2025 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا كورنەكتى قازاق جازۋشىسى قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان «شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتى جانە ق.شابدانۇلى شىعارماشىلىعى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا وتەدى جانە اس بەرىلەدى دەپ جوسپارلانۋدا.

وسى ورايدا جازۋشى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ ق.شابدانۇلى حاقىنداعى ماقالاسىن جاريالاپ وتىرمىز...

قاجىعۇمار جانە «قىلمىس»

(قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي)

وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىن قالىپتاستىرۋشى ءىرى تۇلعالار شوعىرىندا – جۇسىپبەك شايحىسلامۇلى، اسەت نايمانبايۇلى، اقىت ءۇلىمجىۇلى، تاڭجارىق جولدىۇلى، نۇرتازا شالعىنباەۆ، دوسبەر ساۋرىقۇلى، دۋبەك شالعىنباەۆ، اسقار تاتانايۇلى، نيعىمەت مىڭجانۇلى، ارعىنبەك اپاشبايۇلى سىندى بەلدى، بەدەلدى قالامگەرلەر بولىپ ەدى.

سولاردىڭ ءىزىن باسقان، كەرۋەن بۇيداسىن كەيىنگە سوزا جالعاعان قالامى قارىمدى، قادامى الىمدى تاعى ءبىر توپ: قاۋسىلحان قوزىباي، قۇرمانالى وسپانۇلى، راحمەتوللا اپشەۇلى، ماعاز رازدانۇلى، كۇنگەي مۇقاجانۇلى، ومارعازى ايتانۇلى، قاجىعۇمار شابدانۇل، جۇماباي ءبىلالۇلى، ورازحان احمەتۇلى، جاقسىلىق ءساميتۇلى سىندى قالامگەرلەر ومىرگە كەلگەن بولاتىن.

وسىلاردىڭ اراسىندا تارعالاڭ تاعدىردى كوپ كەشكەن، قيىن، قيلى عۇمىر يەسى قاجەكەڭنىڭ – قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ ءومىر جولى مەن قالام ورنەگى وزگەشە بولدى.

شىنجاڭ قازاقتارىندا تۋعان كەسەك-كەسەك تومدار اراسىندا – قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس» ءى-ءىى توم (1983-1985 ج), باتىرحان قۇسبەگيننىڭ «جان»، ءى، ءىى، ءىىى، ءىۇ – تومى (1987-1991, 1999 جىل), «زۇقا باتىر» (1992 جىل), ءشامىس قۇمارۇلىنىڭ «بوكە باتىر» (1987 جىل), «ەر جانىبەك» (1998 جىل), شايسۇلتان قىزىرۇلىنىڭ «بۇلاڭ دۇنيە» (1990 جىل), «دابىل» (1993 جىل), «قايقايا شاپقان قاراكەر» (1998 جىل), سۇلتان جانبولاتتىڭ «ەلجاۋ كۇنبي» ءى-ءىى توم (1994 جىل), «سانشۋرا كۇنبي» (1998 جىل), ماعاز رازدانۇلىنىڭ «التايدىڭ اقيىقتارى» (1998 جىل), زەينوللا سانىكۇلىنىڭ «باسپاي» (1996 جىل), جۇماباي ءبىلالۇلىنىڭ «دالا تورعايلارى» (1992 جىل), كۇنگەي مۇقاجانۇلىنىڭ «ءور التاي» (1997 جىل), احمەتوللا قاليۇلىنىڭ «اردا التاي»، عالىم قاناپياۇلىنىڭ «بۇرقاسىن» اتتى روماندارى بار ەدى.

ارىسى اۋىز ادەبيەتىن، بەرىسى م.شولوحوۆ، م.اۋەوزوۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ت.ب. كەڭەستىك كەزەڭ ادەبيەتىن ۇلگى-ونەگە ەتكەن بۇل شوعىر شىنىندا جانكەشتى ەڭبەك ەتتى. اسىرەسە، قىتايدا جۇرىلگەن «مادەنيەت توڭكەرىسى» اتالاتىن ساياسي داۋىلدىڭ بورانىنا ۇشىراپ، تۇرمەنىڭ ءتۇبى مەن تارىم سىندى جازا لاگەرىن كورگەندەردىڭ زاپىراندى، زارلى كۇيدە قولىنا قالام الۋى، شەرىن اقتارۋى ادەبيەتكە مول ولجا سالدى. كەشەگى ءىليايس ەسەنبەرلين، مۇحتار ماعاۋين باستاعان توپ ادەبيەت ارقىلى تاريحتى قالاي ايشىقتاسا، بۇلاردا ەل تاعدىرى مەن جەر تاعدىرىنان كوركەم شەجىرە شەرتتى.

ءوزىم تۋرالى ايتقاندا قاجىعۇماردى بالا شاعىمنان اڭىز ادام رەتىندە قابىددادىم. ادەبيەتكە اۋەستەنە باستاعان ون بەس جاسىمدا:

– «قىلمىس» دەگەن رومان شىعىپتى! – دەگەن دابىرا توي حابارىنان تەز تاراپ، جۇرت جاپا-تارماعاي قاجەكەڭدى وقىدى، كىتابى قولدان قولعا ءوتتى.

1982 جىلدىڭ تامىزىندا قولعا تيگەن قوماقتى كىتاپتى كۇنى-ءتۇنى باسىمىزعا جاستاپ جاتىپ وقىدىق.

«قىلمىس» – بىرىنشىدەن، رەاليستىك تۇرعىسىنان، ەكىنشىدەن كوركەم وقيعا، شيەلەنىستى قاقتىعىس، الۋان كەيىپكەرلەرمەن، ۇشىنشىدەن ۋداي اششى مىسقىلى مەن تىكەندەي ءتىلى جاعىنان اۋىزعا الىنىپ، ادەبيەتشى قاۋىم ورتاسىندا «توڭكەرىس!» تۋدىردى. ءبىرىنشى كىتاپتى وقىپ بولىپ تامسانىپ، زارىعىپ جۇرگەندە، ءتورت جىل كۇتتىرىپ «قىلمىستىڭ» ءىى تومى جارىق كوردى. كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان تىيىلىپ ونى دا وقىپ تاۋىستىق. تاعى دا تامسانا باستادىق. بىراق بۇل جولعى تامسانۋدىڭ بايانى ۇزاققا بارمادى.

– ويباي، قاجىعۇمار ۇستالىپ كەتىپتى!

– «قىلمىستىڭ» ءۇشىنشى كىتابى باسپادان شىعىپ، تاراتىلا باستاعاندا جينالىپ الىنىپتى.

– قاجىعۇمار سابەتتىڭ جانسىزى ەكەن. شەتەلگە اقپارات ۇرلاپ، ونى راديو ارقىلى تاراتىپ جاتقاندا ۇستالىپ قالىپتى.

وسى تەكتەس قاۋەسەت ءدۇر ەتە ءتۇستى. كىمنىڭ اۋزىن جابارسىز، اۋزىن جاپقانمەن ارتى اڭىرايتىن ەل ەمەس پە. ونسىز دا وتىز تىستەن شىققان ءسوزدى وتىز رۋلى ەلگە تاراتاتىن دالا تەلەفونى ساۋىسقانعا مىنگەسىپ سامعاپ جاتتى، بىردەن بىرگە كەتتى.

1989 جىلى قىركۇيەكتە ءۇرىمجى قالاسىنا بارىپ جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەنىمدە، قاجىعۇماردى «اشكەرەلەگەن» ارنايى كورگىزبەنى كوزىمىز كوردى.  كوزىمىز كورگەنمەن كوڭىلىمىز سەنبەدى. بىراق زاڭ سولاي، ساياسات سولاي، وعان ەشكىم اراشا تۇسە الماس ەدى.

ءبىر قىزىعى، وسىدان كەيىن حالىق ىشىندە قاجىعۇمار جانە ونىڭ «قىلمىسىن» جەك كورۋدەن كورى ىزدەپ وقيتىندار نەشە ەسە مولىقتى. «قاجىعۇمار وقيعاسى» جۇرتتىڭ قىزىعۋشىلىعىن قوزعادى. ەندى ءبىز بىرنەشە داناسى عانا تارالعان ءىىى توم مەن قولجازبادان تەرىلۋ ۇستىندەگى ءىV تومدى ىزدەي باستادىق. بار دەگەن اعايىندارعا اتان تۇيە سۇراعانداي قالاۋمەن باردىق. ىزدەگەنگە تابىلمايتىن نارسە جوق، تاپتىق. وندا دا كەسىمدى ۋاقىتپەن – ءبىر-اق كۇنگە! ءسويتىپ، تاعى دا ۇيىقتاماۋعا تۋرا كەلدى. كىتاپ اركىمنىڭ قوينىنا ءبىر عانا تۇنەپ، تاعى دا قولدان-قولعا كەتتى. كىتاپ اۆتورى بولسا تانىس تاس تۇرمەسىندە «اياڭدادى».

قاجىعۇمار تۋرالى ايتىلاتىن اڭىز ءبارى ءبىر توقتاعان جوق.

– قاجىعۇمار تۇرمەگە ءۇشىنشى رەت قايتا كىرىپتى!

– جوق، ءۇشىنشى ەمەس، مىرزاقاماقپەن قوسىپ ەسەپتەگەندە ءتورتىنشى رەتكى وتىرۋى.

– الدىڭعى جولى وتىرعاندا «قىلمىستى» جازىپ ەدى، ەندى قايتەر ەكەن؟!

– ون بەس جىلعا سوتتاپتى عوي، تاعى دا تىنىش جاتپاس.

– قاجىعۇمار، قاجىعۇمار – قىلمىس...

مىنە، بۇلار اڭىزعا اينالعان اڭگىمە بولعانمەن، اقيقاتى دا باسىم ەدى.

رۋحى تاستان جارالعانداي، ازاپ اتاۋلىنى ەلەڭ قۇرلى كورمەي وسكەن قاجەكەڭە ون بەس جىل دەگەنىڭىز دە ونشا ۇزاق بولماسا كەرەك. 2001 جىلى جازا مەرزىمىن اياقتاپ بوستاڭدىققا شىقتى. وسى كەزەڭدەردە قاجىعۇمارعا تۋعان جەر – اتا جۇرتى قازاقستاندا جوقشى بولدى. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتى ءبىر ەمەس، بىرنەشە دۇركىن قوڭىراۋ شالدى. 2000 جىلى جازۋشىنىڭ «قىلمىس» رومان-ەپوپەياسى ءۇشىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعى بەرىلدى.

الايدا، قاجىعۇمار اڭىزى تاعى دا دابىراسىمەن جالعاسىپ جاتتى. «قاجەكەڭ كارتەيگەنى سول جاسارىپ الىپتى» دەپ پىش-پىشتايدى جۇرت.

ەڭسەسىن تۇسىرمەگەن نار تۇلعا:

– وسى رەتكى وتىرعان تۇرمەم جايلىلاۋ بولدى. تۇرمەنىڭ ىشكى گازەتىندە رەداكتور بولدىم. قالام، قاعازدان تارشىلىق كورمەدىم. ءبىراز نارسە تىندىرىپ الدىم، – دەيتىن كورىنەدى امانداسا كەلۋشىلەرگە.

تاعدىر قىزىق. سەن قۇمارتقان، جۇرەگىڭمەن باعالاعان جاندار كەيدە ءومىر جولىڭدا جولعاسادى نەمەسە تاعدىردىڭ تارعالاڭ كۇنى سەنى الدەقانداي سىلتاۋىن تاۋىپ قيىستىرادى.

1997 جىلى 16 قاڭتار كۇنى الماتىعا ات باسىن تىرەدىم. 1998 جىلى جاركەن بودەشۇلىنىڭ تانىستىرۋىمەن اقىن ادىلعازى قايىربەكوۆ  «شالقار» گازەتىنە جۇمىسقا الدى.

بۇل كەزدە مەن ءبىر جاعى اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنەن اسپيرانتتىق ءبىلىم الىپ جاتسام، ءبىر جاعى «شالقار» گازەتىندە ءتىلشى ەدىم. قىتاي ازاماتتىعىندا بولۋىما بايلانىستى «شالقار»-داعى كوپ ماقالالارىم قالام اتپەن جارىق كورىپ ءجۇردى. سونىڭ ءبىرى  وسپان باتىردىڭ (1899-1951) 100 جىلدىعى بايلانىسىمەن جارىق كورگەن تىزبەكتى ماقالالارىم ەدى. ول «شالقار»-دىڭ 1998 جىلعى سوڭعى ساندارىندا جانە 1999 جىلدىڭ العاشقى ساندارىندا ج.بارشاباەۆ دەگەن اتپەن جارىق كوردى (بارشاباي ءۇشىنشى اكەمنىڭ ەسىمى. قازان قالاسىنان ءدىني ساۋات العان. ءوز تۇسىنىڭ وقىمىستىلارىنىڭ ءبىرى ەدى. ول كىسىنىڭ ۇستاعان قۇرانى ءالى ساقتاۋلى). 2007 جىلى «اردا» باسپاسىنان مەنىڭ قۇراستىرۋىممەن (د.كاپۇلى، ءو.نابيۇلىمەن بىرگە) «وسپان باتىر» اتتى ماقالالار جيناعى جارىق كوردى.

«قازاق ادەبيەتى»، «ادەبيەت ايدىنى»  گازەتىندە اڭگىمە-ماقالالارىم جاريالانا باستادى. «جاس قازاق» گازەتىنىڭ جارىق كورۋىمەن ولار دا بۇگىنگى تاقىرىپ جانە قىتاي جاعدايىنا بايلانىستى ماقالالارىمدى ۇزبەي جاريالادى. ءتىپتى «بەيجىڭ تۇرالى، مەن جۇرەمىن» دەگەن ماقالامنىڭ قولجازباسىنا تالعات ەشەنۇلى «قۇدا ءتۇسىپ»، رەداكتسيا اتىنان جاريالاۋعا رازىلىعىمدى العانى بار. جاناربەك ءاشىمجانۇلى ءجيى قوڭىراۋ شالىپ، ماقالالارىمدى سۇرانىسپەن باسىپ ءجۇردى.

«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى اقىن عالىم جايلىبايۇلى بىرنەشە ماقالامدى ىركەس-تىركەس جاريالادى. سىن ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مارقۇم سايلاۋبەك جۇمابەكۇلى مەنى ارنايى شاقىرىپ الىپ:

– ارعى بەتتەن كەلگەن قالامگەرلەردىڭ بارلىعى ماقتانعا كەلگەندە الدارىنا جان سالمايدى. كوپ جاعدايدا ءبىرىن-ءبىرى كوتەرگىسى كەلمەيدى. اسىرەسە قاجىعۇمار شابدانۇلى جايلى تالاي ايتتىم. اۋىز سوزگە كەلگەندە ءبارى كوپىرگەنىمەن ەشكىم ەشتەڭە جازبادى. گازەت بەتىندەگى ماقالالارىڭدى وقىپ ءجۇرمىن. قولتاڭباڭ جامان ەمەس كورىنەدى. سەن ءبىر تولعانىپ كورسەڭ قايتەدى، – دەگەندى ايتتى.

ونسىزدا قاجىعۇماردىڭ شەرى عازالىمىزدى قوزعايتىن ەدى. مەن «تاس تۇرمەنىڭ داۋىسى» اتتى ماقالا جازدىم. سياسى كەپپەستەن «قازاق ادەبيەتىندە» (2005 جىل 2 جەلتوقسان) باسىلدى.

كوپ وتپەي، ياعىني، 2007 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعىنا جۇمىسقا باردىم. قاۋىمداستىق توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشوۆ: «قاۋىمداستىق مەنەن بۇرىن قاجىعۇماردىڭ «پانا»، «قىلمىس» ء(ى توم) ەكى كىتابىن شىعارىپ بەرگەن ەدى. ەندى جارىق كورمەگەن بەس تومى بار ەكەن. سول ەڭبەكتەردى ءۇش جىلعا ءبولىپ شىعارايىق. سول جۇمىستى سەن قولعا ال» دەگەن ۇسىنىسىن ايتتى.

ءدال وسى كەزدە قاۋىمداستىققا قابدەش ءجۇمادىلوۆ اعامىز كەلىپ: «شىعارساڭ التى تومىن بىردەي شىعار، ايتپەسە، جىرىمداپ شىعارماي-اق قوي» دەپ ايقايلادى. ت.ماماشەۆ قاۋىمداستىقتىڭ قوعامدىق ۇيىم ەكەنىن، كىتاپ شىعارۋ مادەنيەت ءمينسترىنىڭ قولداۋىمەن بولاتىنىن ازەر ۇعىندىردى.

ءسويتىپ، تالعاتتىڭ «قىلمىستىڭ» 6 تومىن بىردەي شىعارساق دەگەن وتىنىشىنە وراي، ق.ءجۇمادىلوۆ مادەنيەت ءمينسترى مۇحتار قۇل-مۇحامەتتىڭ الدىنا كىرىپ، بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە وڭ وڭ ىقپال ەتتى. مادەنيەت ءمينسترى التى تومدىق ەڭبەكتى شىعارۋعا قارجى بولەتىن بولىپ كەلىسىم بەردى. وسىلايشا، مۇحتار قۇل-مۇحامەتتىڭ تىكەلەي قاداعالاۋىمەن جارىق كورەتىن التى تومدىق كىتاپتىڭ قولجازباسىن قابدەش دايىنداسا، رەداكتسياسىن مەن قاراپ، اقىرى اعامىز ەكەۋىمىز «قىلمىستىڭ» جۇگىن بىرگە كوتەرىستىك. «قىلمىس­تىڭ» التى بىردەي تومىن كۇندىز-ءتۇنى وقىپ رەداكتورلاپ شىقتىم. شىن مانىندە رەداكتور بولدىم دەگەنىم بولماسا، تەحنيكالىق قاتەلەرىن عانا قاراپ، ءىشىنارا اتاۋلارعا تۇسىنىك بەردىم. «قاجەكەڭنىڭ قولتاڭباسىنا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، رەداكتورلايتىن مەن كىممىن!؟» دەپ ەش جەرىن قىزىل قارىنداشپەن سىزبادىم.

ق.شابدانۇلىنىڭ وكىلدىك شىعارماسى بولعان «قىلمىس» رومانىنىڭ ءبىرىنشى تومى 1982 جىلى شىڭجاڭ حالىق باسپاسىندا ء(ۇرىمجى) باسىلىپ شىقسا، ەكىنشى تومى دا سول باسپادان 1985 جىلى شىققان ەدى. ەندى، مىنە، «قىلمىس»-تىڭ التى تومى 2009 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىنىڭ «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعى جاعىنان وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ (ج.شاكەنۇلىنىڭ) رەداكتورلىعىمەن جارىق كوردى. التى تومعا جاۋاپتى رەداكتور رەتىندە مەنىڭ اتىم جازىلدى.

رومان ارقاۋى – قازاق دالاسىنا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋىنان باستالىپ، 1930-1940 جىلدارداعى شىنجاڭداعى ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنا دەيىنگى تاريحي جانە كۇندەلىكتى وقيعالاردى باياندايدى. شىعارمانىڭ ءتىلى ۋىتتى ساياسي ءاجۋا مەن مىسقىلعا تولى. تىستەپ تارتاتىن شىمشۋىرى مەن قارماقشا ىلەتىن قانداۋىرى بار.

رومان-ەپوپەيانىڭ جازىلعان تاريحي جاعدايىنا كەلسەك، 1966 جىلى بۇكىل قىتايدا «مادەنيەت توڭكەرىسى» اتالعان كەرى باعىتتاعى قوزعالىستىڭ بولعاندىعى كوپكە ءمالىم. مۇندا ناقاق جالا جابۋ بارىنشا ەتەك الىپ، قازاق زيالىلارىنا «ۇلتشىل»، «حالىق جاۋى»، «شەتكە بايلانعان» دەگەندەي ات قويىلىپ، ايدار تاعىلدى. قاجىعۇمار شابدانۇلى دا وسى جالانىڭ قۇربانى بولىپ، 1967 جىلى تۇرمەگە ءتۇستى. ونىڭ «كوزگە شىققان سۇيەلدەي» بولۋىنىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار.

قاجىعۇمار 1925 جىلى بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ اقسۋات اۋدانىنىڭ تاڭسىق دەگەن جەرىندە تۋعان. 1931-1932 جىلعى قۋعىن-سۇرگىن جانە اشتىق كەزەڭىندە وتباسى مۇشەلەرى ىركەس-تىركەس قىتايدىڭ تارباعاتايىنا قاشىپ وتكەن بولاتىن.

روماننىڭ جازىلۋ جايى – «كىرىسۋ» اتتى العى ءسوز نەگىزىندە جازىلعان العاشقى بولىمىنەن-اق ايقىن كورىنەدى.

«1968 جىلدىڭ باسى. تەمىر قاقپاق پەن شاۋگىمدەي شويىن قۇلىپ شارق-شۇرق ەتە ءتۇستى. قاپ-قاراڭعى تەرەڭ ۇرادا جاتقان مەن ەلەڭدەپ باسىمدى كوتەرىپ الدىم...». تۇرمەدە جاتقان قاجىكەڭە «قىلىسىڭدى جاز!» دەپ قاتال ءامىر بەرەدى. «جازايىن، ءبارىن جازايىن» دەپ قولىنا قالام الادى.

روماندا مىناداي ديالوگ بار:

«– ارينە... مۇمكىن بولسا... كەرەك قوي! – دەپ جىميا قارادىم. – ەگەر مۇمكىن بولماسا، سىزدەردى اۋرەلەۋدىڭ ءجونى جوق تا... بۇرىنعى جازعاندارىم دەلو قاپشىقتارىڭىزعا لايىقتاپ، ىقشام جازىلعان، ماسەلەنىڭ توق ەتەر ءتۇيىنى عانا ەدى. ەگەر جازا بەرسەم قامقورلىق ەتىپ تىرشىلىك بەرە بەرەتىن بولساڭىزدار، جازا بەرەيىن. دۇنيەدە قىلمىس دەگەن كوپ قوي. مەن ەلۋدەن ارتىعىراق جاس جاساعان اداممىن. دەمەك قىلمىسقا قاتىناسقانىما جارىم عاسىر بولدى. بۇل ۋاقىت ءوتۋ بارىسىنداعى ءوز كوزىممەن كورگەن، قولىممەن ىستەگەن قىلمىسىمنىڭ ءبارىن-اق جازايىن. ونىڭ ۇستىنە سىزدەر ءزارۋ ەتكەن كەلىپ شىعۋ تاريحىم – ءومىربايانىم تاعى بار. دۇنيەگە كەلگەندە دە مەن وڭايلىقپەن جاڭبىرشا تامشىلاي سالعانىم جوق، كەلگەن كەلىسىمنىڭ وزىندە تالاي ماشاقات بار. قىلمىس تاپسىرۋ كەرەك بولعان سوڭ ءبارىن-اق تاپسىرايىن. بىراق، جازۋ ءۇشىن قول كەرەك. مىنا شويىن قىسپاعىڭىزدى الىپ، قولىمدى بوساتىڭىز! جازۋ ءۇشىن كوزگە جارىق تا كەرەك. جارىعىراق بولمەگە ورنالاستىرىڭىز!»

«– ماپ-ماقۇل! قىلمىسكەر اكەم كوزىن اشقاننان باستاپ وتكىزگەن قىلمىسىن، ءوز كوزىمدى اشقاننان بەرگى قىلمىسىمدى ءبىرىن قالدىرماي كوز الدىڭىزدان كينو كارتيناسىنداي ءتىزىپ وتكىزەيىن!.. بىراق، سىزدەن وتىنەرلىك ءۇش ءتۇرلى ءىسىم بار: ءبىرى مەنىڭ ۇستىمنەن ماتەريال جازاتىندارعا «وتىرىك ماتەريال جازساڭ، قىلىشتى تاس توبەڭنەن ۇرامىن» دەپ، «مەن ساعان ايتىپ قويايىن» دەپ قاداعالاپ ەسكەرتىپ جازدىرىڭىز! ءار ساتىداعى قىلمىسىمدى مەن دە وسىلاي باستايىن...».

مىنە، قاجەكەڭنىڭ «قىلمىسى» وسىلاي باستالعان.

«مادەنيتەت توڭكەرىسى» اتالعان زوبالاڭ اياقتاعاننان كەيىنگى 1978 جىلعى وڭالۋ داۋىرىنە بايلانىستى كوپتەگەن ادامدار تۇرمەدەن بوساتىلدى. جازىقسىزداردىڭ اتاق ابىرويى مەن ەڭبەك اقىسى دا قالپىنا كەلتىرىلدى. وسى قاتاردا تۇرمەدەن بوساعان ق. شابدانۇلى بوستاندىققا شىعىپ، ادەبي ورتاعا قايتا ارالاستى. تۇرمەدەن بوساعاندا بارلىق قولجازبالارى وزىنە تاپسىرىلىپ بەرىلدى. مۇمكىن قاجەكەڭ تۇرمەگە وتىرماسا «قىلمىس» جازىلماس پا ەدى، قايتەر ەدى؟!

كوپ تومدىق روماننىڭ ەندىگى جالعاسى بوستاندىقتا جازىلدى.

ال وسىدان كەيىن اراعا ون جىلداي ۋاقىت سالىپ، قاجەكەڭدى قايتا «ۇشىق» شالدى. بۇل جولى 15 جىلعا كەسىلدى. الايدا:

التىن ءسىرا جەز بولماس،

وتقا سالىپ ەرتسەڭدە.

اسىل جىبەك ءبوز بولماس،

اياققا شۇلعاۋ ەتسەڭدە، – دەگەندەي بولدى.

جازۋشىنىڭ «پانا» رومانى وسى «جايلى» جەردە ياعنىي 1988-1989 جىلدارى ءۇرىمجى ءبىرىنشى تۇرمەسىندە جازىلعان  (دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى جاعىنان 2004 جىلى شىققان «پانا» رومانىنىڭ سوڭعى بەتتەرىنە قاراڭىز). جازۋشى بۇل رومانىنىڭ ءبىر ءبولىمىن سىرتقا پاراقتاپ شىعارىپ وتىرعان.

«قىلمىس» رومانى وسىلايشا زىنداننان باستالىپ، تۇرمەلەر اراسىندا وينالعان «جاسىرىنباق» ارقىلى ومىرگە كەلدى.

روماننىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىنە كوز سالساق، ءومىردىڭ ءوز شىندىعى ادەبيەتتىك بيىككە كوتەرىلىپ، شىمىر قۇرىلىم، ايشىقتى ءتىل، سىقاقشىلدىق شىعارما شىرايىن اشا تۇسكەن. اسىرەسە، ءاربىر تاراۋلار مەن بولىمدەردىڭ: «قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام، تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!» دەپ باستالىپ، «مىنە، بۇل مەنىڭ قىلمىسىم ەمەي نەمەنە» دەگەن تەكتەس وي تۇيىندىلەرىمەن اياقتالۋى جازۋشىنى وزگەدەن ەرەكشەلەندىرىپ، شىعارما شىندىعى يىرىمىنە تارتادى.

تۇتاس رومان بەينە ءبىر ارقان بويىنا بايلانعان كوگەندەر سياقتى، ءار كوگەننىڭ ءوز بۇرشاعى، ءوز تيەگى، ءوز كۇرمەۋى بار. بىراق، بارلىعى ءبىر جەلىنىڭ بويىندا جاتىر. ول جالعان سۋرەت، زورلىقتى ۇندەستىك دەگەندەردەن مۇلدەم اۋلاق. ءومىردىڭ ءوزى قانداي تابيعي بولسا، شىعارما دا سول وزەكتى قۋالاپ وقۋشىسىن ءومىر قايشىلىق­تارىنا جەتەلەپ وتىرادى. بۇل سوزىمىزدەن «ءومىردىڭ ءولى كوشىرمەسى» دەگەندىك شىقپايدى. قايتا سول ءومىر جازۋشى قالامىنىڭ قۇدىرەتى ارقىلى بىردە قارا جەردىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ، بىردە كوك اسپاننىڭ كوزىنەن جاس بۇرشاقتاتادى. بىردە وزەن-كولدەر ەزۋىن جيا الماي كۇلسە، بىردە ورماندار ويعا باتا مۇلگيدى.

رومان اتىنىڭ «قىلمىس» بولعانىنداي، جازۋشى ءوزىنىڭ «قىل­مى­­سىن» اشكەرەلەۋ ەمەس، قوعامنىڭ، زاماننىڭ «قىلمىسىن» اجۋا­لى مىسقىلمەن بەتىنە باسىپ كەلەمەجدەيدى. قولتاڭبا رەتىندە قايتالاپ وتىرادى. وندا حح عاسىردى قامتىعان جارتى عاسىردىڭ شەرلى شەجىرەسى بار.

قاجىعۇمار حاقىندا ق.ءجۇمادىلوۆ جۇسىپبەك قورعاسبەككە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا: ««قىلمىس» رومانىن ەڭ كوپ وقىعان اداممىن. «شىڭجاڭ ادەبيەتى بەلگىلى عوي، تومەن. باياعى 1930 جىلدارداعى كەزەڭىندە ءجۇر» دەگەن ءۇستىرت پىكىر ايتىپ ءجۇر كەيبىر جىگىتتەر. ول قاتە. وعان دالەل وسى قاجىعۇمار. شىندىقتىڭ كوكەسى سوندا، قانى شىعىپ تۇر. ونى عاجاپ شەبەرلىكپەن كەستەلەگەن. كوركەمدىك تۇرعىدان باعالانباي جاتىر ءالى...» دەگەن پىكىر بىلدىرگەن ەدى.

قورىتا كەلگەندە، «قىلمىس» رومان-ەپوپەياسى قاجىعۇمار شابدانۇلى­نىڭ قالام قارىمىن كورسەتەتىن وكىلدىك شىعارماسى بولىپ، شەتەل قازاقتارىنىڭ، شەتەل اسقان قازاقتاردىڭ تاريحىن، ءومىر كەشۋلەرىن بەينەلەۋدەگى رەاليستىك تۋىندى. شىعارمانىڭ كوركەمدىگىنە ساياتىن كەي تۇستارى وقۋشىنى بىردەن تاڭعالدىرىپ، تابىندىرىپ كەتە الماۋى دا مۇمكىن. بىراق، تاس تۇرمەنىڭ تۇبىندە، سىز ەدەننىڭ ۇستىندە، كۇڭگىرت ساۋلە استىندا، ەشبىر جازبا ماتەريالدارىنىڭ كومەگىنسىز، قاراۋىلدىڭ قادالا اڭدۋىندا جازىل­عانىن ويلاساق، جازۋشىنىڭ قاجىماس رۋحى مەن قالام قۋاتىنا، ءبارىن كۇنى بۇگىنگىدەي شەرتە بىلگەن ويلاۋ جۇيەسىنە قايران قالاسىز. جۇرەگىڭىزدىڭ ءدىر ەتپەۋى مۇمكىن ەمەس. اۋەلى كەي تۇستا كوزىڭىزدەن ىستىق جاس قۇيىلعانىن سەزبەي دە قالاسىز.

ق.شابدانۇلى ەسىمى اقيقاتى مەن اڭىزى قاتار تاراپ، اتامەكەن ادەبيەتىندە دە بەلگىلى ىقپال قالىپتاستىرعان قارىمدى قالامگەر رەتىندە تاڭبالاندى.

ءجادي شاكەنۇلى،

جازۋشى-تاريحشى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى

Abai.kz