Redaksiya: Abai.kz aqparattyq portaly oqyrmandarynyng nazaryna jazushy, Qazaqstannyn, Qazaqtyng halyq jazushysy, marqúm Qabdesh Júmadilovting 90-shy jyldary jazylghan maqalasyn úsynyp otyrmyz. Maqalany redaksiyamyzgha jazushynyng úly, belgili tarihshy, ghalym Arman Júmadilov úsyndy...

«Tughan ay – turalghan et, tez tausylady» dep arghy atalarymyz uaqyttyng ótkenine qynjylghan eken. Al biz «núrly bolashaqqa» tezirek jetu ýshin, aghylghan ailar men jyljyghan jyldardyng neghúrlym jyldamyraq ótkenine quanatyn minez taptyq. Biraq, qalay degenmen, uaqytqa toqtau joq. Ay men jyldy aitasyz, ólmegen adamgha әnsheyinde bitpestey, jetkizbestey kórinetin ghasyrdyng ózi de mýjilip tausylady eken ghoy. Mineki, amandyq bolsa,   jiyrmasynshy ghasyrdyng da songhy on jyldyghyna qadam   basyp otyrmyz.

Jәne ghasyr bolghanda qanday! Arghy jaghyn bilmeymin, al Ghaysa tughannan beri dәl osy ghasyrday dýrbeleni kóp, beymaza ghasyr bolmaghan shyghar-au. Sanay beriniz: eki birdey dýniyejýzilik soghys, sosialistik revolusiya, jer sharynyng eki lagerige bólinip, ondaghan jyl boyy teke tireste túruy, adamzattyng túqymyn qúrtyp jiberuge jeterlik yadrolyq qarudyng jasaluy – osynyng bәri qay ghasyrdyng da belin qayystyrary sózsiz. Múnyng syrtynda, «songhy týiening jýgi auyr» degendey, aqyrghy on jyldyqta adamzatty ne kýtip túrghanyn kim biledi. Búryn bizge jiyrmasynshy ghasyrdyng eng basty oqighasy – Qazan tónkerisi dep ýiretti. Ol jaghy solay, talas joq. Biraq oghan songhy jyldary boy kórsetken taghy bir janalyqty qosu kerek. Búl ghasyrdaghy jәne bir ýlken oqigha – sosialistik sistemanyng ydyrauy, imperiyalardyng kýireuge bet aluy.

Jalpy adamzatqa jer ortaq, zaman ortaq, uaqyt ortaq bolghanymen, әr elding ómirden alghan sybaghasy әr týrli. Moyyndau kerek, dýniyeni dýr silkindire, ghasyrdy dýrildetip bastaghan Kenes Odaghy ony abyroymen ayaqtady dep aita alamyz ba? Sol bayaghy ashtyq, jalanashtyq, qanyrap jatqan dýkender. Ábden ish mayymyzdy tauysqan әskery tehnikadan ózge, júrtqa kóz qylyp kórsetetin de eshtenemiz joq eken. Súmdyq qoy, jer sharynyng altydan bir bóligin bauyrymyzgha basa otyryp, basqa eshkimde joq tabighat baylyghyna belshemizden bata otyryp, ózdigimizden jan bagha almaytyn dәrejege jetuimizdi eshtenemen aqtaugha bolmaydy.

Búl kýnde sosialistik sistema bir elde ghana emes, barlyq elde, barlyq maydanda sәtsizdikke úshyrady. Sosializmning túnghysh otany bolghandyqtan, әriyne, ony moyyndau biz ýshin óte auyr. Partiya kinәli emes, partapparat kinәli, sistema kinәli emes, totalitarlyq rejim kinәli dep, ózimizshe bәtua tapqymyz keletini de sondyqtan. Jetpis jyl boyy biylik basynda otyrghan, sol jyldar ishinde «jasasyn» degennen basqa sóz estimegen kommunistik partiya monopoliyadan, maqtaudan, bas úrudan kende bolghan joq. Endi qolmen istegendi moyynmen kóteruge, halyq aldynda jauap beruge tura keledi. Al osy jyldary Kenes halqyn enbek etpedi, ter tókpedi desek, shyndyqqa qiyanat bolar edi. Kenes adamdaryn oilasam, mening kóz aldyma әldebir donghalaqsyz vagondy qara jerding qyrtysyn kóshire sýi-
rep bara jatqan jankeshtiler elesteydi. Sodan keyin kóz aldymnan ketpeytin taghy bir suret – týbi tesik tayqazan. Tapqan-tayanghanyndy әkelip qúya beresin, qúya beresin, biraq ómiri bir tolmaydy. Ayanyshty-aq!

Al osynyng bәrine kinәli kim? Sol bayaghy Stalin be? Onyng ólgenine de qyryq jylgha juyq uaqyt ótken joq pa? Ne bolmasa, әlgi aita beretin totalitarlyq rejim kinәli me? Mýmkin. Biraq bizding qoghamdyq qúrylysqa totalitarlyq rejim nege qajet boldy? Bolishevikter basqanyng erki men kózqarasyn moyyndamaytyn, bir partiyaly, eng qatygez әkimshilik joldy nege tandap aldy? Oy jýgirtken adamgha múnyng da ózindik sebepteri bar.

Eng basty sebep: bizding osy uaqytqa deyin bolmasty boldyramyz, tolmasty toltyramyz dep әurege týskenimizde. Bolishevikterding aldynda Qazan tónkerisinen keyin bir emes, eki týrli mindet túrdy. Onyng eng bastysy – aldymen bir elde, sonan song dýnie jýzinde kommunizmdi ornyqtyru. Ekinshisi – irgesi irip qúlaugha ainalghan Resey imperiyasyn qaytken kýnde de saqtap qalu. Totalitarlyq rejim mine osy maqsattardy jýzege asyru ýshin qajet boldy. Óitkeni múnyng ekeui de tek qana kýshke sýienbese, ózdiginen órge baspaytyn, iske aspaytyn dýniyeler bolatyn. Jer betinde kommunizm ornatu utopiyasynyng qanshalyq bolashaghy bar ekenin ómirding ózi kórsetti ghoy. Ar jaghyn qazbalap jatpayyq. Al, o basta otarshyldyqqa negizdelgen imperiyany búdan ary saqtap qalu tipti de mýmkin emes-ti. Sebebi, imperiyalardyng zamany әldeqashan ótip ketken. Ras, totalitarlyq rejim ony jetpis jyl boyy zorlyqpen ústap keldi. Sol ýshin qansha qan tógildi. Qanshama halyq jer betinen óship kete jazdady. Al qazaq halqynyng bergen qúrbandyghyn tilmen aityp jetkizu qiyn. Sosializm qazaqtar ýshin óte qymbatqa týsti. Al endi baryndy berip, qanyndy tógip alghan dýniyeng eshtemege jaraqsyz, jalghan bop shyqsa she? Múnyng atyn jyghylghan ýstine júdyryq, nemese taqyrgha otyryp qalu demeske amalyng qaysy?!

Biraq adamzat tarihy ýshin jetpis jyl – kóp uaqyt emes, qas qaghym sәttey. Ótken ghasyrda nebәri jetpis kýn ómir sýrgen Parij kommunasyn eske alghanymyzday, bolashaq úrpaq bizding jetpis jyldyq tarihymyzdy da ayanyshpen eske týsirip otyra ma, kim bilsin?! Búl – sóz joq, ýlken tragediya, aldanghan, adasqan úrpaqtyng baqytsyzdyghy. Al baqytymyz ne desek, ol – dýniyedegi eng aqyrghy imperiyanyng ydyraghanyn kózben kórip, kuә bolghanymyz. Bir qyzyghy, osyny qúlatayyq dep, tús-tústan kóterilis bastap, kýresken de eshkim bolghan joq. Totalitarlyq rejim sәl bosansyp, demokratiyanyng jyly jeli soghyp edi, tozyghy jetken imperiya qúrsauy týsken kesedey synyghy saudyrap bólek qaldy. Endi ony qaytadan jamap-jasqau mýmkin emes. Áskery kýsh te, internasionalizm ruhyndaghy әdemi sózder de imperiyany qalpyna keltire almaydy.

Búl rette, keybir pighyldary qazaq halqynyng namysyna tiygenimen, Aleksandr Soljenisynnyn: «Bizde imperiyany ústap túratyn kýsh joq. Sol qajetsiz, artyq jýk iyghymyzdan týsse eken. Áytpese, ol qanymyzdy soryp, elimizdi qúrtyp, keshikpey týbimizge jetedi» degen pikirine den qoymasqa bolmaydy. Múny ol, әriyne, taza orys últynyng mýddesi túrghysynan aityp otyr. Al Qazaqstangha kelgende, tep-tegis jerden op-onay sýringen. Sonsha jyl týrmede jatyp, qughan-sýrgin kórgen Soljenisynnyng ózi de shovinistik dertten jazylmaghan bolyp shyqty. Ol óz tarapynan Ukraina men Belorussiyadan basqa barlyq respublikalargha bostandyq jariyalay túra, qazaqtyng keng dalasyn tútas kýiinde qoldan shygharugha kózi qimaydy. Eng shymbayly aimaqtargha shengelin salyp, opyryp alyp qalghysy keledi. Búl orayda ol, әriyne, jalghyz emes. «Oyda ógiz sýzisse, qyrdaghy búghynyng mýiizi syrqyraydy» degen mәtel osyndayda eske týsedi.

Imperiya ydyraghanda tatu dostyqty saqtap qaludyng bir ghana joly bar. Ol – respublikalardyng tәuelsizdigin tolyq tanyp, óz tiziginin ózine beru. Búratana últtargha bostandyq bergende, ony qayyrymdy adamnyng qayyrshygha úsynatyn sadaqasynday emes, ózining ejelgi ata qonysynda jasap otyrghan әrbir halyqtyng tәuelsizdikke tolyq qaqysy bar ekenin moyynday otyryp beru kerek. Al óz erkindigin alghan tәuelsiz memleketter Reseyden, nemese bir-birinen birjola qol ýzip ketedi dep qauiptenuge eshqanday negiz joq. Ol respublikalar dәl qazir ýgittemeseng de bir-birinen alys kete almaydy. Óitkeni úzaqqa sozylghan otarshyldyq sayasat kóptegen respublikalardy ózdiginen kýn kóre almaytyn zaghip kýige týsirdi. Demek, últ respublikalary óz erkindigin alghannan keyin de, kóp jyldar boyy bir-birimen alys-beris jasap, eki jartyny bir býtin etpeske amaldary joq.

Qazir odaqtyq sharttyng alghashqy jobasy talqylanuda. Shamasy, ol ótpeli dәuirde basyp ótpeske bolmaytyn qajetti kezeng bolsa kerek. Biraq, ondaghy keybir punktterge qaraghanda, ortalyq ýkimet әli de bolsa jilikting mayly basyn ústaudan, óktemdik jasaudan tartynatyn týri joq. Eger eriktilik prinsiypi saqtalmay, respublikalar taghy da ortalyqtyng auzyna qarap, «shyjymmen úshyp, shyrghamen qonatyn» bolsa, ol sharttan eshtene shyqpaydy. Basqasyn bylay qoyghanda, shart jobasynda: әskerdin, poligondardyn, memleket shekarasynyn, qogham qauipsizdigi organdarynyn, temirjol men iri zauyttardyng biyligi ortalyqta bolady dep kórsetilui zәtte bolghan kónilge kóp kýmәn tudyrady. Sonda qalay, tәuelsiz memleket ýshin eng qajetti tútqalar ortalyqtyng qolyna kóshkende, respublikagha qalatyny – tek sharuashylyq pen mәdeniyet isterin basqaru ghana ma? Ras, búrynghydan góri qaltamyzgha birdene týser, jer asty baylyghyn, shiykizatty qymbatyraq satyp, kóilegimiz býtindeler, tamaghymyz toghayar. Biraq óz bostandyghy ýshin talay qúrbandyq berip, ómir boyy kýresip kelgen halyqtyng týp maqsaty búl emes qoy.

Osynyng bәri odaqtyq shartta dúrys sheshimin tabugha tiyis... Uaqyt bәrin óz ornyna keltiredi. Biyl óte súmdyq kóringen nәrse, keler jyly qalypty jaghdaygha ainalady. Kim biledi, endi eki-ýsh jyldan keyin, kedergisinen basqa paydasy joq, ortalyq ýkimet qajet pe degen de mәsele kóterilui mýmkin. Biz jalpy, adasqanymyz bar, aldanghanymyz bar, adamzat damuynyng bayyrghy jolynan kóp búrys ketken elmiz ghoy. Amal joq, kóp jaghdayda alghashqy jol airyghyna qayta oralugha tura keledi. Sayasat pen ekonomikada ghana emes, ruhani, mәdeny damuymyzda túiyqqa tirelgen teris teoriyalar men jalghan tújyrymdar qanshama. Ótkenimizge oy jýgirtip, janasha bagha beretin, eskining shan-tozanynan qaghynyp-silkinip, qatyp qalghan qaghidalardan arylatyn kez osy.

Ayta berse sóz kóp. Oiymyz shashyrap ketpeu ýshin, tek bizdegi tarih ghylymynyng qay baghytta damyghanyna kóz jiberelikshi. Qarap otyrsaq, Kenes dәuirinde jazylghan tarihy әdebiyetting barlyghy derlik patshalyq Reseyding otarshyldyq sayasatyn aqtaugha, zorlyqty zandastyrugha qúrylghan eken. Tarihta búryndy-sondy bolyp ótken imperiya atauly halyqqa jat, reaksiyashyl, kertartpa bolyp keledi de, tek Resey imperiyasy ghana basyp alghan elderine izgilik, óner-bilim, progress әkelgen bop shyghady. Ras, azdap qanaghan shyghar, tonaghan shyghar, biraq onysy «núrly bolashaqqa» bastaghan tarihy missiyanyng qasynda týkke túrmaydy. Sondaghy tilge tiyek etetinderi – búratana últtardyng úly orys halqymen birge Qazan tónkerisine búryn jetip, sosializmge erterek qadam basqany. Mine, sol ýshin-aq býgingi úrpaq óz ata-babalarynyng kezinde basqa bir otarshyldyng qolyna týsip ketpey, patshalyq Reseyge bodan bolghanyna myng da bir tәube keltirip, taghdyrgha alghys aitugha tiyis boldy. Al kapitalizmge soqpay, sosializmge sekirip ótken qazaq siyaqty elder mәngilik qaryzdar bop sanaldy.

Qazaq eli Reseyge esh zorlyqsyz, óz erkimen qosyldy degen jalghan konsepsiya da otarshyldyqty zandastyru maqsatynda tughan. Ótken ghasyrda ómir sýrgen han men súltan, by men batyrgha bagha bergende, «ol ózi Reseyge qosylugha qalay qarady» degen súraq tәnir tarazysynday negizgi ólshemge ainaldy. Úzaq jyldar boyy ýstem bop kelgen Ábilqayyr hannyng «kóregendigi» turaly alyp-qashty әngime de osylay beleng aldy. Al, shyndyghyna kelgende, bodandyq jayyndaghy mәseleni alghash kótergen Ábilqayyr emes, patsha otarshyldary ekeni aidan anyq.

Jalpy, patshalyq Resey on segizinshi ghasyrdyng jiyrmasynshy jyldaryna kelgende-aq, qazaq dalasyna ishkerilep enuding merzimi jetti dep eseptegen. Olar birinshi Petrding túsynda-aq Ertisti órlep, biraz bekinister salyp ýlgergen bolatyn. Endi aldyn ala oilastyrghan jospar boyynsha, shekaralyq shep Or, Elek, Jayyq boyyna qaray sozyluy kerek edi. Al qazaq jerining bir púshpaghy sanalatyn búl ólkeni beybit jolmen iygeru ýshin, zandy kelisim, yuridikalyq akt qajet boldy. Búl ýshin qazaqtyng kóp handarynyng biri «Reseyding qol astyna qaraymyz» dep hat jazyp, ant berse jetip jatyr edi.

Búl jóninde patsha әkimderi eki aragha jýruge bashqúrttardy paydalandy. Olar 1726-jyldyng ózinde-aq qazaq dalasyna, qolyna jem shanyshqan qarmaq ústatyp, bashqúrt saudageri Maqsút Yusupovty jibergen bolatyn. Ol eng aldymen Qayyp han men onyng balasy Batyr súltandy ainaldyrdy. Biraq olar Reseymen dostyq odaq qúrayyq, tatu kórshilik qatynasta bolyp, sauda-sattyq jasayyq degennen arygha bara almady. Al orys әkimderine «bodan bolamyz» degen sóz kerek-túghyn. Onday batyl qadam jasaugha búl joly Ábilqayyrdyng da dәti barmady. Óitkeni búl kezde onyng esi-derti úly ordagha han bolu edi. Biraq, arada bes jyl ótkende, Ábilqayyr qandy qarmaqty bәribir qapty. Jaghday da soghan dóp keldi. Búl – onyng Bolattyng ornyna han saylanbay, biy-súltandargha ókpelep, jonghargha qarsy úrys maydanyn tastap ketken kezi bolatyn. Ol ózinshe aq patshanyng sýiiktisine ainalyp, sol arqyly kózdegen maqsattaryna jetpek boldy.

Ásili, Ábilqayyr – bireuler oilap jýrgendey geroikalyq túlgha emes, tragediyalyq túlgha. Osyny dúrys angharmay dýrmekke ilesip, óz shygharmalarynda ony bir dәuirding bas qaњarmany etip kórsetem deushilerding eng ýlken sәtsizdigi de, mine, osynda jatyr. Ábilqayyrdyng tragediyasy – ózining qomaghaylyghynan qarmaqty aldymen qapqanynda emes, kózining tirisinde-aq aldanghanyn sezip, opyq jeuinde. Aqyry óz halqyna da, patsha әkimderine de qadiri bolmay, qor bolyp óluinde. Patsha otarshylaryna keregi – qazaqtyng hany da, halqy da emes, «óz erkimen qosyldy» degen yuridikalyq qújat bolatyn... Qozy «meni je» dep ótinish jazbasa da, qasqyr ony bassalugha dayyn túrghan. Or, Elek boyyna bekinister salyp, Jayyq jaghasyna ornyghyp alghan son, Ábilqayyrdy kerek te qylmay laqtyryp tastady. Baraq súltan baqytsyz hannyng basyn alghanda, patsha әkimderi «sinirgen azdy-kópti enbegi bar edi» dep, tym qúrysa sonynan súrau da salmady ghoy. Ákesining ornyna odan әldeqayda qolayly, elgezek Núraly súltandy otyrghyza saldy.

Al Ábilqayyr patshalyq Reseyge arqa sýiep otyryp, qazaq jerin syrtqy jaudan tazartpaq boldy deytin tújyrym mýlde qisyngha kelmeydi. Olay deytinimiz, Ábilqayyr 1730-jylghy Anyraqay-Alakól shayqasynan keyin jonghargha qarsy birde-bir úrysqa qatysqan joq. Jasaq ta qospady. Birde Hiuagha, birde bashqúrtqa shabuyl jasap, olja týsiruding qamynda boldy. Al qazaqtargha әskery kómek beru o bastan-aq patsha ýkimetining josparynda joq bolatyn. Jat júrtqa ot qarudy da ústatqysy kelmedi. 18-ghasyrdyng 40-jyldarynda Ertis óniri men Shynghystauda, 50-jyldary Zaysan kól manynda qazaq-qalmaq qyrylysyp jatqanda, orys әskerleri búrylyp ta qaramay, soghan tayau  jerlerde óz bekinisterin alansyz sala berdi. Jalpy, qazaqtyng jauynger úldary óz jerin eshkimning kómeginsiz-aq, jonghar bas-
qynshylarynan ózderi azat etkenin atap aituymyz kerek.

Teginde, basyn ashyp alatyn taghy bir jay, qazaq halqynyng jonghargha qarsy kýresi, keybir zertteushilerding jazyp jýrgenindey, kóshpeli feodaldardyng ózara biylikke talasqan qaqtyghysy emes, qazaq jerin jaudan azat etu jolyndaghy naghyz Otan soghysy boldy. Azattyq soghysy ózine layyq qaњarmandaryn tughyzdy. Orys tarihynda Nevskiydin, Suvorovtyn, Kutuzovtyng orny qanday bolsa, qazaq halqy ýshin Abylaydyn, Qabanbay men Bógenbaydyng qadiri sonday. Osynau qazaqtyng keng dalasy ýshin, biz bәrimiz de sol aruaqtargha qaryzdarmyz. Biraq bizding tarih ghylymynda qazaqtyng jonghargha qarsy azattyq soghysyna onsha mәn berilmey, ol oqigha tek Reseyge qosyludyng alghy sharty retinde qaralyp keldi. Mәselen, bes tomdyq «Qazaq SSR tarihynda» jonghar shapqynshylyghyn ýsh-tórt bette jay sholyp ótedi de, qazaq tarihyna qatysy shamaly Pugachev kóterilisine tútas bólim arnaghan. Al qyryq jyl boyy jelding óti, jaudyng betinde jýrip soghysqan, kózi tirisinde úrangha ainalghan úly qolbasy Qabanbay batyrdyng esimi onda mýlde atalmaydy. «Qazaq Sovet Ensiklopediyasynda» Qabanbaygha bólingen joldardan góri «qaban» degen hayuanatqa berilgen oryn әldeqayda kólemdirek.

Bir ghajaby, qazaq elining tәuelsizdik aluyn kýtip túrghanday, qazir sol әigili batyrlar kezek-kezek mýshel jastargha tolyp jatyr. Ótken jyly Bógenbay batyrdyng tughanyna 300 jyl toldy. Biraq búl mýsheltoy auyl-audan kóleminde ghana atalyp ótti-au deymin, kóp daqpyrty shyqpady. Al kelesi jyly ataqty Qarakerey Qabanbaydyng tughanyna 300 jyl tolayyn dep otyr. Estuimshe, batyrdyng úrpaqtary qonystanghan Semey, Taldyqorghan oblystarynda mýsheltoy ótkizu jóninde talap bar siyaqty. Biraq múnday halyqtyq merekeni auyl, audan kóleminde qaldyrmau kerek. Qabanbay, Bógenbay sekildi batyrlardyng mýsheltoyyn, arnauly ýkimet komissiyasyn qúryp, respublika dengeyinde nege ótkizbeske?! El basyna kýn tughanda halyqqa qorghan bolghan erlerding enbegi qanday qúrmetke de tatidy. Kezinde osynau qazaq dalasyn basqynshylardan kimderding qorghap qalghanyn aiday әlem biletin bolsyn. Sonda «myna jer – bizdiki» dep kim kóringen onyng púshpaghyna jarmaspaytyn bolady.

El qorghaghan batyrlardyng esimin qala, auyl, mektep, kóshelerge qoyyp, mәngilik este qaldyrudyng sharalaryn oilastyrghan jón. Respublika kóleminde qaptap ketken, әrqaysysy bir emes, besten-onnan qaytalanatyn: Georgiyevka, Pokrovka, Nikolaevka, Mihaylovkalardy qysqartyp, sol jerlerdi bir kezde jaudan qorghap qalghan Qabanbay, Bógenbay, Nauryzbay, Malaysary, Bayan, Oljabaylardyng atymen ataytyn mezgil jetken joq pa?!

Qysqasy, bizding halqymyz qazir ghasyrda bir bolatyn sheshushi kezende, ýlken joldyng airyghynda túr. Búl jolghy tandauda qapy soghatyn jónimiz joq. Dýniyede bostandyqqa, erkindikke para-par keletin ne bar?! Ol ýshin mal týgil, janyndy da qiigha bolady. Sol bostandyq kóp jyldar kóz jazdyryp ketip, qolymyzgha qayta qonghanda, qadirine jetip, iyelik ete almasaq, keler úrpaq bizdi keshirmeydi.

Qabdesh Júmadilov

1990 jyl.

Abai.kz