2025 jyldyng 13 jeltoqsanynda kórnekti qazaq jazushysy Qajyghúmar Shabdanúlynyng 100 jyldyq mereytoyyna arnalghan «Sheteldegi qazaq әdebiyeti jәne Q.Shabdanúly shygharmashylyghy» atty Respublikalyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiya ótedi jәne as beriledi dep josparlanuda.

Osy orayda jazushy Jәdy Shәkenúlynyng Q.Shabdanúly haqyndaghy maqalasyn jariyalap otyrmyz...

QAJYGhÚMAR JÁNE «QYLMYS»

(Qajyghúmar Shabdanúlynyng 100 jyldyghyna oray)

Ótken ghasyrdyng alghashqy jartysynda Shynjang qazaq әdebiyetin qalyptastyrushy iri túlghalar shoghyrynda – Jýsipbek Shayhyslamúly, Áset Naymanbayúly, Aqyt Ýlimjiúly, Tanjaryq Joldyúly, Núrtaza Shalghynbaev, Dosber Sauryqúly, Dubek Shalghynbaev, Asqar Tatanayúly, Nighymet Mynjanúly, Arghynbek Apashbayúly syndy beldi, bedeldi qalamgerler bolyp edi.

Solardyng izin basqan, keruen búidasyn keyinge soza jalghaghan qalamy qarymdy, qadamy alymdy taghy bir top: Qausylhan Qozybay, Qúrmanәli Ospanúly, Rahmetolla Ápsheúly, Maghaz Razdanúly, Kýngey Múqajanúly, Omarghazy Aytanúly, Qajyghúmar Shabdanúl, Júmabay Bilәlúly, Orazhan Ahmetúly, Jaqsylyq Sәmiytúly syndy qalamgerler ómirge kelgen bolatyn.

Osylardyng arasynda targhalang taghdyrdy kóp keshken, qiyn, qily ghúmyr iyesi Qajekenning – Qajyghúmar Shabdanúlynyng ómir joly men qalam órnegi ózgeshe boldy.

Shynjang qazaqtarynda tughan kesek-kesek tomdar arasynda – Qajyghúmar Shabdanúlynyng «Qylmys» I-II tom (1983-1985 j), Batyrhan Qúsbeginning «Jan», I, II, III, IÝ – tomy (1987-1991, 1999 jyl), «Zúqa batyr» (1992 jyl), Shәmis Qúmarúlynyng «Bóke batyr» (1987 jyl), «Er Jәnibek» (1998 jyl), Shaysúltan Qyzyrúlynyng «Búlang dýniye» (1990 jyl), «Dabyl» (1993 jyl), «Qayqaya shapqan qaraker» (1998 jyl), Súltan Janbolattyng «Eljau Kýnbi» I-II tom (1994 jyl), «Sanshura Kýnbi» (1998 jyl), Maghaz Razdanúlynyng «Altaydyng aqiyqtary» (1998 jyl), Zeynolla Sәnikúlynyng «Baspay» (1996 jyl), Júmabay Bilәlúlynyng «Dala torghaylary» (1992 jyl), Kýngey Múqajanúlynyng «Ór Altay» (1997 jyl), Ahmetolla Qaliyúlynyng «Arda Altay», Ghalym Qanapiyaúlynyng «Búrqasyn» atty romandary bar edi.

Arysy auyz әdebiyetin, berisi M.Sholohov, M.Áueozov, S.Múqanov, Gh.Mýsirepov, t.b. Kenestik kezeng әdebiyetin ýlgi-ónege etken búl shoghyr shynynda jankeshti enbek etti. Ásirese, Qytayda jýrilgen «Mәdeniyet tónkerisi» atalatyn sayasy dauyldyng boranyna úshyrap, týrmening týbi men Tarym syndy jaza lagerin kórgenderding zapyrandy, zarly kýide qolyna qalam aluy, sherin aqtaruy әdebiyetke mol olja saldy. Keshegi Ilyais Esenberliyn, Múhtar Maghauin bastaghan top әdebiyet arqyly tarihty qalay aishyqtasa, búlarda el taghdyry men jer taghdyrynan kórkem shejire shertti.

Ózim turaly aitqanda Qajyghúmardy bala shaghymnan anyz adam retinde qabyddadym. Ádebiyetke әuestene bastaghan on bes jasymda:

– «Qylmys» degen roman shyghypty! – degen dabyra toy habarynan tez tarap, júrt japa-tarmaghay Qajekendi oqydy, kitaby qoldan qolgha ótti.

1982 jyldyng tamyzynda qolgha tiygen qomaqty kitapty kýni-týni basymyzgha jastap jatyp oqydyq.

«Qylmys» – birinshiden, realistik túrghysynan, ekinshiden kórkem oqigha, shiyelenisti qaqtyghys, aluan keyipkerlermen, ýshinshiden uday ashy mysqyly men tikendey tili jaghynan auyzgha alynyp, әdebiyetshi qauym ortasynda «tónkeris!» tudyrdy. Birinshi kitapty oqyp bolyp tamsanyp, zaryghyp jýrgende, tórt jyl kýttirip «Qylmystyn» II tomy jaryq kórdi. Kýndiz kýlkiden, týnde úiqydan tyiylyp ony da oqyp tauystyq. Taghy da tamsana bastadyq. Biraq búl jolghy tamsanudyng bayany úzaqqa barmady.

– Oibay, Qajyghúmar ústalyp ketipti!

– «Qylmystyn» ýshinshi kitaby baspadan shyghyp, taratyla bastaghanda jinalyp alynypty.

– Qajyghúmar Sәbetting jansyzy eken. Shetelge aqparat úrlap, ony radio arqyly taratyp jatqanda ústalyp qalypty.

Osy tektes qaueset dýr ete týsti. Kimning auzyn jabarsyz, auzyn japqanmen arty anyraytyn el emes pe. Onsyz da otyz tisten shyqqan sózdi otyz ruly elge taratatyn dala telefony sauysqangha mingesip samghap jatty, birden birge ketti.

1989 jyly qyrkýiekte Ýrimji qalasyna baryp joghary oqu ornyna týskenimde, Qajyghúmardy «әshkerelegen» arnayy kórgizbeni kózimiz kórdi.  Kózimiz kórgenmen kónilimiz senbedi. Biraq zang solay, sayasat solay, oghan eshkim arasha týse almas edi.

Bir qyzyghy, osydan keyin halyq ishinde Qajyghúmar jәne onyng «Qylmysyn» jek kóruden kóri izdep oqityndar neshe ese molyqty. «Qajyghúmar oqighasy» júrttyng qyzyghushylyghyn qozghady. Endi biz birneshe danasy ghana taralghan III tom men qoljazbadan terilu ýstindegi IV tomdy izdey bastadyq. Bar degen aghayyndargha atan týie súraghanday qalaumen bardyq. Izdegenge tabylmaytyn nәrse joq, taptyq. Onda da kesimdi uaqytpen – bir-aq kýnge! Sóitip, taghy da úiyqtamaugha tura keldi. Kitap әrkimning qoynyna bir ghana týnep, taghy da qoldan-qolgha ketti. Kitap avtory bolsa tanys tas týrmesinde «ayandady».

Qajyghúmar turaly aitylatyn anyz bәri bir toqtaghan joq.

– Qajyghúmar týrmege ýshinshi ret qayta kiripti!

– Joq, ýshinshi emes, myrzaqamaqpen qosyp eseptegende tórtinshi retki otyruy.

– Aldynghy joly otyrghanda «Qylmysty» jazyp edi, endi qayter eken?!

– On bes jylgha sottapty ghoy, taghy da tynysh jatpas.

– Qajyghúmar, Qajyghúmar – qylmys...

Mine, búlar anyzgha ainalghan әngime bolghanmen, aqiqaty da basym edi.

Ruhy tastan jaralghanday, azap ataulyny eleng qúrly kórmey ósken Qajekene on bes jyl degeniniz de onsha úzaq bolmasa kerek. 2001 jyly jaza merzimin ayaqtap bostandyqqa shyqty. Osy kezenderde Qajyghúmargha tughan jer – Ata júrty Qazaqstanda joqshy boldy. Dýniyejýzi qazaqtarynyng qauymdastyghy, Qazaqstan Jazushylar Odaghy, «Qazaq әdebiyeti» gazeti bir emes, birneshe dýrkin qonyrau shaldy. 2000 jyly jazushynyng «Qylmys» roman-epopeyasy ýshin Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghy berildi.

Alayda, Qajyghúmar anyzy taghy da dabyrasymen jalghasyp jatty. «Qajekeng kәrteygeni sol jasaryp alypty» dep pysh-pyshtaydy júrt.

Ensesin týsirmegen nar túlgha:

– Osy retki otyrghan týrmem jaylylau boldy. Týrmening ishki gazetinde redaktor boldym. Qalam, qaghazdan tarshylyq kórmedim. Biraz nәrse tyndyryp aldym, – deytin kórinedi amandasa kelushilerge.

Taghdyr qyzyq. Sen qúmartqan, jýreginmen baghalaghan jandar keyde ómir jolynda jolghasady nemese taghdyrdyng targhalang kýni seni әldeqanday syltauyn tauyp qiystyrady.

1997 jyly 16 qantar kýni Almatygha at basyn tiredim. 1998 jyly Jәrken Bódeshúlynyng tanystyruymen aqyn Ádilghazy Qayyrbekov  «Shalqar» gazetine júmysqa aldy.

Búl kezde men bir jaghy Abay atyndaghy Almaty Memlekettik Uniyversiytetining Filologiya fakulitetinen aspiranttyq bilim alyp jatsam, bir jaghy «Shalqar» gazetinde tilshi edim. Qytay azamattyghynda boluyma baylanysty «Shalqar»-daghy kóp maqalalarym qalam atpen jaryq kórip jýrdi. Sonyng biri  Ospan batyrdyng (1899-1951) 100 jyldyghy baylanysymen jaryq kórgen tizbekti maqalalarym edi. Ol «Shalqar»-dyng 1998 jylghy songhy sandarynda jәne 1999 jyldyng alghashqy sandarynda J.Barshabaev degen atpen jaryq kórdi (Barshabay ýshinshi әkemning esimi. Qazan qalasynan diny sauat alghan. Óz túsynyng oqymystylarynyng biri edi. Ol kisining ústaghan qúrany әli saqtauly). 2007 jyly «Arda» baspasynan mening qúrastyruymmen (D.Kәpúly, Ó.Nәbiyúlymen birge) «Ospan batyr» atty maqalalar jinaghy jaryq kórdi.

«Qazaq әdebiyeti», «Ádebiyet aidyny»  gazetinde әngime-maqalalarym jariyalana bastady. «Jas qazaq» gazetining jaryq kóruimen olar da býgingi taqyryp jәne Qytay jaghdayyna baylanysty maqalalarymdy ýzbey jariyalady. Tipti «Beyjing túraly, men jýremin» degen maqalamnyng qoljazbasyna Talghat Eshenúly «qúda týsip», redaksiya atynan jariyalaugha razylyghymdy alghany bar. Janarbek Áshimjanúly jii qonyrau shalyp, maqalalarymdy súranyspen basyp jýrdi.

«Qazaq әdebiyeti» gazetining bas redaktorynyng orynbasary aqyn Ghalym Jaylybayúly birneshe maqalamdy irkes-tirkes jariyalady. Syn bólimining mengerushisi marqúm Saylaubek Júmabekúly meni arnayy shaqyryp alyp:

– Arghy betten kelgen qalamgerlerding barlyghy maqtangha kelgende aldaryna jan salmaydy. Kóp jaghdayda birin-biri kótergisi kelmeydi. Ásirese Qajyghúmar Shabdanúly jayly talay aittym. Auyz sózge kelgende bәri kópirgenimen eshkim eshtene jazbady. Gazet betindegi maqalalaryndy oqyp jýrmin. Qoltanbang jaman emes kórinedi. Sen bir tolghanyp kórseng qaytedi, – degendi aitty.

Onsyzda Qajyghúmardyng sheri ghazalymyzdy qozghaytyn edi. Men «Tas týrmening dauysy» atty maqala jazdym. Siyasy keppesten «Qazaq әdebiyetinde» (2005 jyl 2 jeltoqsan) basyldy.

Kóp ótpey, yaghyni, 2007 jyly Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng «Atajúrt» baspa ortalyghyna júmysqa bardym. Qauymdastyq tóraghasynyng birinshi orynbasary Talghat Mamashov: «Qauymdastyq menen búryn Qajyghúmardyng «Pana», «Qylmys» (I tom) eki kitabyn shygharyp bergen edi. Endi jaryq kórmegen bes tomy bar eken. Sol enbekterdi ýsh jylgha bólip shygharayyq. Sol júmysty sen qolgha al» degen úsynysyn aitty.

Dәl osy kezde Qauymdastyqqa Qabdesh Jýmadilov aghamyz kelip: «Shygharsang alty tomyn birdey shyghar, әitpese, jyrymdap shygharmay-aq qoy» dep aiqaylady. T.Mamashev Qauymdastyqtyng qoghamdyq úiym ekenin, kitap shygharu Mәdeniyet Minstrining qoldauymen bolatynyn әzer úghyndyrdy.

Sóitip, Talghattyng «Qylmystyn» 6 tomyn birdey shygharsaq degen ótinishine oray, Q.Júmadilov Mәdeniyet minstri Múhtar Qúl-Múhametting aldyna kirip, búl mәselening sheshiluine ong ong yqpal etti. Mәdeniyet minstri alty tomdyq enbekti shygharugha qarjy bóletin bolyp kelisim berdi. Osylaysha, Múhtar Qúl-Múhametting tikeley qadaghalauymen jaryq kóretin alty tomdyq kitaptyng qoljazbasyn Qabdesh dayyndasa, redaksiyasyn men qarap, aqyry aghamyz ekeuimiz «Qylmystyn» jýgin birge kóteristik. «Qylmys­tyn» alty birdey tomyn kýndiz-týni oqyp redaktorlap shyqtym. Shyn mәninde redaktor boldym degenim bolmasa, tehnikalyq qatelerin ghana qarap, ishinara ataulargha týsinik berdim. «Qajekenning qoltanbasyna ózgerister engizip, redaktorlaytyn men kimmin!?» dep esh jerin qyzyl qaryndashpen syzbadym.

Q.Shabdanúlynyng ókildik shygharmasy bolghan «Qylmys» romanynyng birinshi tomy 1982 jyly Shynjang halyq baspasynda (Ýrimji) basylyp shyqsa, ekinshi tomy da sol baspadan 1985 jyly shyqqan edi. Endi, mine, «Qylmys»-tyng alty tomy 2009 jyly Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastynyng «Atajúrt» baspa ortalyghy jaghynan osy joldardyng avtorynyng (J.Shәkenúlynyn) redaktorlyghymen jaryq kórdi. Alty tomgha jauapty redaktor retinde mening atym jazyldy.

Roman arqauy – Qazaq dalasyna Kenes ókimetining ornauynan bastalyp, 1930-1940 jyldardaghy Shynjandaghy últ azattyq qozghalysyna deyingi tarihy jәne kýndelikti oqighalardy bayandaydy. Shygharmanyng tili uytty sayasy әjua men mysqylgha toly. Tistep tartatyn shymshuyry men qarmaqsha iletin qandauyry bar.

Roman-epopeyanyng jazylghan tarihy jaghdayyna kelsek, 1966 jyly býkil Qytayda «Mәdeniyet tónkerisi» atalghan keri baghyttaghy qozghalystyng bolghandyghy kópke mәlim. Múnda naqaq jala jabu barynsha etek alyp, qazaq ziyalylaryna «últshyl», «halyq jauy», «shetke baylanghan» degendey at qoyylyp, aidar taghyldy. Qajyghúmar Shabdanúly da osy jalanyng qúrbany bolyp, 1967 jyly týrmege týsti. Onyng «kózge shyqqan sýieldey» boluynyng da ózindik sebepteri bar.

Qajyghúmar 1925 jyly búrynghy Semey oblysynyng Aqsuat audanynyng Tansyq degen jerinde tughan. 1931-1932 jylghy qughyn-sýrgin jәne ashtyq kezeninde otbasy mýsheleri irkes-tirkes Qytaydyng Tarbaghatayyna qashyp ótken bolatyn.

Romannyng jazylu jayy – «Kirisu» atty alghy sóz negizinde jazylghan alghashqy bóliminen-aq aiqyn kórinedi.

«1968 jyldyng basy. Temir qaqpaq pen shәugimdey shoyyn qúlyp sharq-shúrq ete týsti. Qap-qaranghy tereng úrada jatqan men elendep basymdy kóterip aldym...». Týrmede jatqan Qajykene «qylysyndy jaz!» dep qatal әmir beredi. «Jazayyn, bәrin jazayyn» dep qolyna qalam alady.

Romanda mynaday dialog bar:

«– Áriyne... Mýmkin bolsa... Kerek qoy! – dep jymiya qaradym. – Eger mýmkin bolmasa, sizderdi әureleuding jóni joq ta... Búrynghy jazghandarym delo qapshyqtarynyzgha layyqtap, yqsham jazylghan, mәselening toq eter týiini ghana edi. Eger jaza bersem qamqorlyq etip tirshilik bere beretin bolsanyzdar, jaza bereyin. Dýniyede qylmys degen kóp qoy. Men eluden artyghyraq jas jasaghan adammyn. Demek qylmysqa qatynasqanyma jarym ghasyr boldy. Búl uaqyt ótu barysyndaghy óz kózimmen kórgen, qolymmen istegen qylmysymnyng bәrin-aq jazayyn. Onyng ýstine sizder zәru etken kelip shyghu tarihym – ómirbayanym taghy bar. Dýniyege kelgende de men onaylyqpen janbyrsha tamshylay salghanym joq, kelgen kelisimning ózinde talay mashaqat bar. Qylmys tapsyru kerek bolghan song bәrin-aq tapsyrayyn. Biraq, jazu ýshin qol kerek. Myna shoyyn qyspaghynyzdy alyp, qolymdy bosatynyz! Jazu ýshin kózge jaryq ta kerek. Jaryghyraq bólmege ornalastyrynyz!»

«– Map-maqúl! Qylmysker әkem kózin ashqannan bastap ótkizgen qylmysyn, óz kózimdi ashqannan bergi qylmysymdy birin qaldyrmay kóz aldynyzdan kino kartinasynday tizip ótkizeyin!.. Biraq, sizden ótinerlik ýsh týrli isim bar: biri mening ýstimnen material jazatyndargha «ótirik material jazsan, qylyshty tas tóbennen úramyn» dep, «men saghan aityp qoyayyn» dep qadaghalap eskertip jazdyrynyz! Ár satydaghy qylmysymdy men de osylay bastayyn...».

Mine, Qajekenning «Qylmysy» osylay bastalghan.

«Mәdeniytet tónkerisi» atalghan zobalang ayaqtaghannan keyingi 1978 jylghy onalu dәuirine baylanysty kóptegen adamdar týrmeden bosatyldy. Jazyqsyzdardyng ataq abyroyy men enbek aqysy da qalpyna keltirildi. Osy qatarda týrmeden bosaghan Q. Shabdanúly bostandyqqa shyghyp, әdeby ortagha qayta aralasty. Týrmeden bosaghanda barlyq qoljazbalary ózine tapsyrylyp berildi. Mýmkin Qajekeng týrmege otyrmasa «Qylmys» jazylmas pa edi, qayter edi?!

Kóp tomdyq romannyng endigi jalghasy bostandyqta jazyldy.

Al osydan keyin aragha on jylday uaqyt salyp, Qajekendi qayta «úshyq» shaldy. Búl joly 15 jylgha kesildi. Alayda:

Altyn sirә jez bolmas,

Otqa salyp ertsende.

Asyl jibek bóz bolmas,

Ayaqqa shúlghau etsende, – degendey boldy.

Jazushynyng «Pana» romany osy «jayly» jerde yaghnyy 1988-1989 jyldary Ýrimji birinshi týrmesinde jazylghan  (Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy jaghynan 2004 jyly shyqqan «Pana» romanynyng songhy betterine qaranyz). Jazushy búl romanynyng bir bólimin syrtqa paraqtap shygharyp otyrghan.

«Qylmys» romany osylaysha zyndannan bastalyp, týrmeler arasynda oinalghan «jasyrynbaq» arqyly ómirge keldi.

Romannyng kórkemdik dengeyine kóz salsaq, ómirding óz shyndyghy әdebiyettik biyikke kóterilip, shymyr qúrylym, aishyqty til, syqaqshyldyq shygharma shyrayyn asha týsken. Ásirese, әrbir taraular men bólimderdin: «Qúdiretti tergeushim, ótirik qossam, tas tóbemnen úrynyz!» dep bastalyp, «Mine, búl mening qylmysym emey nemene» degen tektes oy týiindilerimen ayaqtaluy jazushyny ózgeden erekshelendirip, shygharma shyndyghy iyirimine tartady.

Tútas roman beyne bir arqan boyyna baylanghan kógender siyaqty, әr kógenning óz búrshaghy, óz tiyegi, óz kýrmeui bar. Biraq, barlyghy bir jelining boyynda jatyr. Ol jalghan suret, zorlyqty ýndestik degenderden mýldem aulaq. Ómirding ózi qanday tabighy bolsa, shygharma da sol ózekti qualap oqushysyn ómir qayshylyq­taryna jetelep otyrady. Búl sózimizden «ómirding óli kóshirmesi» degendik shyqpaydy. Qayta sol ómir jazushy qalamynyng qúdireti arqyly birde qara jerding qabyrghasyn qayystyryp, birde kók aspannyng kózinen jas búrshaqtatady. Birde ózen-kólder ezuin jiya almay kýlse, birde ormandar oigha bata mýlgiydi.

Roman atynyng «Qylmys» bolghanynday, jazushy ózining «qyl­my­­syn» әshkereleu emes, qoghamnyn, zamannyng «qylmysyn» ajua­ly mysqylmen betine basyp kelemejdeydi. Qoltanba retinde qaytalap otyrady. Onda HH ghasyrdy qamtyghan jarty ghasyrdyng sherli shejiresi bar.

Qajyghúmar haqynda Q.Júmadilov Jýsipbek Qorghasbekke bergen bir súhbatynda: ««Qylmys» romanyn eng kóp oqyghan adammyn. «Shynjang әdebiyeti belgili ghoy, tómen. Bayaghy 1930 jyldardaghy kezeninde jýr» degen ýstirt pikir aityp jýr keybir jigitter. Ol qate. Oghan dәlel osy Qajyghúmar. Shyndyqtyng kókesi sonda, qany shyghyp túr. Ony ghajap sheberlikpen kestelegen. Kórkemdik túrghydan baghalanbay jatyr әli...» degen pikir bildirgen edi.

Qoryta kelgende, «Qylmys» roman-epopeyasy Qajyghúmar Shabdanúly­nyng qalam qarymyn kórsetetin ókildik shygharmasy bolyp, shetel qazaqtarynyn, shetel asqan qazaqtardyng tarihyn, ómir keshulerin beyneleudegi realistik tuyndy. Shygharmanyng kórkemdigine sayatyn key tústary oqushyny birden tanghaldyryp, tabyndyryp kete almauy da mýmkin. Biraq, tas týrmening týbinde, syz edenning ýstinde, kýngirt sәule astynda, eshbir jazba materialdarynyng kómeginsiz, qarauyldyng qadala anduynda jazyl­ghanyn oilasaq, jazushynyng qajymas ruhy men qalam quatyna, bәrin kýni býgingidey sherte bilgen oilau jýiesine qayran qalasyz. Jýreginizding dir etpeui mýmkin emes. Áueli key tústa kózinizden ystyq jas qúiylghanyn sezbey de qalasyz.

Q.Shabdanúly esimi aqiqaty men anyzy qatar tarap, atameken әdebiyetinde de belgili yqpal qalyptastyrghan qarymdy qalamger retinde tanbalandy.

Jәdy Shәkenúly,

Jazushy-tarihshy. Qazaqstan Jazushylar odaghynyn, Euraziya jazushylar odaghynyng mýshesi. Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng iyegeri

Abai.kz