Abylay han shyn mәninde qashan, qay jerde ómirden ótti degen mәselege baylanysty jana tabylghan tarihy derekterden paydalanyp az-kem oy ortaqtaspaqpyz.

Mәnjursha derekterde Abylay hannyng qaytys bolghan jyl-ayy naqty hattalghan, al qaytys bolghan jeri әr týrli jazylghan. Búlardy tómendegidey jinaqtaugha bolady:

1) 1780 jyly, Qoshqarata

Búl habardy Tarbaghatay úlyghy mal saudalap barghan qazaqtardan estigen:

«jakan ahaci i baci ulha uncame hasak saci, abulai tuleke aniya hosihor ata sere bade nimeme akv oho babe donjiha bicibe, jituji yargiyan taxan be bahafi sarakv».

Audarmasy: «Jaqynda bizge kelip mal saudalaghan qazaqtardyng aituynsha, Abylay ótken jyly (1780) Qoshqarata degen jerde qaytys bolghan, shyn-ótirigi belgisiz».

2) 1780 jyly qarasha aiy, Tashkent manyndaghy atyzdyq jerde

Búl mәlimet Uәly han ordasyna arnayy jiberilgen aqalaqshy Tóbetting qaytyp kelgen song aitqandarynda kezdesedi:

«bi abulai ai nimeku de nimeme akv oho babe dacilaci, abulai tuleke aniya juwan biyade tasigan i usin tarire bade hefeliyenere nimeku bahafi niyalma akv oho sembi».

Audarmasy: Men Abylay qalay auyryp qaytys bolypty dep súraghanymda, ol "Abylay byltyr (1780) qazan aiynda (grigorian kýntizbesi boyynsha qarasha aiy) Tashkent maghyndaghy atyzdyqta sýzekke shaldyghyp qaytys bolypty" dedi.

«abulai daci genere de, ini jui oirostem, aitel, tok dahalame genehe bihe. abulai akv oho amala, oirostem, tok ini amala i giran be adzar i bade umbufi, jakan ceni nuktehe kukcitao i bade amasi mariha. aitel kemuni tasigan i usin tarire ba i baita isihiyame tehebi, umai amasi marihakv seme donjiha».

«Abylay balalary Ýristem, Ádil, Toqtarmen birge jay jolaushylap bara jatqan. Abylay qaytys bolghan song Ýristem men Toq әkelerining mýrdesin Áziretke (Qoja-Ahmet Yassaui) aparyp jerlep, odan elderine qaytady. Ádil bolsa Tashketting manyndaghy atyzdyqta artqy júmystaryna ie bolyp qalypty, әli qaytbapty» dep estidim.

3) 1780 jyly qarasha aiy, Týrkistan

Búl mәlimet Ábilpeyiz súltannyng úly Joshyny Ile generalyna jiberip Abylay hannyng qaytys bolghanyn estirtken mazmúndarda kezdesedi:

«...abulai tuleke aniya juwan biyade turgustan i bade nimeme akv oho yargiyan mejige be bahafi, meni ama abulbis mimbe takvrafi jiyanggiyvn i elhe be baime, belek morin alibume, cohome abulai i bucehe babe jiyanggiyvn de donjibume jihe».

...Abylaydyng byltyr (1780) qazan aiynda (grigorian kýntizbesi boyynsha qarasha aiy) Týrkistanda auyryp qaytys bolghanynan naqty habar tapqan son, әkem Ábilpeyiz meni júmsap, generalydyng esendigin súratyp, tartugha at bergizdi, Abylaydyng qaytys bolghanyn estirtu ýshin arnayy jiberdi.

Bizshe, 2-aytylym shyndyqqa bir taban jaqyn tәrizdi, óitkeni Tóbet Kókshetaudaghy Uәliyge baryp mәn-jaydi naqtylay úghysqan song Sin úlyqtaryna mәlimdegen. Osyny eskere otyryp Abylay 1780 jyly qarasha aiynda, Tashkentting manyndaghy atyzdyqta sýzek auruyna shaldyghyp ómirden ótken deuge bolady. Sonday-aq onyng qayda jerlengeni de anyq hatqa týsken.

Áygili Abylay han qaytys bolarynan bir jyl búryn yaghny 1779 jyly jazda qarakesek ruynyng bii Bekbolattarmen shektesip qalady. Qarsy jaqtan alandasa kerek, Abylay han jyl ayaghynda balasy Sydyq súltandy Syanilun patshagha amandasyp keluge jibergende jol-jónekey Ile generalyna sәlem aityp, әsker súratady. Osy uaqigha turaly Ile szyanszuni patshagha mәlimdeme joldaydy. Artynan osy mәlimdeme kóne qytay tiline audarylyp, resmy tariyhqa engizilgen.

Bir qyzyghy osyndaghy tynys belgilerining dúrys qoyylmauyna baylanysty maghynasy auytqyghan. Búny keyingi qytay ghalymdary da eskermegen. Osynyng saldarynan qazaq zertteushilerining kitaptarynda da týzetilmey audarylghan. Sóitip Abylay handy “bas iydirip, keshirim súratyp” qoyghan. Shyny mәninde búl oqighanyng mәn-jayyn eng alghashqy mәnju tilindegi týpnúsqasynan biluge bolady. Búl mәlimet 1780 jyldyng jyl basyndaghy Ile szyanszuni Iletudyng mәlimdesinde jazylghan:

«duleke aniya juwari forgon de, hara kesek otok i hasak ahalakci bekbolot, turtul argan kire ere ilan otok i hasak sebe guilefi, meni ama abulai i baru afaha. amala bekbolot minggan isire niyalma be gaifi, abulai i jakade genefi waka alime hengkilehe bicibe, bekbolot se umai nenehe adali gurin daharakv. ere ilan otok oci, hvsun etuhun, niyalma labdu, amala inenggi geli uttu yabure be boljoci ojorakv ofi, cohome bithe alibufi, amala inenggi bekbolot se geli uttu etuhušeme yabure oci, mende sunja ninggun tanggv cooha šangname bufi aisilame hasak bekbolot sebe gelebure de hvsungge sere gvnin. ere baita be abulai i gisun. jiyangiyvn jakade hebešefi, amba ejen de wesimbufi ojoro oci, wesimbureo. aika ojorakv oci nakarao».

Audarmasy: «Ótken jyly jazda, qarakesek ruynyng aqalaqshysy Bekbolat tórtuyl, arghyn, kerey (?) osy ýsh rudyng qazaqtarymen ymyralasyp әkem Abylaymen shektesti. Artynan Bekbolat 1000-nan astam adamymen Abylaydyng aldyna kelip basyn iyip, keshirim súrady, degenmen әli moyynsal bola qoymaghan synayly. Búl ýsh rudyng adamdary kóp, kýshi myghym, keyin uәdesinde túrmauy mýmkindigin eskerip arnauly hat jazdyq. Eger Bekbolattar qaytadan bas kóterip jatqan jaghdayda, bizge 5-6 jýz әsker kómekke jiberilse, olargha ses kórsetuge paydaly edi. Búl Abylaydyng aitqany, szyanszun aqyldasyp, patshagha mәlimdeuge bolatyn bolsa mәlimdep, bolmaytyn bolmasa aitpay-aq qoysyn».

Búl qytayshagha az-kem yqshamdalyp audarylghan:

«去年夏間，哈喇克塞克等三鄂托克之阿哈拉齊及伯克博羅特等，與我父搆兵。後伯克博羅特領千餘人來,我父叩首引罪，猶未肯休。此三部鄂托克勇力人多，恐將來復出，請賞借兵五六百名為援。將軍可奏則奏，不可奏則止等語»。

2004 jylghy qytaylyq ghalymnyng «Qazaqstan jәne onyng qytaydyng Shynjanymen bolghan qarym-qatynasy (XV-XX ghgh. ortasy)» atty enbegining 132-betinde dәl osylay kóshirilgen.

Otandyq ghalymdar da osy qytay tilindegi audarma núsqasyn orys, qazaq tilderine audaryp paydalanghan (Stepnye vlastiytely y ih diplomatiya v HVIII–HIH vekah. 2019, 2022 qazaqsha audarmasy).

Alayda jogharydaghy qytaysha audarmasynyng 2-jolynda «來» iyerogliyfinen keyin ýtir qoyylghan da, sóilemning mәni býkildey ózgerip ketken. Yaghny «artynan Bekbolat 1000-nan asa adamymen keldi, әkem (Abylay han) bas iyip, keshirim súrady» bolyp qalghan. Búndaghy ýtir «叩» iyerogliyfinen búryn qoyylsa, onda mәnjusha jazylghan týpnúsqasyndaghy maghynasy ózgermegen bolar edi.

Abylay han men Bekbolat biyler nege arazdasty, búl turaly anyq jazylmaghan. Tarihshy-ghalymdardyng arasynda týrli pikir bar: bireui «Abylay qartaydy, ishki ala auyzdyq asqyndy, әsirese Ábilmәmbetting úly Bolat súltannyng qorqytyp-ýrkitui men qysymyna úshyraghannan» dese [Ly 2004: 131-132], endi bir bólim ghalym: «1778 jyly Qazaqstannyng soltýstiginde jút boldy, mal qyryldy, Qazybek by qaytys boldy, onyng úrpaqtary men Abylaydyng qarym-qatynasy nasharlady» degendi algha tartady [Klara 2022: 139].

Osylay qart Abylay 1780 jyly qazaqtyng ontýstik qalalaryn aralaugha shyghady, ol osy saparynda Tashkentte túryp Sin patshalyghyna bir parsha hat joldaydy, Reseyge de bir parsha hat jazghan, eki hatta saqtauly, búlar Abylay hannyng eng songhy diplomatiyalyq hattary deuge bolady. Kýz aiynda Abylay han úldary Ýristem, Ádil, Toghymdarmen Tashkenitten Týrkistangha kele jatqan joldynda nauqastan qaytys bolady [Mirkamal 2014: 21].

Dýisenәli Ábdilәshimúly

Abai.kz