Býgin «Egemen Qazaqstan» men «Kazahstanskaya pravda» gazetterinde Memlekettik Kenesshi Erlan Tynymbayúlynyng maqalasy jaryq kórdi. Biz atalghan maqalany oqyrman nazaryna úsynamyz...

Memleket basshysy 5 qarasha kýni «Qazaqstan Respublikasy ishki sayasatynyng negizgi qaghidattary, qúndylyqtary men baghyttaryn bekitu turaly» Jarlyqqa qol qoydy. Búl – tarihy manyzy bar qújat. Sebebi búryn-sondy elimizde ishki sayasattyng iydeologiyalyq baghyty men úiymdastyrushylyq ayasyn anyqtaytyn jýieli, birtútas akt bolghan emes.

Tarihy tújyrymdama

Tújyrymdamalyq qújattyng qajet ekeni biraz uaqyttan beri aitylyp keldi. Burabayda ótken Últtyq qúryltaydyng otyrysynda da sarapshylar men qaty­su­shy­lar osy mәselege airyqsha nazar audar­dy. Edil Janbyrshiyn, Aydos Sarym, Nikita Shatalov, Gýlmira IYleuova, Andrey Chebotarev, Daniyar Áshim­baev, Marat Shiybútov jәne basqalar qújatty әzirleu uaqyt talaby ekenin tilge tiyek etti.

Memleket basshysy bastamany qoldap, Preziydent Ákimshiligine atalghan mәseleni jan-jaqty zerttep-zerdeleudi tapsyrdy.

Ishki sayasat – memleketting damuy men túraqtylyghynyng basty tiregi. Tәuelsizdik alghaly elimizde әr kezende ishki sayasattyng basymdyqtaryna oray týrli qújattar, baghdarlamalar qabyldandy. Biraq búl qújattarda salanyng qaghidattary men qúndylyqtary, maqsattary men baghyttary birtútas jýie retinde kórsetilmegen edi. Kerisinshe keyde bir-birine qayshy keletin normalar kezdesetin. Endi, mine, memlekettik dengeyde alghash ret ishki sayasat úghymy, onyng maqsattary men mindetteri, baghyttary jýieli týrde naqty aiqyndalyp, bekitilip otyr.

Belgili sarapshylar men Últtyq qúryltay mýsheleri, ghylymy qauymdas­tyq ókilderi tújyrymdamalyq qújat­ty jarty jyldan asa uaqyt әzir­ledi. Ásirese Erkin Ábil, Erlan Sairov, Aygýl Sәduaqasova, Berik Ábdighaliyúly, Talghat Qaliyev, Qarlyghash Jamanqúlova, Rauan Kenjehanúly, Núrbek Matjani, Aleksandr Danilov, Ghaziza Ábisheva bastaghan azamattar ýlken enbek sinirdi.

Birlesken júmystyng nәtiyjesinde memlekettik qaghidattardyn, jalpyúlt­tyq qúndylyqtardyn, ishki sayasattyng bas­ty baghyttary jýielendi. Tújyrymdama jýrgizilip otyrghan qazirgi sayasatty birtútas dýniyege ainaldyrdy. Áleumettik jelilerde, búqaralyq aqparat qúral­darynda jariyalanghan materialdar onyng qoghamda ong qabyldanghanyn kórsetip otyr.

Keyingi jyldary elimizde auqymdy saya­sy reformalar jýzege asyryldy. Sonyng nәtiyjesinde memlekettik ap­pa­ratqa jana adamdar kele bastady. Mәse­len, auyldyq okrugterding әkimderi saylanuda. «Preziydenttik jastar kadr rezervi» jobasy iske qosyldy. Jýiede buyn al­masu ýderisi ýzdiksiz jýrip jatyr. Son­dyq­tan ishki sayasat tújyrymdamasy mem­lekettik qyzmet jýiesine ózge salalardan kelgen basshylardyng jana buynyna kómekshi qúral retinde paydaly bolmaq.

Ayryqsha atap óterligi, qújatta elimizding jalpyúlttyq nyshandary bekitilgen. Mәselen, shanyraq – últ­tyq birliktin, dombyra – últtyq muzy­kalyq aspaptyn, Abaydyng «Qara sóz­deri»  últtyq kitaptyng nyshany bolyp aiqyndaldy. Búl nyshandar elimizge tәn erekshelikterdi tanugha, jalpyúlttyq biregeyligimizdi nyghaytugha jәne tarihiy-mәdeny múramyzdy saqtaugha yqpal etedi.

Synshylardyng keybiri «búl qújatta jana iydeologiya nege joq?» degen synayda pikir aityp jatty. Alayda tújyrymdama әu bastan múnday maqsatty kózdegen joq. Onyng ýstine bizdegi sayasy pluralizm, pikir aluandyghy jaghdayynda búl mýmkin emes. Qújattyng mәni – azamattarymyz ústanatyn jalpygha ortaq qarapayym normalar men qúndylyqtardy bekitu. Yaghny qoghamdyq qúrylym kýrdelengen sayyn әrtýrli kózqarastaghy, әrtýrli ústanymdaghy adamdardy biriktiretin ortaq qúndylyqtardy aiqyndau.

Ádette múnday qújattar qabyldan­ghan­da auqymdy is-sharalar jospary men budjeti qomaqty arnayy jobalar birge bekitiletin. Biraq qazirgi ústa­nym – basqa. Tújyrymdamany dayyn­dauda jәne baghdarlamany jýzege asyruda qarjy talap etetin jobalar men piar-kampaniyalar úiymdastyru maq­saty belgilengen joq. Qújat eng aldymen, tújyrymdamalyq negiz qyzmetin at­qarady. Ishki sayasatty jýieli bas­qaruda anyq baghdar, aiqyn jol silteuge baghyttalghan. Taghy da qaytalap aitsaq, maqsat – saladaghy júmysty ortaq negizge jýieleu. Sondyqtan qazir qoghamdyq nagradalar, mekteptegi tәrbiye, enbekqorlyq, bilim jәne jasampazdyq qúndylyq­taryn birizdendiru bastalyp ketti. Búl júmystyng barlyghy artyq shyghynsyz әri formalizmsiz atqarylyp keledi. Eng aldymen, onyng institusionaldyq negizine basymdyq berildi.

Jana qúndylyqtar jýiesi

Qoghamda jana etika men qúndylyq­tar jýiesin ornyqtyru – bir kýnde atqary­latyn sharua emes, búl kezen-kezeni­men jýzege asyrylatyn júmys. Oghan qúrghaq úran, jyltyraq iydeologiyamen qol jetkizu – bos әureshilik. Búl jerde jalang ýgit-nasihat tiyimsiz. Tipti keri әser etui – yqtimal. Búl bizding jolymyz emes. Biz júmystyng óz yrghaghymen, óz arnasymen jýrgenin qalaymyz. Sayasy pikir aluandyghy jәne sóz bostandyghy jaghdayynda eng dúrys qadam da osy bolmaq. Biz jýieli memlekettik sayasat arqyly adamdar arasynda qoghamdyq әdep mәdeniyetin damytudy kózdep otyrmyz. Keyingi uaqytta jýrgizilip jatqan júmysymyzdyng barlyghy osyghan sayady.

Aytalyq, jana sayasattyng negizgi elementining biri retinde «Zang jәne tәrtip» qaghidaty aiqyndaldy. Búl – jeke adam men qoghamdyq qauipsizdikting ir­getasy. Preziydent Qasym-Jomart Toqaev aitqanday, «Zang jәne tәrtip» memlekettik qúrylystyng basty qaghidaty bolyp qala beredi. Álbette, zandylyqty saqtau – memleketting birden-bir basty min­deti. Biraq qoghamnyng qoldauynsyz búl iste naqty nәtiyjege qol jetkizu qiyn. Sol ýshin qoghamda qanday da bir qúqyq búzushylyqqa, agressiya men zor­lyq-zombylyqqa qarsy immuniytet qalyp­tastyru manyzdy. Áriyne, búl bir kýnde nәtiyje bermeydi. Degenmen memleketimiz ústanghan «Zang jәne tәrtip» qaghidaty qazirding ózinde qoghamdaghy ong ózgeristerge yqpal etip otyr. Keyingi bes jylda qylmystyq qúqyq búzushylyqtar eki ese azaydy. Qoghamdyq oryndardaghy qylmys dengeyi 80 payyzgha qysqardy. Zangha baghynu mәdeniyetin ornyqtyru qoghamdy jana sapalyq dengeyge kóteredi.

Jana qoghamdyq etikany qalyp­tas­tyruda «Taza Qazaqstan» jobasynyng manyzy zor. Birden aitayyq, búl – bir sәttik ekologiyalyq aksiya emes. Onyng mәni – qoghamda tazalyq mәde­niye­tin qalyptastyru, tabighatqa jan­ashyr­lyqpen qarau, vandalizmge qarsy kýres, jauapkershilikti arttyru. Tәrtip tabaldyryqtan bastalady. Árkim ýide de, aula men kóshede de tazalyq saqta­sa, tәrtip ornaydy. Tәrtipti saqtau, tazalyqty ústanu sanaly týrde jasalatyn daghdygha úlasqany abzal. «Taza Qazaqstan» jobasynyng el azamattary tara­pynan ýlken qoldaugha ie boluy jú­mystyng dúrys arnada jýrgizilip jatqanyn kórsetedi.

Kez kelgen institusionaldyq reforma, qoghamdyq ózgeris aldymen adam­dargha baghyttalady. Adamdardyng sanasy ózgermey, birde-bir reforma jemisin bermek emes. Al sanagha sәule týsiretin ortanyng biri – mektep. Sondyqtan qújatta óskeleng úrpaqtyng tәrbiyesine erekshe nazar audarylghan. Orta bilim jýiesine engizilgen «Adal azamat» baghdarlamasy da qoghamdyq qúndylyqtardy ornyqtyrudy kózdeydi. Baghdarlama «memleket – mektep – ata-ana» ýsh taghanyn ortaq maqsat jolynda úshtastyrady. Múnday qadam nashaqorlyqtyn, ludomaniyanyn, bulling pen zorlyq-zombylyqtyng aldyn alady әri jasampaz qúndylyqtardy ornyqtyrugha negiz bolady. Qazirgi uaqyt­ta baghdarlamanyng tiyimdiligine saraptama jýrgizilip jatyr. Aldaghy uaqytta ony balabaqshalar men kolledjderge de engizu isi qolgha alynady.

Memleket basshysy bir sózinde «Adal enbek pen jauapkershilik – jana qoghamdyq etikanyng ózegi» degen bolatyn. Atalghan qúndylyqtardy ilgeriletu maqsatynda 2025 jyl Júmysshy mamandyqtary jyly bolyp jariyalandy. Memlekettik nagradalar jýiesine janadan injenerlerge, qúrylysshylargha, ghalymdargha, shahterlerge jәne basqa da mamandyq iyelerine arnalghan toghyz ataq qosyldy. Elimizde 74 kәsiby mereke atalyp ótiledi. Sonyng ishinde Enbek kýnining orny bólek. Jyl sayyn enbek ozattary men enbek әuletterining ókilderi memlekettik nagradalarmen marapattalady. Búl qadamnyng bәri qoghamda enbekqorlyqty dәripteuge, ony jana qúndylyq retinde ornyqtyrugha baghyttalghan.

Jalpyhalyqtyq qúndylyqtardy qorghau da – manyzdy baghyttyng biri. Óit­keni qoghamda shetelding mәdeny modelideri men minez-qúlyq normalaryn ornyqtyru әreketterine qatysty alandaushylyq bar. Memleket búghan beyjay qaray almaydy. Sondyqtan dәstýrli qúndylyqtardy qorghau sharalaryn kýsheytuge niyetti.

Respublika kýni men Tәuelsizdik kýnin, Nauryz ben Jana jyldy, Oraza ait pen Qúrban aitty, Rojdestvo men Pashany, Qazaqstan halqynyng birligi kýnin, Halyq­aralyq әielder kýnin keninen merekeleu qúndylyqtardy qadirleuding jarqyn mysaly bola alady. Keyingi jyldary Últtyq rәmizder kýnin, Otbasy kýnin, Últtyq kitap kýnin, Últtyq dombyra kýnin merekeleu jalpyhalyqtyq sipat ala bastady.

Bolashaqta búlardyng qatary kóbengi mýmkin. Aytalyq, kóptegen memlekette Kórshiler kýnin atap ótu dәstýri keng ta­ralghan. Al kórshilermen tatu-tәtti, bir­lik pen berekede ghúmyr keshu – bizding qoghamgha erekshe tәn qasiyet. Hal­qy­myzdyn, ómir saltymyzdyng ainymas qaghidasy desek qatelespeymiz. Mún­day qadamdar qoghamdaghy yntymaqty, dostyqty, tútastyqty odan әri nyghayta týseri anyq.

Preziydentimiz aitqanday, «progres­siyv­ti qoghamnyng ýsh túghyry bar, olar – bilim, ghylym jәne mәdeniyet». Jana qúndylyqtar jýiesin ornyqtyru osy ýsh túghyrgha arqa sýieui kerek.

Sifrlyq etika

Álem tegeurindi transformasiyany bastan ótkerip keledi. Qoghamdyq ómirding negizderi men qúndylyqtardyng baghdary sәt sayyn ózgerip jatyr. Mәselen, jana tehnologiyalar, әleumettik jeliler jyldam damyp, etikalyq normalar soghan ilese almay qaldy. Sondyqtan qogham­da jana etikalyq normalardy ornyq­tyrudyng manyzy arta týsti.

Aytalyq, sifrlyq platformalar dәstýrli BAQ monopoliyasyn әlsiretti. Endi smartfony bar kez kelgen adam janalyqtyng jarshysy bola alady. Búl bir jaghynan adamdardyng pikir aitu mýmkindigin arttyrsa, ekinshi jaghynan manipulyasiyalar men jalghan aqparatqa jol ashyp berdi. Múny mynadan-aq angharugha bolady: búghan deyin rastalmaghan aqparat kezdeysoq jaghdayda jariyalansa, qazir ashyqtan-ashyq maqsatty týrde, kóbinese qoghamdyq pikirge arnayy әser etu ýshin taratylady.

Búl – qoghamgha qauipti qúbylys. Sol sebepti әlem elderi múnday qaterge tosqauyl qoy ýshin tiyisti sharalar qa­byldap jatyr. Álemning bir bólshegi bolghandyqtan, biz de aqparattyq alandy barynsha qorghaugha tiyispiz. Sondyqtan Ortalyq kommunikasiyalar qyzmetining qúrylymynda Jalghan aqparatqa qarsy kýres jónindegi ortalyq qúryldy. Onyng maqsaty – manipulyasiyalardy, jalghan aqparatty der kezinde anyqtap, kýshin joi әri media kenistikti qorghau.

Mәselen, aqparattyq shu tudyru qoghamda kóp kezdesetin problemagha ainaldy. Ókinishtisi, sonyng kóbi belgili bir toptardyn, jekelegen adamdardyng mýddesi ýshin jasalady. Pikirlerdin, emosionaldy mәlimdemelerdin, ýstirt týsindirmelerding kóptigi qoghamdyq talqylaudyng sapasyn tómendetedi, jalghan illuziya tudyrady. Saldarynan shynayy jәne manyzdy aqparat rastalmaghan kontentting kólenkesinde qalyp qoyady. Sondyqtan jalghan aqparatty anyqtap, kýshin j­onmen ghana shektelmey, jana sifr­lyq etikany qalyptastyru kerek. Búl degenimiz – aqparat taratu jәne kon­tentti qabyldau mәdeniyetin ornyqtyru.

Biyl kóktemde «aqparattyq reket» fenomenin aiyptap, mәlimdeme jasadym. Búghan keybir blogerler men bel­sendiler qyzmetining kәdimgi bop­salaugha úlasyp bara jatqany týrtki boldy. Mún­day kelensiz tәjiriybeler búghan deyin­gi kezenderde destruktivti element­terge qatysty qoldanylghan «jaltaq­tau sayasatynyn» saldarynan tuynda­ghany mәlim. Búl óz kezeginde jalghan qoghamdyq belsendilerdin, blogerlerdin, «aytqangha kónip, aidaghangha jýretin» oppozisionerlerding kóbengine jol ashty. Qazir olar kezindegi qúdiret­ti qol­daushylarynan da, jomart kliyent­terinen de aiyrylyp qaldy. Biraq ýiren­shikti әdisten әli de aryla almay keledi. Búlar­dyng júmys shemasy da qaradýrsin: bel­gili bir taqyrypty joq jerden ushyq­tyryp, júrt nazaryn audartady, al sodan song jazbany óshirip tastau ýshin qo­maqty qarjy nemese memlekettik tapsy­rys dәmetedi. Búl jurnalistikagha da, qo­ghamdyq qyzmetke de jatpaydy. Búl naghyz «aqparattyq reket» bolyp sanalady.

Býginde memleket ashyqtyq pen jauap­kershilikke negizdelgen basqa saya­satty ústanyp otyr. Sol sebepti endi múnday әdisterge jol bermeu qajet. «Aq­parattyq reketti» ymyramen de, marapatpen de, kelisimshartpen de qoldap-quattaugha bolmaydy. Shyndyghynda, búl – shantaj ben bopsalaugha qúrylghan әri qyl­mystyq bizneske para-par qaterli qúbylys.

Sonymen birge qoghamda «kenseling» («bas tartu») qúbylysy da beleng alyp keledi. Bir qaraghanda búl azamattyq belsendilikting bir qyry bolyp kórinui mýmkin. Al shyn mәninde qysym kórsetu men kelekening qúralyna ainalyp barady. Adamdar emosiyanyng jeteginde ketip, mәselening bayybyna barmay boykot sharalaryna qosyluda. Osynyng saldarynan qoghamdaghy alauyzdyq pen agressiya kýsheyedi. Ádiletsizdikting mәn-manyzyn týsinbey túryp talqygha aralasu, odan da zor әdiletsizdikti tuyndatuy mýmkin ekenin esten shygharmaghan abzal.

Sondyqtan bolashaqta búl qúbylysty da retteu kerek. Bәlkim, zannamalyq sharalar qoldanu qajet shyghar. Etnostyq, dini, tildik, genderlik jәne basqa da kemsitushilik belgileri boyynsha boykot jariyalaugha shaqyratyndargha qatysty jauapkershilik engizgen dúrys.

Jalpy, etnostyq, dini, tildik nemese syrtqy sayasy mәseleler siyaqty kýrdeli әri nәzik taqyryptardy emosiyamen talqylaugha bolmaydy. Múnyng sony alauyzdyqqa, qoghamdy bólip-jarugha әkep soqtyruy әbden mýmkin. Sol sebepti pikir jazghanda, qoghamdyq talqylaularda oy aitqanda shekten shyqpaghan dúrys. Qazaqta «ala jipti attamau» degen úghym bar. Múny pikirtalas kezinde de berik ústanu qajet. Yaghny eldigimizge, birligimizge, yntymaghymyzgha syzat týsiretin dýniyeden alshaq bolghan jón. Búl degenimiz – tyiym salu emes, kerisinshe pikirtalas kezinde ústamdy bolyp, sabyr saqtaugha shaqyru.

Memleket qoghamdyq túraqtylyqqa syzat týsiretin dýniyelerge beyjay qaramaytyny belgili. Ásirese destruktivti kontent taratu әreketterine qatysty qatang sayasat ústanady. Qazir Parlament qoghamdyq-sayasy túraqtylyqqa qauip tón­diretin kontentti taratugha qatysty әkimshilik jauapkershilik engizu jónindegi týzetulerdi qarastyruda. Atalghan jana­shyl­dyq osy saladaghy zangha qayshy әre­ket­­ter­ding aldyn alugha yqpal etetin bolady.

Degenmen túraqtylyqty saqtau tek shekteu sharalarynan túrmauy qajet. Eng aldymen, qoghamda ózin-ózi retteu tetikteri qalyptasuy kerek. Mysaly, azamattar senimdi aqparat kózderine ghana sýiengeni abzal. Árkim óz әreketi ýshin jauapkershilik arqalaugha tiyis. Dialog mәdeniyetin saqtau, qarsy tarapqa qúrmetpen qarau – órkeniyetti әri sanaly qoghamnyng belgisi.

Jýieli qadam, tyng tәsil

Keyingi jyldary elimizde oryn alghan sayasy ózgerister bir nәrseni anyq bay­qatty: reformalar joghary jaqtyng pәr­menimen emes, kerisinshe keng auqymdy qogham­dyq dialog arqyly qalyptasady. So­nyng nәtiyjesinde el túrghyndarynyn, azamat­tyq qogham instituttarynyn, sarap­shy­lardyng birlesken bastamalary mem­lekettik janghyrtudyng manyzdy bóligine ainaldy. Týptep kelgende, búl da qo­gham­daghy jana mәdeniyettin, jana qúndy­­l­yq­tyng qalyptasyp jatqanyn anghartady.

Býgingi sayasattyng basty ereksheligi – ótken jyldardyng tiyimsiz tәjiriybesinen alystau. Búghan deyin memlekettik organdar jyldam nәtiyje beretin PR-tәsilderge úmtyldy. Kórer kózge әserli, biraq tiyimsiz sheshimderge basymdyq berildi. Bir kezderi biylik te, qogham da jyldam nәtiyje beretin júmystarmen әuestendi. Júrt aldynda jarqyratyp kórsetip, tez esep beru әdeti qalyptasty. Sol tәsil memlekettik basqaru jýiesine de, qoghamdyq psihologiyagha da dendep endi. Esesine kózge kórinbeytin, úzaq merzimge arnalghan sharualar tasada qalyp qoydy.

Qazir jýielilikke, praktikalyq tiyim­dilik pen túraqty nәtiyjege basym­dyq berilgen. Býginde memleket infraqúry­lym salu, әleumettik salany janghyrtu, azamattargha jayly ómir syilau sekildi naqty әri jýieli mindetterdi oryndap otyr. Nәtiyjesi de kónilge qonymdy. Keyingi bes jylda Qazaqstannyng ish­ki jalpy ónimi eki ese ósti. Jan basyna shaq­qan­daghy ishki jalpy ónimning kólemi 14 myng dollardan asty. Shaghyn jәne orta biznes subektilerining sany 1,5 ese úlghaydy.

Keyingi bes jylda 1 200 mektep payda­lanugha berildi. Keyingi ýsh jylda densau­lyq saqtau salasynda 900 nysan el iygiligine qyzmet ete bastady. Aza­mattardyng ortasha ómir sýrui 75 jasqa deyin úzardy.

Túrghyn ýy qúrylysynyng kólemi 19 mln sharshy metrge jetti. 2,4 myng shaqyrym avtomobili joly, 880 shaqy­rym temirjol salyndy. 1 980 óndiris nysany iske qosyldy.

Jarqyn da jyldam «jetistikterge» boyy ýirengender múnday nәtiyjelerdi kózge ilmeydi, әriyne. Shyn mәninde, bú­lar­dyng bәri – jýieli týrde jýzege asy­­rylyp jatqan júmystar. Tek, biz bú­ryn­­ghyday jarqyrata kórsetip, jappay jar­­namalaudan tyiyldyq. Jarnamasyz, úran­syz, kerisinshe jýieli qadamdar men naq­ty tәsilder arqyly jýzege asyrylyp jat­qan kýndelikti júmystar damugha bas­taydy, halyqtyng әl-auqatyn arttyrady.

Dәl osynday tәsilder iydeologiya salasynda da qoldanylyp keledi. Ishki sayasat әsireleusiz, kózboyaushylyqsyz rette­lip otyr. Jasampazdyq qúndylyqtary or­ny­ghuda. Zangha baghynu jәne qoghamdyq yn­tymaqtastyq mәdeniyeti nyghaya týsti. Azamattyq qogham, balalar qúqyghyn qor­ghau, eskertkish taqtalar men rәmizdik kenis­tik mәselelerine erekshe kónil bólemiz.

Memleketimiz jýieli әri tiyimdi әre­ket baghytyn ústanyp otyr. Týrli salada qordalanyp qalghan mәselelerdi jedel rettep, túraqty qúndylyqtar men institusionaldyq negizderdi qa­lyp­tastyru kózdelgen. Qabyldanyp jatqan sheshim­der de uaqytsha әserge emes, azamattardyng mýddesi men últtyq strategiyalyq basymdyqtargha negizdelgen.Búl – salmaqty sayasattyng qaghidattary.

Erlan Qariyn,

Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik kenesshisi 

Abai.kz