رەداكتسيا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى وقىرماندارىنىڭ نازارىنا جازۋشى، قازاقستاننىڭ، قازاقتىڭ حالىق جازۋشىسى، مارقۇم قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ 90-شى جىلدارى جازىلعان ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز. ماقالانى رەداكتسيامىزعا جازۋشىنىڭ ۇلى، بەلگىلى تاريحشى، عالىم ارمان ءجۇمادىلوۆ ۇسىندى...

«تۋعان اي – تۋرالعان ەت، تەز تاۋسىلادى» دەپ ارعى اتالارىمىز ۋاقىتتىڭ وتكەنiنە قىنجىلعان ەكەن. ال بiز «نۇرلى بولاشاققا» تەزiرەك جەتۋ ءۇشiن، اعىلعان ايلار مەن جىلجىعان جىلداردىڭ نەعۇرلىم جىلدامىراق وتكەنiنە قۋاناتىن مiنەز تاپتىق. بiراق، قالاي دەگەنمەن، ۋاقىتقا توقتاۋ جوق. اي مەن جىلدى ايتاسىز، ولمەگەن ادامعا انشەيiندە بiتپەستەي، جەتكiزبەستەي كورiنەتiن عاسىردىڭ ءوزi دە ءمۇجiلiپ تاۋسىلادى ەكەن عوي. مiنەكي، اماندىق بولسا،   جيىرماسىنشى عاسىردىڭ دا سوڭعى ون جىلدىعىنا قادام   باسىپ وتىرمىز.

جانە عاسىر بولعاندا قانداي! ارعى جاعىن بiلمەيمiن، ال عايسا تۋعاننان بەرi ءدال وسى عاسىرداي دۇربەلەڭi كوپ، بەيمازا عاسىر بولماعان شىعار-اۋ. ساناي بەرiڭiز: ەكi بiردەي دۇنيەجۇزiلiك سوعىس، سوتسياليستiك رەۆوليۋتسيا، جەر شارىنىڭ ەكi لاگەرگە ءبولiنiپ، ونداعان جىل بويى تەكە تiرەستە تۇرۋى، ادامزاتتىڭ تۇقىمىن قۇرتىپ جiبەرۋگە جەتەرلiك يادرولىق قارۋدىڭ جاسالۋى – وسىنىڭ ءبارi قاي عاسىردىڭ دا بەلiن قايىستىرارى ءسوزسiز. مۇنىڭ سىرتىندا، «سوڭعى تۇيەنiڭ جۇگi اۋىر» دەگەندەي، اقىرعى ون جىلدىقتا ادامزاتتى نە كۇتiپ تۇرعانىن كiم بiلەدi. بۇرىن بiزگە جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەڭ باستى وقيعاسى – قازان توڭكەرiسi دەپ ۇيرەتتi. ول جاعى سولاي، تالاس جوق. بiراق وعان سوڭعى جىلدارى بوي كورسەتكەن تاعى بiر جاڭالىقتى قوسۋ كەرەك. بۇل عاسىرداعى جانە بiر ۇلكەن وقيعا – سوتسياليستiك سيستەمانىڭ ىدىراۋى، يمپەريالاردىڭ كۇيرەۋگە بەت الۋى.

جالپى ادامزاتقا جەر ورتاق، زامان ورتاق، ۋاقىت ورتاق بولعانىمەن، ءار ەلدiڭ ومiردەن العان سىباعاسى ءار ءتۇرلi. مويىنداۋ كەرەك، دۇنيەنi ءدۇر سiلكiندiرە، عاسىردى دۇرiلدەتiپ باستاعان كەڭەس وداعى ونى ابىرويمەن اياقتادى دەپ ايتا الامىز با؟ سول باياعى اشتىق، جالاڭاشتىق، قاڭىراپ جاتقان دۇكەندەر. ابدەن iش مايىمىزدى تاۋىسقان اسكەري تەحنيكادان وزگە، جۇرتقا كوز قىلىپ كورسەتەتiن دە ەشتەڭەمiز جوق ەكەن. سۇمدىق قوي، جەر شارىنىڭ التىدان بiر بولiگiن باۋىرىمىزعا باسا وتىرىپ، باسقا ەشكiمدە جوق تابيعات بايلىعىنا بەلشەمiزدەن باتا وتىرىپ، وزدiگiمiزدەن جان باعا المايتىن دارەجەگە جەتۋiمiزدi ەشتەڭەمەن اقتاۋعا بولمايدى.

بۇل كۇندە سوتسياليستiك سيستەما بiر ەلدە عانا ەمەس، بارلىق ەلدە، بارلىق مايداندا ساتسiزدiككە ۇشىرادى. سوتسياليزمنiڭ تۇڭعىش وتانى بولعاندىقتان، ارينە، ونى مويىنداۋ بiز ءۇشiن وتە اۋىر. پارتيا كiنالi ەمەس، پارتاپپارات كiنالi, سيستەما كiنالi ەمەس، توتاليتارلىق رەجيم كiنالi دەپ، وزiمiزشە ءباتۋا تاپقىمىز كەلەتiنi دە سوندىقتان. جەتپiس جىل بويى بيلiك باسىندا وتىرعان، سول جىلدار iشiندە «جاساسىن» دەگەننەن باسقا ءسوز ەستiمەگەن كوممۋنيستiك پارتيا مونوپوليادان، ماقتاۋدان، باس ۇرۋدان كەندە بولعان جوق. ەندi قولمەن iستەگەندi مويىنمەن كوتەرۋگە، حالىق الدىندا جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدi. ال وسى جىلدارى كەڭەس حالقىن ەڭبەك ەتپەدi, تەر توكپەدi دەسەك، شىندىققا قيانات بولار ەدi. كەڭەس ادامدارىن ويلاسام، مەنiڭ كوز الدىما الدەبiر دوڭعالاقسىز ۆاگوندى قارا جەردiڭ قىرتىسىن كوشiرە ءسۇي-
رەپ بارا جاتقان جانكەشتiلەر ەلەستەيدi. سودان كەيiن كوز الدىمنان كەتپەيتiن تاعى بiر سۋرەت – ءتۇبi تەسiك تايقازان. تاپقان-تايانعانىڭدى اكەلiپ قۇيا بەرەسiڭ، قۇيا بەرەسiڭ، بiراق ءومiرi بiر تولمايدى. ايانىشتى-اق!

ال وسىنىڭ بارiنە كiنالi كiم؟ سول باياعى ستالين بە؟ ونىڭ ولگەنiنە دە قىرىق جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەن جوق پا؟ نە بولماسا، الگi ايتا بەرەتiن توتاليتارلىق رەجيم كiنالi مە؟ مۇمكiن. بiراق بiزدiڭ قوعامدىق قۇرىلىسقا توتاليتارلىق رەجيم نەگە قاجەت بولدى؟ بولشەۆيكتەر باسقانىڭ ەركi مەن كوزقاراسىن مويىندامايتىن، بiر پارتيالى، ەڭ قاتىگەز اكiمشiلiك جولدى نەگە تاڭداپ الدى؟ وي جۇگiرتكەن ادامعا مۇنىڭ دا وزiندiك سەبەپتەرi بار.

ەڭ باستى سەبەپ: بiزدiڭ وسى ۋاقىتقا دەيiن بولماستى بولدىرامىز، تولماستى تولتىرامىز دەپ اۋرەگە تۇسكەنiمiزدە. بولشەۆيكتەردiڭ الدىندا قازان توڭكەرiسiنەن كەيiن بiر ەمەس، ەكi ءتۇرلi مiندەت تۇردى. ونىڭ ەڭ باستىسى – الدىمەن بiر ەلدە، سونان سوڭ دۇنيە جۇزiندە كوممۋنيزمدi ورنىقتىرۋ. ەكiنشiسi – iرگەسi iرiپ قۇلاۋعا اينالعان رەسەي يمپەرياسىن قايتكەن كۇندە دە ساقتاپ قالۋ. توتاليتارلىق رەجيم مiنە وسى ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن قاجەت بولدى. ويتكەنi مۇنىڭ ەكەۋi دە تەك قانا كۇشكە سۇيەنبەسە، وزدiگiنەن ورگە باسپايتىن، iسكە اسپايتىن دۇنيەلەر بولاتىن. جەر بەتiندە كوممۋنيزم ورناتۋ ۋتوپياسىنىڭ قانشالىق بولاشاعى بار ەكەنiن ءومiردiڭ ءوزi كورسەتتi عوي. ار جاعىن قازبالاپ جاتپايىق. ال، و باستا وتارشىلدىققا نەگiزدەلگەن يمپەريانى بۇدان ارى ساقتاپ قالۋ تiپتi دە مۇمكiن ەمەس-تi. سەبەبi, يمپەريالاردىڭ زامانى الدەقاشان ءوتiپ كەتكەن. راس، توتاليتارلىق رەجيم ونى جەتپiس جىل بويى زورلىقپەن ۇستاپ كەلدi. سول ءۇشiن قانشا قان توگiلدi. قانشاما حالىق جەر بەتiنەن ءوشiپ كەتە جازدادى. ال قازاق حالقىنىڭ بەرگەن قۇرباندىعىن تiلمەن ايتىپ جەتكiزۋ قيىن. سوتسياليزم قازاقتار ءۇشiن وتە قىمباتقا ءتۇستi. ال ەندi بارىڭدى بەرiپ، قانىڭدى توگiپ العان دۇنيەڭ ەشتەمەگە جاراقسىز، جالعان بوپ شىقسا شە؟ مۇنىڭ اتىن جىعىلعان ۇستiنە جۇدىرىق، نەمەسە تاقىرعا وتىرىپ قالۋ دەمەسكە امالىڭ قايسى؟!

بiراق ادامزات تاريحى ءۇشiن جەتپiس جىل – كوپ ۋاقىت ەمەس، قاس قاعىم ساتتەي. وتكەن عاسىردا نەبارi جەتپiس كۇن ءومiر سۇرگەن پاريج كوممۋناسىن ەسكە العانىمىزداي، بولاشاق ۇرپاق بiزدiڭ جەتپiس جىلدىق تاريحىمىزدى دا ايانىشپەن ەسكە ءتۇسiرiپ وتىرا ما، كiم بiلسiن؟! بۇل – ءسوز جوق، ۇلكەن تراگەديا، الدانعان، اداسقان ۇرپاقتىڭ باقىتسىزدىعى. ال باقىتىمىز نە دەسەك، ول – دۇنيەدەگi ەڭ اقىرعى يمپەريانىڭ ىدىراعانىن كوزبەن كورiپ، كۋا بولعانىمىز. بiر قىزىعى، وسىنى قۇلاتايىق دەپ، تۇس-تۇستان كوتەرiلiس باستاپ، كۇرەسكەن دە ەشكiم بولعان جوق. توتاليتارلىق رەجيم ءسال بوساڭسىپ، دەموكراتيانىڭ جىلى جەلi سوعىپ ەدi, توزىعى جەتكەن يمپەريا قۇرساۋى تۇسكەن كەسەدەي سىنىعى ساۋدىراپ بولەك قالدى. ەندi ونى قايتادان جاماپ-جاسقاۋ مۇمكiن ەمەس. اسكەري كۇش تە، ينتەرناتسيوناليزم رۋحىنداعى ادەمi سوزدەر دە يمپەريانى قالپىنا كەلتiرە المايدى.

بۇل رەتتە، كەيبiر پيعىلدارى قازاق حالقىنىڭ نامىسىنا تيگەنiمەن، الەكساندر سولجەنيتسىننىڭ: «بiزدە يمپەريانى ۇستاپ تۇراتىن كۇش جوق. سول قاجەتسiز، ارتىق جۇك يىعىمىزدان تۇسسە ەكەن. ايتپەسە، ول قانىمىزدى سورىپ، ەلiمiزدi قۇرتىپ، كەشiكپەي تۇبiمiزگە جەتەدi» دەگەن پiكiرiنە دەن قويماسقا بولمايدى. مۇنى ول، ارينە، تازا ورىس ۇلتىنىڭ مۇددەسi تۇرعىسىنان ايتىپ وتىر. ال قازاقستانعا كەلگەندە، تەپ-تەگiس جەردەن وپ-وڭاي سۇرiنگەن. سونشا جىل تۇرمەدە جاتىپ، قۋعان-سۇرگiن كورگەن سولجەنيتسىننىڭ ءوزi دە شوۆينيستiك دەرتتەن جازىلماعان بولىپ شىقتى. ول ءوز تاراپىنان ۋكراينا مەن بەلورۋسسيادان باسقا بارلىق رەسپۋبليكالارعا بوستاندىق جاريالاي تۇرا، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىن تۇتاس كۇيiندە قولدان شىعارۋعا كوزi قيمايدى. ەڭ شىمبايلى ايماقتارعا شەڭگەلiن سالىپ، وپىرىپ الىپ قالعىسى كەلەدi. بۇل ورايدا ول، ارينە، جالعىز ەمەس. «ويدا وگiز سۇزiسسە، قىرداعى بۇعىنىڭ ءمۇيiزi سىرقىرايدى» دەگەن ماتەل وسىندايدا ەسكە تۇسەدi.

يمپەريا ىدىراعاندا تاتۋ دوستىقتى ساقتاپ قالۋدىڭ بiر عانا جولى بار. ول – رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسiزدiگiن تولىق تانىپ، ءوز تiزiگiنiن وزiنە بەرۋ. بۇراتانا ۇلتتارعا بوستاندىق بەرگەندە، ونى قايىرىمدى ادامنىڭ قايىرشىعا ۇسىناتىن ساداقاسىنداي ەمەس، ءوزiنiڭ ەجەلگi اتا قونىسىندا جاساپ وتىرعان ءاربiر حالىقتىڭ تاۋەلسiزدiككە تولىق قاقىسى بار ەكەنiن مويىنداي وتىرىپ بەرۋ كەرەك. ال ءوز ەركiندiگiن العان تاۋەلسiز مەملەكەتتەر رەسەيدەن، نەمەسە بiر-بiرiنەن بiرجولا قول ءۇزiپ كەتەدi دەپ قاۋiپتەنۋگە ەشقانداي نەگiز جوق. ول رەسپۋبليكالار ءدال قازiر ۇگiتتەمەسەڭ دە بiر-بiرiنەن الىس كەتە المايدى. ويتكەنi ۇزاققا سوزىلعان وتارشىلدىق ساياسات كوپتەگەن رەسپۋبليكالاردى وزدiگiنەن كۇن كورە المايتىن زاعيپ كۇيگە ءتۇسiردi. دەمەك، ۇلت رەسپۋبليكالارى ءوز ەركiندiگiن العاننان كەيiن دە، كوپ جىلدار بويى بiر-بiرiمەن الىس-بەرiس جاساپ، ەكi جارتىنى بiر ءبۇتiن ەتپەسكە امالدارى جوق.

قازiر وداقتىق شارتتىڭ العاشقى جوباسى تالقىلانۋدا. شاماسى، ول وتپەلi داۋiردە باسىپ وتپەسكە بولمايتىن قاجەتتi كەزەڭ بولسا كەرەك. بiراق، ونداعى كەيبiر پۋنكتتەرگە قاراعاندا، ورتالىق ۇكiمەت ءالi دە بولسا جiلiكتiڭ مايلى باسىن ۇستاۋدان، وكتەمدiك جاساۋدان تارتىناتىن ءتۇرi جوق. ەگەر ەرiكتiلiك پرينتسيپi ساقتالماي، رەسپۋبليكالار تاعى دا ورتالىقتىڭ اۋزىنا قاراپ، «شىجىممەن ۇشىپ، شىرعامەن قوناتىن» بولسا، ول شارتتان ەشتەڭە شىقپايدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، شارت جوباسىندا: اسكەردiڭ، پوليگونداردىڭ، مەملەكەت شەكاراسىنىڭ، قوعام قاۋiپسiزدiگi ورگاندارىنىڭ، تەمiرجول مەن iرi زاۋىتتاردىڭ بيلiگi ورتالىقتا بولادى دەپ كورسەتiلۋi زاتتە بولعان كوڭiلگە كوپ كۇمان تۋدىرادى. سوندا قالاي، تاۋەلسiز مەملەكەت ءۇشiن ەڭ قاجەتتi تۇتقالار ورتالىقتىڭ قولىنا كوشكەندە، رەسپۋبليكاعا قالاتىنى – تەك شارۋاشىلىق پەن مادەنيەت iستەرiن باسقارۋ عانا ما؟ راس، بۇرىنعىدان گورi قالتامىزعا بiردەڭە تۇسەر، جەر استى بايلىعىن، شيكiزاتتى قىمباتىراق ساتىپ، كويلەگiمiز بۇتiندەلەر، تاماعىمىز توعايار. بiراق ءوز بوستاندىعى ءۇشiن تالاي قۇرباندىق بەرiپ، ءومiر بويى كۇرەسiپ كەلگەن حالىقتىڭ ءتۇپ ماقساتى بۇل ەمەس قوي.

وسىنىڭ ءبارi وداقتىق شارتتا دۇرىس شەشiمiن تابۋعا تيiس... ۋاقىت ءبارiن ءوز ورنىنا كەلتiرەدi. بيىل وتە سۇمدىق كورiنگەن نارسە، كەلەر جىلى قالىپتى جاعدايعا اينالادى. كiم بiلەدi, ەندi ەكi-ءۇش جىلدان كەيiن، كەدەرگiسiنەن باسقا پايداسى جوق، ورتالىق ۇكiمەت قاجەت پە دەگەن دە ماسەلە كوتەرiلۋi مۇمكiن. بiز جالپى، اداسقانىمىز بار، الدانعانىمىز بار، ادامزات دامۋىنىڭ بايىرعى جولىنان كوپ بۇرىس كەتكەن ەلمiز عوي. امال جوق، كوپ جاعدايدا العاشقى جول ايرىعىنا قايتا ورالۋعا تۋرا كەلەدi. ساياسات پەن ەكونوميكادا عانا ەمەس، رۋحاني، مادەني دامۋىمىزدا تۇيىققا تiرەلگەن تەرiس تەوريالار مەن جالعان تۇجىرىمدار قانشاما. وتكەنiمiزگە وي جۇگiرتiپ، جاڭاشا باعا بەرەتiن، ەسكiنiڭ شاڭ-توزاڭىنان قاعىنىپ-سiلكiنiپ، قاتىپ قالعان قاعيدالاردان ارىلاتىن كەز وسى.

ايتا بەرسە ءسوز كوپ. ويىمىز شاشىراپ كەتپەۋ ءۇشiن، تەك بiزدەگi تاريح عىلىمىنىڭ قاي باعىتتا دامىعانىنا كوز جiبەرەلiكشi. قاراپ وتىرساق، كەڭەس داۋiرiندە جازىلعان تاريحي ادەبيەتتiڭ بارلىعى دەرلiك پاتشالىق رەسەيدiڭ وتارشىلدىق ساياساتىن اقتاۋعا، زورلىقتى زاڭداستىرۋعا قۇرىلعان ەكەن. تاريحتا بۇرىندى-سوڭدى بولىپ وتكەن يمپەريا اتاۋلى حالىققا جات، رەاكتسياشىل، كەرتارتپا بولىپ كەلەدi دە، تەك رەسەي يمپەرياسى عانا باسىپ العان ەلدەرiنە iزگiلiك، ونەر-بiلiم، پروگرەسس اكەلگەن بوپ شىعادى. راس، ازداپ قاناعان شىعار، توناعان شىعار، بiراق ونىسى «نۇرلى بولاشاققا» باستاعان تاريحي ميسسيانىڭ قاسىندا تۇككە تۇرمايدى. سونداعى تiلگە تيەك ەتەتiندەرi – بۇراتانا ۇلتتاردىڭ ۇلى ورىس حالقىمەن بiرگە قازان توڭكەرiسiنە بۇرىن جەتiپ، سوتسياليزمگە ەرتەرەك قادام باسقانى. مiنە، سول ءۇشiن-اق بۇگiنگi ۇرپاق ءوز اتا-بابالارىنىڭ كەزiندە باسقا بiر وتارشىلدىڭ قولىنا ءتۇسiپ كەتپەي، پاتشالىق رەسەيگە بودان بولعانىنا مىڭ دا بiر تاۋبە كەلتiرiپ، تاعدىرعا العىس ايتۋعا تيiس بولدى. ال كاپيتاليزمگە سوقپاي، سوتسياليزمگە سەكiرiپ وتكەن قازاق سياقتى ەلدەر ماڭگiلiك قارىزدار بوپ سانالدى.

قازاق ەلi رەسەيگە ەش زورلىقسىز، ءوز ەركiمەن قوسىلدى دەگەن جالعان كونتسەپتسيا دا وتارشىلدىقتى زاڭداستىرۋ ماقساتىندا تۋعان. وتكەن عاسىردا ءومiر سۇرگەن حان مەن سۇلتان، بي مەن باتىرعا باعا بەرگەندە، «ول ءوزi رەسەيگە قوسىلۋعا قالاي قارادى» دەگەن سۇراق ءتاڭiر تارازىسىنداي نەگiزگi ولشەمگە اينالدى. ۇزاق جىلدار بويى ۇستەم بوپ كەلگەن ابiلقايىر حاننىڭ «كورەگەندiگi» تۋرالى الىپ-قاشتى اڭگiمە دە وسىلاي بەلەڭ الدى. ال، شىندىعىنا كەلگەندە، بوداندىق جايىنداعى ماسەلەنi العاش كوتەرگەن ابiلقايىر ەمەس، پاتشا وتارشىلدارى ەكەنi ايدان انىق.

جالپى، پاتشالىق رەسەي ون سەگiزiنشi عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنا كەلگەندە-اق، قازاق دالاسىنا iشكەرiلەپ ەنۋدiڭ مەرزiمi جەتتi دەپ ەسەپتەگەن. ولار بiرiنشi پەتردiڭ تۇسىندا-اق ەرتiستi ورلەپ، بiراز بەكiنiستەر سالىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. ەندi الدىن الا ويلاستىرعان جوسپار بويىنشا، شەكارالىق شەپ ور، ەلەك، جايىق بويىنا قاراي سوزىلۋى كەرەك ەدi. ال قازاق جەرiنiڭ بiر پۇشپاعى سانالاتىن بۇل ولكەنi بەيبiت جولمەن يگەرۋ ءۇشiن، زاڭدى كەلiسiم، يۋريديكالىق اكت قاجەت بولدى. بۇل ءۇشiن قازاقتىڭ كوپ حاندارىنىڭ بiرi «رەسەيدiڭ قول استىنا قارايمىز» دەپ حات جازىپ، انت بەرسە جەتiپ جاتىر ەدi.

بۇل جونiندە پاتشا اكiمدەرi ەكi اراعا جۇرۋگە باشقۇرتتاردى پايدالاندى. ولار 1726-جىلدىڭ وزiندە-اق قازاق دالاسىنا، قولىنا جەم شانىشقان قارماق ۇستاتىپ، باشقۇرت ساۋداگەرi ماقسۇت يۋسۋپوۆتى جiبەرگەن بولاتىن. ول ەڭ الدىمەن قايىپ حان مەن ونىڭ بالاسى باتىر سۇلتاندى اينالدىردى. بiراق ولار رەسەيمەن دوستىق وداق قۇرايىق، تاتۋ كورشiلiك قاتىناستا بولىپ، ساۋدا-ساتتىق جاسايىق دەگەننەن ارىعا بارا المادى. ال ورىس اكiمدەرiنە «بودان بولامىز» دەگەن ءسوز كەرەك-تۇعىن. ونداي باتىل قادام جاساۋعا بۇل جولى ابiلقايىردىڭ دا ءداتi بارمادى. ويتكەنi بۇل كەزدە ونىڭ ەسi-دەرتi ۇلى ورداعا حان بولۋ ەدi. بiراق، ارادا بەس جىل وتكەندە، ابiلقايىر قاندى قارماقتى ءبارiبiر قاپتى. جاعداي دا سوعان ءدوپ كەلدi. بۇل – ونىڭ بولاتتىڭ ورنىنا حان سايلانباي، بي-سۇلتاندارعا وكپەلەپ، جوڭعارعا قارسى ۇرىس مايدانىن تاستاپ كەتكەن كەزi بولاتىن. ول وزiنشە اق پاتشانىڭ سۇيiكتiسiنە اينالىپ، سول ارقىلى كوزدەگەن ماقساتتارىنا جەتپەك بولدى.

ءاسiلi, ابiلقايىر – بiرەۋلەر ويلاپ جۇرگەندەي گەرويكالىق تۇلعا ەمەس، تراگەديالىق تۇلعا. وسىنى دۇرىس اڭعارماي دۇرمەككە iلەسiپ، ءوز شىعارمالارىندا ونى بiر ءداۋiردiڭ باس قاњارمانى ەتiپ كورسەتەم دەۋشiلەردiڭ ەڭ ۇلكەن ساتسiزدiگi دە، مiنە، وسىندا جاتىر. ابiلقايىردىڭ تراگەدياسى – ءوزiنiڭ قوماعايلىعىنان قارماقتى الدىمەن قاپقانىندا ەمەس، كوزiنiڭ تiرiسiندە-اق الدانعانىن سەزiپ، وپىق جەۋiندە. اقىرى ءوز حالقىنا دا، پاتشا اكiمدەرiنە دە قادiرi بولماي، قور بولىپ ولۋiندە. پاتشا وتارشىلارىنا كەرەگi – قازاقتىڭ حانى دا، حالقى دا ەمەس، «ءوز ەركiمەن قوسىلدى» دەگەن يۋريديكالىق قۇجات بولاتىن... قوزى «مەنi جە» دەپ ءوتiنiش جازباسا دا، قاسقىر ونى باسسالۋعا دايىن تۇرعان. ور، ەلەك بويىنا بەكiنiستەر سالىپ، جايىق جاعاسىنا ورنىعىپ العان سوڭ، ابiلقايىردى كەرەك تە قىلماي لاقتىرىپ تاستادى. باراق سۇلتان باقىتسىز حاننىڭ باسىن العاندا، پاتشا اكiمدەرi «سiڭiرگەن ازدى-كوپتi ەڭبەگi بار ەدi» دەپ، تىم قۇرىسا سوڭىنان سۇراۋ دا سالمادى عوي. اكەسiنiڭ ورنىنا ودان الدەقايدا قولايلى، ەلگەزەك نۇرالى سۇلتاندى وتىرعىزا سالدى.

ال ابiلقايىر پاتشالىق رەسەيگە ارقا سۇيەپ وتىرىپ، قازاق جەرiن سىرتقى جاۋدان تازارتپاق بولدى دەيتiن تۇجىرىم مۇلدە قيسىنعا كەلمەيدi. ولاي دەيتiنiمiز، ابiلقايىر 1730-جىلعى اڭىراقاي-الاكول شايقاسىنان كەيiن جوڭعارعا قارسى بiردە-بiر ۇرىسقا قاتىسقان جوق. جاساق تا قوسپادى. بiردە حيۋاعا، بiردە باشقۇرتقا شابۋىل جاساپ، ولجا ءتۇسiرۋدiڭ قامىندا بولدى. ال قازاقتارعا اسكەري كومەك بەرۋ و باستان-اق پاتشا ۇكiمەتiنiڭ جوسپارىندا جوق بولاتىن. جات جۇرتقا وت قارۋدى دا ۇستاتقىسى كەلمەدi. 18-عاسىردىڭ 40-جىلدارىندا ەرتiس ءوڭiرi مەن شىڭعىستاۋدا، 50-جىلدارى زايسان كول ماڭىندا قازاق-قالماق قىرىلىسىپ جاتقاندا، ورىس اسكەرلەرi بۇرىلىپ تا قاراماي، سوعان تاياۋ  جەرلەردە ءوز بەكiنiستەرiن الاڭسىز سالا بەردi. جالپى، قازاقتىڭ جاۋىنگەر ۇلدارى ءوز جەرiن ەشكiمنiڭ كومەگiنسiز-اق، جوڭعار باس-
قىنشىلارىنان وزدەرi ازات ەتكەنiن اتاپ ايتۋىمىز كەرەك.

تەگiندە، باسىن اشىپ الاتىن تاعى بiر جاي، قازاق حالقىنىڭ جوڭعارعا قارسى كۇرەسi, كەيبiر زەرتتەۋشiلەردiڭ جازىپ جۇرگەنiندەي، كوشپەلi فەودالداردىڭ ءوزارا بيلiككە تالاسقان قاقتىعىسى ەمەس، قازاق جەرiن جاۋدان ازات ەتۋ جولىنداعى ناعىز وتان سوعىسى بولدى. ازاتتىق سوعىسى وزiنە لايىق قاњارماندارىن تۋعىزدى. ورىس تاريحىندا نەۆسكيدiڭ، سۋۆوروۆتىڭ، كۋتۋزوۆتىڭ ورنى قانداي بولسا، قازاق حالقى ءۇشiن ابىلايدىڭ، قابانباي مەن بوگەنبايدىڭ قادiرi سونداي. وسىناۋ قازاقتىڭ كەڭ دالاسى ءۇشiن، بiز ءبارiمiز دە سول ارۋاقتارعا قارىزدارمىز. بiراق بiزدiڭ تاريح عىلىمىندا قازاقتىڭ جوڭعارعا قارسى ازاتتىق سوعىسىنا ونشا ءمان بەرiلمەي، ول وقيعا تەك رەسەيگە قوسىلۋدىڭ العى شارتى رەتiندە قارالىپ كەلدi. ماسەلەن، بەس تومدىق «قازاق سسر تاريحىندا» جوڭعار شاپقىنشىلىعىن ءۇش-ءتورت بەتتە جاي شولىپ وتەدi دە، قازاق تاريحىنا قاتىسى شامالى پۋگاچەۆ كوتەرiلiسiنە تۇتاس ءبولiم ارناعان. ال قىرىق جىل بويى جەلدiڭ ءوتi, جاۋدىڭ بەتiندە ءجۇرiپ سوعىسقان، كوزi تiرiسiندە ۇرانعا اينالعان ۇلى قولباسى قابانباي باتىردىڭ ەسiمi وندا مۇلدە اتالمايدى. «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا» قابانبايعا بولiنگەن جولداردان گورi «قابان» دەگەن حايۋاناتقا بەرiلگەن ورىن الدەقايدا كولەمدiرەك.

بiر عاجابى، قازاق ەلiنiڭ تاۋەلسiزدiك الۋىن كۇتiپ تۇرعانداي، قازiر سول ايگiلi باتىرلار كەزەك-كەزەك مۇشەل جاستارعا تولىپ جاتىر. وتكەن جىلى بوگەنباي باتىردىڭ تۋعانىنا 300 جىل تولدى. بiراق بۇل مۇشەلتوي اۋىل-اۋدان كولەمiندە عانا اتالىپ ءوتتi-اۋ دەيمiن، كوپ داقپىرتى شىقپادى. ال كەلەسi جىلى اتاقتى قاراكەرەي قابانبايدىڭ تۋعانىنا 300 جىل تولايىن دەپ وتىر. ەستۋiمشە، باتىردىڭ ۇرپاقتارى قونىستانعان سەمەي، تالدىقورعان وبلىستارىندا مۇشەلتوي وتكiزۋ جونiندە تالاپ بار سياقتى. بiراق مۇنداي حالىقتىق مەرەكەنi اۋىل، اۋدان كولەمiندە قالدىرماۋ كەرەك. قابانباي، بوگەنباي سەكiلدi باتىرلاردىڭ مۇشەلتويىن، ارناۋلى ۇكiمەت كوميسسياسىن قۇرىپ، رەسپۋبليكا دەڭگەيiندە نەگە وتكiزبەسكە؟! ەل باسىنا كۇن تۋعاندا حالىققا قورعان بولعان ەرلەردiڭ ەڭبەگi قانداي قۇرمەتكە دە تاتيدى. كەزiندە وسىناۋ قازاق دالاسىن باسقىنشىلاردان كiمدەردiڭ قورعاپ قالعانىن ايداي الەم بiلەتiن بولسىن. سوندا «مىنا جەر – بiزدiكi» دەپ كiم كورiنگەن ونىڭ پۇشپاعىنا جارماسپايتىن بولادى.

ەل قورعاعان باتىرلاردىڭ ەسiمiن قالا، اۋىل، مەكتەپ، كوشەلەرگە قويىپ، ماڭگiلiك ەستە قالدىرۋدىڭ شارالارىن ويلاستىرعان ءجون. رەسپۋبليكا كولەمiندە قاپتاپ كەتكەن، ارقايسىسى بiر ەمەس، بەستەن-وننان قايتالاناتىن: گەورگيەۆكا، پوكروۆكا، نيكولاەۆكا، ميحايلوۆكالاردى قىسقارتىپ، سول جەرلەردi بiر كەزدە جاۋدان قورعاپ قالعان قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي، مالايسارى، بايان، ولجابايلاردىڭ اتىمەن اتايتىن مەزگiل جەتكەن جوق پا؟!

قىسقاسى، بiزدiڭ حالقىمىز قازiر عاسىردا بiر بولاتىن شەشۋشi كەزەڭدە، ۇلكەن جولدىڭ ايرىعىندا تۇر. بۇل جولعى تاڭداۋدا قاپى سوعاتىن ءجونiمiز جوق. دۇنيەدە بوستاندىققا، ەركiندiككە پارا-پار كەلەتiن نە بار؟! ول ءۇشiن مال تۇگiل، جانىڭدى دا قيۋعا بولادى. سول بوستاندىق كوپ جىلدار كوز جازدىرىپ كەتiپ، قولىمىزعا قايتا قونعاندا، قادiرiنە جەتiپ، يەلiك ەتە الماساق، كەلەر ۇرپاق بiزدi كەشiرمەيدi.

قابدەش ءجۇمادىلوۆ

1990 جىل.

Abai.kz