قۇسنيحات

قازاقتا حات جازۋ ءداستۇرىنىڭ قاشان جانە قالاي باستالعانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. ايتەۋىر، بۇل سالتتىڭ الىمساقتان كەلە جاتقانى انىق. مىسالى، اسا تىم ارىگە دە بارماي-اق كەشەگى ابىلاي حان مەن ونىڭ نەمەرەسى كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ كورشىلەس مەملەكەت بيلەۋشىلەرىمەن ارادا جازىسقان حاتتارىنىڭ وزىنەن بيىك ەلدىك مادەنيەت ۇلگىلەرىن كورەر ەدىك. ال نازاردى ودان بەرىرەككە قاراي تۇسىرسەك، ءبىر ءسات سوناۋ شوقان جازبالارى ەلەس بەرەدى. بۇلاردىڭ بارىنەن حالقىمىز باستان كەشكەن بەلگىلى داۋىرلەر تىنىسى اڭدالادى...

وتىز جاستىق قانا قىسقا عۇمىرىندا ادامزاتتى تامسانتىپ، تەڭدەسسىز ەڭبەكتەر قالدىرعان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اكەسى شىڭعىسقا جازعان حاتتارىن وقىپ وتىرىپ، نەبىر قىزىقتى جايتتەرگە كەزىگەمىز. ول قاشعار ساپارىنا اتتانعاندا جيىرما بىردە ەكەن. سودان كوپ ۇزاماي-اق بىرتە-بىرتە ايگىلى تاريحشى، ەتنوگراف جانە فولكلورشى، ساياحاتشى، ورىس بارلاۋشىسى، رەسەي اكىمشىلىگىنىڭ شەنەۋنىگى، اعارتۋشى دەگەن اتاقتارعا يە بولعان.

سول شوقاننىڭ ۇلكەن شاھارداعى قىزمەتىنە جاڭا كىرىسكەن قازاقتىڭ كوپ قارادومالاقتاردىڭ ءبىرى سەكىلدى اۋىلداعى اتا-اناسىنا ساعىنىشتان جۇرەگى لۇپىلدەي وتىرىپ حات جازۋىنان، وسىناۋ ۇلى تۇلعالاردىڭ دا بىرەۋگە پەرزەنت، بىرەۋگە اعا... بىرەۋگە ءىنى دەگەندەي قاراپايىم پەندە بالاسى بولعانىن ءتۇيسىنىپ ويعا باتاسىز.

– سىزگە بەلياند ھۋرماتلۋ ۇلۇع مانسابلۋ اتامىزعا، مەھىربانلۋ انامىزعا، ۋا بارشا ءىنى-قارىنداستارىمىزعا كوپتەن-كوپ سالەم.

سالەمنىڭ باعدىدا بىزدەردەن ەسەندىك سۇراساڭىز، الحامدليللا يفتيليا دەب بىلەسىز. 13 چيسلادا اۆگۋستىڭ ومبۋ شاھارىنە كەلدىك. گەنەرال-گۋبەرناتور ءبىر كۇن بۇرىن كەلگەن ەكەن. ەشبىر جات حابار جوق، ەسەنشىلىكتەن باسقا. گۋتكوۆسكي مۇندا سىزدەرگە كوپ-كوپ سالەم كوندىرەدى. اعا سۇلتاندىق حاقىندا كەشە گاسفورت نەشىك ءۇشبۋ كۇنگەشە «پرەدستاۆلەنيە» قىلعان جوق دەپ فريدريحسقا سوگىس قىلدى. حۇدا بۇيىرتسا، ءبىر جۇمادا الارسىز. حاتتا سوۆەتنيك ورنى بۇرىنعىداي ۆاكانسيا بولىپ تۇرالى، ەشبىر لايىق كىسى تابا المادىق.

سابالاق پەن حانقوجا بالالارىن كورپۋسقا قابىلدادىق. شتابتان گۋتكوۆسكي حات الدى. ولاردى كورپۋسقا قابىلدادىق دەب.

ومبىعا كەلەردە قوسشىعۇلدىڭ سوۆەتنيكتەن دامەسى بار بولسا، الىپ بىرگە كەلىڭىز. گۋتكوۆسكي جاھات ەتەرمىن دەپ ۋاعدا بەردى. جانارالعا تانىستىرۋ كەرەك.

ءبىزدىڭ شۇرىقتىڭ ءۇيى سۋدان جامان بولىپ ساسىپ كەتىپتى. ەشبىر تۇرۋعا ءلازىم ەمەس. ءبىر كىسى جىبەرىڭىز دەپ ەدىم – جىبەرە كورىڭىز. ءھام ءوزىڭىز كەلەردە ءبىزدىڭ ءجايدى ۇمىتپاڭىز. گاسفورد ىحىلاستى جىبەرۋگە.

مۇحامەديا مەن قوزىكەنى مەنەن ءسۇيىڭىز.

ۇعلىعىڭىز مۇحامەد-حانافيا ءۋاليحانوۆ.

***

بايقاپ وتىرعانىمىزداي، شوقاننىڭ ءسوز ساپتاۋىنان ارابشا، پارسىشا، سونداي-اق ۇيعىرشا جانە ورىسشا تىلدەردىڭ ىقپالى سەزىلەدى. ياعني، وقىعان ادەبيەتى مەن جۇرگەن-تۇرعان ورتاسىنىڭ اسەرى شوقانعا دا تيگەن. ول دا سول ءوزى ءومىر كەشىپ جاتقان قوعامىنىڭ قاعيدالارىنا باعىنباي تۇرا المايدى. بۇعان قوسا ءار تۇستا «حۇدا قالاسا» نەمەسە «الحامدليللا» دەپ وتىراتىن ادەتىنەن دىننەن الىس ەمەستىگىن دە اڭدايمىز.

حات شوقان قاشقارعا اتتاناردان ءبىر جىلداي بۇرىن، ياعني 1857 جىلى تامىزدىڭ 21-ءى كۇنى جازىلىپتى.

***

ەكىنشى حات

1860 جىل. تامىزدىڭ 9-ى. پەتەربور.

– ءسىزدىڭ مۇباراك ناماڭىزدى، ءيۋلدىڭ 6-سىندا جازعان، جولىعىپ كوب شاد بولدىم. كوپتەن حابار الماعانعا حافا بولىپ تۇرىپ ەدىم، ينشاللا، سىزدەر سالەمەتتىكتتەرىڭىزدى جىبەرىپ تۇرساڭىز كوب جاقسى بولار ەدى. بىزدەن حال-احۋال سۇراساڭىز، الحامدليللا، ساۋ-سالەمەت دەپ بىلەسىز.

ماقىجان ھام سالامات. ول بۇل كۇندە داچادا تۇرادى. «پويۋس» دەگەنى – قامار بەلبەۋ. لاكىن اڭا ەش ءلازىمى جوق بەكەر جازعان.

پەتەربۋرعا كەلگەننەن بەرى ءوزىمنىڭ ءحالىمنى بۇرىنعىدان جاقسىراق كورەمىن. ھاۋاسى ماعان جاقسى، جاعىمدى بولدى. ونى مۇندا اشنا بولعان ۇلىقتار ءھام ۆوەننىي مينيستر ءحۇت بىلەدى. اسكەر ءمينيسترى ميليۋتين، بارون ليۆەن دەگەن جانارال، گراف تولستوي، سەناتىر ليۋبيموۆ، ۋا عايري ۇلىقتار. بۇلارعا اسقا بارىپ جۇرەمىن. لاكىن بۇ كۇنگە شەيىن بۋتكوۆقا ۋا گۋلكەۆيچكە بارعانىم جوق. وندايلاردىڭ ھامماسى مەن اشىنالىعىم بار، بالكي عايريلارى مەن دوستىعىم بار. ءوزىم ءھام بىرنەشە كىتاپ تاساننيف قىلىپ جاتىرمىن. گازەتلەردە مەنىڭ حاقىمدا كوپ جازعان ەدى، ەسىتكەنسىز ءدۇر.

وزدەرىڭىز جۇرەردە ماعان بۇيىرعان ەدىڭىز – اقشانىڭ قانشا شىققانىن جازىپ تۇر دەپ. ھار نەشىك. سىزدەرگە جالعان ايتىپ بولماس، اۋەلگى جىل بىلمەگەن شاھار كوبىرەك شىقتى: كيىم قىلدىردىم، فورما ساتىپ الدىم، كويلەك، دامبال، پادشاعا «پرەدستاۆيت» ەتكەندە، ۇلىقتارعا اسقا بارعاندا كاراتەمەن جۇرمەك كەرەك. ھار نەشىك، بۇ كۇندە ءھام شىقتى. جالوۆانيە فورمۋليار سپيسوك كەلگەنشە بەرىلمەيدى، قاشان كەلەرىن حۇدا ءبىلسىن.

بىرنەشە كۇن اقشاسىز وتىرىپ، كوپ حاجەلەت كوردىم. ءوزىڭىز بىلەسىز، بۇ شاھاردا اقشاسىز ادام اشتان ولەدى. ءازىر-ءازىر ەكى ءجۇز تەڭگە زايمعا الدىم. ەندى بۇ حاتتى العاننان كەيىن ازىراق اقشا جىبەرسەڭىز جاقسى بولار ەدى. مەن سىزدەردەن سۇراۋعا ۇيالامىن، سۇراماي بولمايدى. بورىش قىلسام مۇنان دا جامان. اگار ھار ايدا جىبەرىپ تۇرساڭىز جاقسى بولار ەدى، ءھام از شىعار ەدى. كوپ اقشا قولدا بولسا، كوبىرەك شىعادى. مۇنداعى مۇسىلمانداردىڭ بىرىنە سوزدەسىپ، ءسىز ايىنا وعان جىبەرسەڭىز، ايىندا ماعان بەرىپ تۇر دەپ ايتساڭىز، جاقسى بولار ەدى.

مۇسا اكەم اقشا جىبەرە مە، جىبەرمەي مە، حۇدا ءبىلسىن. ول ءوزى عاجاب ادام، مەن ءوزىم ودان سۇرامايمىن. ھار نەشىك. بۇل حاتتى العاننان كەيىن ءبىراز اقشا جىبەرسەڭىز جاقسى بولار ەدى. ارامىز الىس، مۇندا ءبىراز كەشىكسە، حال حاراب.

ورىنبوردان شىققان سۇلتاندار ءبىر جۇما بولدى مۇندا كەلگەنىنە. مۇقان سۇلتان بارىنە پرەدسەداتەل.

ءبىر پيسموۆوديتەل بار، اتىن ۇمىتتىم. ھامماسى سەگىز-توعىز كىسى. پادشاعا بۇگىن كورىسەتۇعىن كۇن. پريستاۆ بولىپ كەلگەن پلوتنيكوۆ دەگەن – پرەدسەداتەلدىڭ توۆارىشى. پەرەۆودچيگى – قازاق تورەسى، وفيتسەر. المۇحاممەد سەيدالين. جاقىپ ونى بىلەدى، احمەتتىكىندە كورگەن. باشكەن حانۋم سالەم ايتىپتى.

اپاما، بالالارعا، بارشا اعايىندارعا سالەم ايتارسىز. جاقىپقا سالەم. اگار جاقىپ ومبىعا بارسا، سۋرەت قىلىپ جىبەرسىن.

ءسىزدىڭ «دۆوريانسكي» كنيازدىق حاقىندا ءوزىڭىز اينالىسقانىڭىز دۇرىس بولار، يا وبلىستىق باسقارما ارقىلى كارل كازيميروۆيچ ءبىلان اقىلداسىڭىز. (1746-1776 جىلعى 14-ناۋرىزداعى جانە 1874 جىلعى 22-اقپانداعى جارلىقتار نەگىزىندە). سوندا قىرعىز حاندارىنىڭ ءاۋلادىنى كنياز قىلماققا قوسقان. لاكىن شىققان تەگىن انىق كورسەتە الماعانى ءۇشىن 1804 جىلدان بەرى نوعايلارعا كنيازدىق بەرىلمەگەن. اگار ءسىزدىڭ كۋالىگىڭىزدە دۆورياندىق دۇرىس كورسەتىلسە – كنيازدىق سۇراساڭىز ءھام بولادى، زاكونگە تۋرا كەلەدى.

ورىنبورعا گۋبەرناتورلىققا بەزاق دەگەن جانارال باراتىن بولدى. ورىنبور قازاقتارىنىڭ وبلىستىق گۋبەرناتورى گريگورەۆپەن مەن قىس كۇنى ول پەتەربورعا كەلگەندە كوپ دوس بولدىق. ول ماعان كەلىپ ءجۇردى.

ادرەستى مىنانداي قىلىپ جازساڭىز، ينشاللا، تيسە كەرەك. موي ادرەس: ۆ كاۆالەريسكوە وتدەلەنيە دەپارتامەنتا گەنەرالنوگو شتابا.

بۇل شوقاننىڭ گەوگرافيالىق قوعامدا اتاقتى بايانداماسىن جاساپ، داڭقىنىڭ اسپانداي تۇسكەن شاعى. عىلىمعا، ادەبيەتكە قۇلشىنا ارالاسىپ، شتابس-روتميستر شەنىن الىپ، قاسيەتتى ۆلاديمير وردەنىمەن ماراپاتتالاتىن كەزى. سوندا ول جيىرما بەس-اق جاستا. حاتتان كورىپ وتىرعانىمىزداي، ول «بارون ليۆەن دەگەن جانارال، گراف تولستوي – ۋا عايري ۇلىقتار» دەپ ءسوز اراسىندا اشەيىن عانا جازا سالعانىمەن، سوناۋ الەم مويىنداعان زاڭعار تۇلعالار جاپ-جاس شوقانمەن ەتەنە ارالاسقان. دەمەك، ولار قازاقتىڭ وسىناۋ ءبىرتۋار پەرزەنتىن بەك شەكسىز قۇرمەتتەگەن.

***

ءۇشىنشى حات

1860 جىلعى 4-قاراشا.

– بيجاناب. سىزگە ۇلۇع حۇرمەتتى ۋا سۇيۋكلۋ اتامىزعا سالەم، ۋا مەھىرمان انامىز، ۋا ءىنى-قارىنداستارىمىزعا زيادا عۇمىر ۋا ىقبالار.

باعدا بىزدەن حابار سۇراساڭىز، الحامدليللا، ساۋ ۋا سالەماتپىز. ءبىر ايدان بەرلى جۇرەگىمنىڭ دەرتى تۇتىپ، اۋىرىپ تۇرامىن. پەتەربوردىڭ حاۋاسى دەشت-ساحارالىققا جاقسى ەمەس ەكەن. دارىگەرلەر قىسقا زاگرانيتساعا بارۋعا بۇيىردىلار. حۇدا رازى بولسىن، حاۋف قىلماڭىز... عايري ول جەرلەردە ھەش نەمە جوق.

حۇدا قالاسا باتيۋشكوۆ گۋبەرناتور بولسا، سىبىرگە قايتامىن. مۇندا ءسوز بار باتەنكوۆ گۋبەرناتورلىققا مەنىڭ اشنا دوس كىسىمدى قويادى دەگەن. ونىڭ اتىن ىلگەرى جازبايمىن، اگار بولماسا ۇيات بولماسىن.

حۇدا بۇيىرسا ءبىر ايدان كەيىن پەتەربوردان پاريجگە شىعامىن. اقشانى وتىلگە الامىن – مۇنداعى ءبىر كىسىدەن. انىڭ ءۇشىن، ءسىزدىڭ جىبەرگەن اقشا مەنى پەتەربۋرگتا تاپپاس. ھار نەشىك ەمدى بۇ حاتتى العاندان كەيىن اقشا ھامماسىن جىبەرگەيسىز، مىڭ تەڭگەدەي. جات جەرلەردە بورىشتى كىسى نە قانداي ءماشھۇر بولسا دا، جانارال بولسىن، – قاراۋىلعا جىبەرەر.

سىزدەردىڭ ءحالىڭىزدى ءبىلىپ، مىڭ تەڭگەدەن ارتىق سۇرامايمىن. مۇسافىرشىلىكپەن تۇرسام، كىم بىلەدى، اس-سۋعا جەتەر. ەندى مۇسا ءھام كومەك بەرسە بولار ەدى. ونىڭ بالاسىنا، كىم بىلەدى، پايدا بولار. ادرەستى تۇزىك جازىڭىز. ءۇش ءجۇز تەڭگە جىبەرگەن حاتىڭىز مەنى ازەر تاپتى. انىڭ ءۇشىن كىم، ءسىز ەكى ادرەس جازىپسىز – بۇرىنعى ادرەستى جانە سوڭعى ادرەستى. كەرەك سوڭعىنى جازباق. ۆ كاۆالەريسكوە وتدەلەنيە دەپارتامەنتا گەنەرالنوگو شتابا.

باسقا ءسوز كەرەك ەمەس. حۇدا قالاسا، جاز كورىشمەكنى اللا ءناسىپ ەتكەي. ءدايۋ، جازعۋشى ۇعلۇڭىز مۇحاممەد-حانافيا.

■ P.S. ماقىجان ۇعلۇڭىز جالقاۋ، ھەش نەمە قىلمايدى، ۇستازدارى ايتادى، جانە «ۇرى». مەنىڭ التى پارشالىق كىتاپتارىمدى ۇرلاپ العانىن ۋچيتەل ۆاسيلەۆ تاۋىپ بەرىپ، مەنى بالەدەن قۇتقاردى.

مەن اۋەل كەلگەندە كەلگەنىمدى ءبىلدىرىپ قىزمەتكەردەن حابار جىبەردىم. ءبىر جاقتان ۇيگە كەلسەك، ماقىجاندى كوردىم، ول مەنى تانىدى:

– ءجۇزىڭدى ۇمىتتىم، – دەدى.

ونىڭ ەسەندىگى جاقسى، دەرتى جوق، اقشا كوپ سۇرايدى. «ۇرلىق» قىلعان سوڭ مەن اقشا بەرمەدىم، ناكازانيە بولسىن!

جاقىپجانعا سالەم، كەلىنگە سالەم، بالالارىن ءسۇيىڭىز. راحيا، بادىعۇلعا جازساڭىز – سالەم جازارسىز.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كەيىنگى ەكى حاتتان دا زاڭعار شوقاننىڭ دا كەزىندە كۇندەلىكتى تۇرمىستىق تاۋقىمەتتەر مەن ءتۇرلى تىرشىلىك تۇيتكىلدەرىنە تاۋەلدى بولعانىن كورەمىز. بىراق ءسويتىپ ءجۇرىپ-اق ول وسى كەزدە ءوزىنىڭ ولمەس ەڭبەكتەرىنىڭ جارتىسىنان كوبىن جازىپ تا تاستاعان ەكەن. ال قالامىنان باعا جەتپەس ەڭبەكتەر تۋعان تاڭعاجايىپ بىلگىر دە، كەرەمەتتەي كەمەڭگەر جاستىڭ ەكى-ءۇش حاتىنا قاراپ-اق ونىڭ سونشاما قاراپايىمدىعى مەن كىشىپەيىلدىگىنە باس يمەسكە امال قالمايدى.

(كەيبىر تۇسىنىكتەمەلەر: مۇندا اتى اتالعان جاقىپ، مۇحامەديا، قوزىكە – شوقاننىڭ ىنىلەرى. سابالاق پەن حانقوجا نەمەرە اعالارى. ماقىجان – ءىنىسى. سۋرەتشى. مۇسا – شەشەسى جاعىنان تۋىسقان اعاسى. مۇسا شورمانوۆ ەمەس. گراف تولستوي دا جازۋشى لەۆ تولستويدان باسقا ادام. باشكەن حانۋم – احمەت ءجانتوريننىڭ ايەلى)...

***

جازباعا تاعى دا ءسال قوسىمشا: جوعارىداعى حاتتان وقۋدا جۇرگەن، ءتىپتى، بالا دەرلىك البىرت جاستىڭ اكەسىنەن اقشانى كوپ سۇراتقانىن كورەمىز. سويتسەك، قولى اشىق شوقان دوستارىن قىدىرتادى ەكەن. ولارعا شامپان اپەرەتىن كورىنەدى. كارتا ويناۋعا بەيىم بولعان... (شوقاننىڭ سۋرەتشىلىگىنەن بولەك، جاستايىنان مۋزىكاعا بەيىم ەكەنىن، اڭشىلىعى، ساياتشىلىعى، سونداي-اق وسىمدىكتەر دۇنيەسىنە دەگەن بىرقاتار اۋەستىگىن، سونداي-اق ءبىر ءسات كارتاعا قۇمارتقانى تۋرالى جازعانبىز. «قازاق ادەبيەتى». «ءال-فارابيدەن اليحانعا دەيىن...» 13.10.2017). ال پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جالاقىسىنا قاراپ وتىرعان اكەسى بايعۇس بالاسىنىڭ ونداي «سەرىلىگى» سىرىن قايدان بىلە بەرسىن، ماڭايىنداعى بايلاردان، اسىرەسە، اقان سەرىنىڭ اكەسى قورامسادان قارىز الىپ، بالاسىنىڭ سۇراعانىن جىبەرىپ وتىرىپتى... قىسقاسى، بۇل باعىتتا «تاسادا» جاتقان سىر كوپ...

قۇلتولەۋ مۇقاش

Abai.kz