning aiyrqsha úsynysymen nazar audartty. Nazipa Ydyrysqyzy  dqngelek ýstelde  ananyng zerdeli, parasatty jәne biyik mәdeniyet iyesi boluy qajettigi jayly oy qozghady.  Osynday qasiyetke ie analar ghana sanaly, isker, kósheli úrpaq tәrbiyelep, últ sapasyn  kótere alatynyn  aytyp, týrki tildes halyqtar jastaryn tәrbiyeleude auyzbirshilikke, yntymaqqa shaqyrdy. Sózining sonynda:

– Ana tatu bolsa, әlem tatu. Endeshe býgingidey  geosayasy ahual shiyelenisken uaqytta analardyng auyzbirshiligi auaday qajet, - dey kelip, týrki halyqtary analarynyng qauymdastyghyn qúru turaly bastama kóterdi. Shanay hanym búl orayda býginde Qazaqstanda  jiyrma myngha juyq ananyng basyn biriktirip otyrghan Analar kenesinin  tәjiriybesi negizinde  halyqaralyq qauymdastyq  júmysyn jandandyrugha bolatynyn aitty. Týrkiya Preziydenti Erdoghannyng kómekshisi, kópbalaly ana Sheziya hanym, Ádilet jәne Damu partiyasy tóraghasynyng orynbasary Reshide Yuksel, Týrkiyanyng Otbasy jәne әleumettik qorghau viyse-ministri Leman Yenigýn hanymdar búl úsynysty jyly qabyldap, týbi bir týrki analarynyng baylanysyn nyghaytugha yqylasty ekenin bildirdi. Otbasy viyse-ministri   bastamanyng manyzyn «Analar úrpaq tәrbiyesindegi ortaq qúndylyqty  úrpaq tәrbiyesine sinirip, qoghamdaghy izgilikti, parasatty mәdeniyetti algha jyljytudaghy manyzdy túlgha. Sondyqtan analar danalyghy, ónegesi, tәrbie isindegi ozyq ýlgileri keninen tarap, ortaq tәjiriybege ainalu kerek. Úrpaq tәrbiyesinde shekara joq. Bizding ozyq oilarymyz, biyik ústanymyz, tәjiriybemiz ortaq iygilikke ainalu kerek»  dep aiqyndady.

Osylaysha búl bas qosu ana tek otbasynyng dingegi ghana emes, ana týbi  bir bauyrlas elderding  ruhany sabaqtastyghyn saqtaytyn altyn arqau ekenin kórsetti. Sóitip dóngelek ýstel – tanghy kórmeden alynghan ruhany әserdi naqty әleumettik kontekstke audardy.

Ankara qalalyq kenesinde ótken halyqaralyq kórme – ananyng ruhani, mәdeny jәne estetikalyq beynesin kórneki qúraldar arqyly jetkizgen mazmúndy sharagha úlasty. Oghan qoyylghan 100-den astam  artefaktiler, fotosuretter, installyasiyalar, dәstýrli kiyimder birde tarih terenine boylatsa,  birde sana biyiktigine  kóterip, endi birde jana dәuir kókjiyegine kóz saldyrdy. Kórmeden oryn alghan  týrki halyqtarynyng úlylaryn dýniyege әkelgen analar, memleket jәne qogham qayratkerlerining qatarynda zanghar jazushy Ábish Kekilbaydyng anasy Aysәule Júmabay, poeziya patshayymy Fariza Ongharysynova, tamasha qalamger Sәule Dosjan sekildi qazaq halqynyng tarihy túlghalarynyng  boluy    kókeyde maqtanysh sezimin oyatty.  Endi búl kórme bir ay boyy júmys istep, kelushilerge týrki júrtynyng úly analarymen qauyshtyrady.

Kórmening eng әserli sәti aq kiymeshek kiyip, qolyna shyraq ústaghan jazushy Kamal Ábilqasymqyzy Álpeyisovanyng ortagha shyghuy boldy. Qalamger apamyz talant kóp qyrly ekenin úqtyrdy Onyng oryndauyndaghy  “Úmay ana” qoyylymy bir qolymen besikti, bir qolymen әlemdi terbetken ananyng el men jer amandyghy, dýnie tynyshtyghy jayly  ansaryn pash etip, kórmege qatysqan barsha qauymnyng tilegin bir  arnagha toghystyrdy.

Kelushiler ýshin esten ketpes sәt  qazaqstandyq analar delegasiyasynyn  ózderi arnayy alyp kelgen últtyq dәmderden  aq dastarhan jayghany boldy desek artyq aitqandyq emes. Halqymyzdyng qonaqjay peyilining saltanaty edi búl. Qazaq bauyrsaghynyng týr-týri, qúrty, irimshigi jentining dәmi  til ýiirip qana qoymay jýrekterge  erekshe jylulyq syilaghany anyq. Al, QHA Analar kenesining “Aq oramal” aksiyasy ótken kezde býkil kelushiler iyghyna beybitshilik pen kelisim simvoly aq kógershin qonghanday  kýy keshti. Týrki әielderi ýshin ardyn, abyroydyn  belgisiney aq oramal sol kýni birining kelinine, birining qyzyna, birining anasyna joldandy. Óitkeni, kórmege kelgen  erler olardy anasyna, jaryna, qyzdaryna talasyp túryp  aldy. Búl bizding qúndylyqtarymyz ortaq el ekenimizdi kórsetip әri  jaqyndatqan ghajap rәsim boldy.

Osylaysha ýsh shara mәdeny ekspedisiyagha ainalyp, týrki әlemining ruhani, mәdeny jәne әleumettik tútastyghyn bir arnagha toghystyrdy. Búlar tek mәdeny kezdesuler emes, týrki dýniyesining ruhany kodyn tanytqan, ana mәdeniyeti men til arqyly bolashaqqa baghdar bergen  taghylym shara edi.

Aysha Qúrmanghaliy

Abai.kz