Qazaqtyng jyraulyq poeziyasynyng týp bastauynda Qaztughan jyrau men Asan qayghy esimi atalady. Qazaq anyzdarynyng kópshiliginde Jiyrenshe sheshen men Asan qayghy esimderi jýredi. Jiyrenshe sheshenning tarihy túlghasy degende biz Jiyrenshe sheshendi Altyn Orda hany әz-Jәnibekting zamanyna aparyp tireymiz.

Al, Asan qayghyny she?!…

Asan qayghynyng tarihy túlghasy turaly ne aitugha bolady?! Jyraular poeziyasyna qatysty «Qobyz saryny» monografiyasyn, «Qazaq handyghy dәuirindegi әdebiyet» oqulyghyn jazghan marqúm Múhtar Maghauinnen bastap, barlyq zertteushiler onyng dәuiri, zamany turaly aityp, jazyp qaldyrghan joq pa?!

Múhana, Múhtar Maghauinge sóz bereyik: «Altyn Orda әmirshilerining biri Úlyq-Múhamed HV ghasyrdyng 20-jyldarynda Saraydan quylyp, Vitovty panalaghan da, keyinirek Qazanda handyq qúrghan. Bizding nazar audaratynymyz – Asan ómirining biraz uaghy osy Úlygh-Múhamed hannyng tónireginde ótedi. Asan qayghynyng aldymen Sarayda, keyinirek Qazanda hannyng ong tizesin basqan yqpaldy bekterining biri bolghandyghy bayqalady. Búdan songhy jerde Asandy qazaq handyghynda, Jәnibek hannyng manynan kóremiz» (Maghauin M. Ghasyrlar bederi: әdeby zertteuler. – Almaty: Jazushy, 1991. – 432 bet. 21 bet)

Ádebiyet tarihynyng bilgiri, jazushy M.Maghauin Asan qayghyny Qazaq hany Úlúgh-Múhamedtin, keyinirek qazaq hany Jәnibekting túsynda, yaghny HV ghasyrda ómir sýrgen dep jazyp otyr. Endi bir zertteushiler Asan qayghyny HIV ghasyrdyng sonyna, Altyn Orda hany Toqtamystyng zamanyna aparyp, sol kezde jas jigit Asan qayghy ózining biyligin osy han sarayynda bastaghan deydi.

Tipti baz bir zertteushiler Asan qayghyny sonau HIV ghasyrdyng ortasynda biylik qúrghan Altyn Orda hany әz Jәnibekpen zamandas qyp, keyingi ghúmyry qazaq hany Jәnibekting túsynda ótti dep jyraudy bir ghasyrdan asyra ómir sýrgizip qoyady. Búghan qalay senesin?! Jyrau ghúmyryna kelgende әiteuir bir ekiúshtylyq bar siyaqty kórine beredi…

Asan qayghynyng tarihy túlghasyna kelgende óz basyma kýmәn, kýdik tughyza beretin bir jaghday bar. Ol: Asan qayghynyng Jәnibek hangha aitty delinetin «Qyrynda kiyik jaylaghan», «Áy, han men aitpasam bilmeysin», «Alty atangha qos artyp» deytin ýsh tolghauy.

«Qyrynda kiyik jaylaghan» tolghauyna qatysty Múhtar Maghauin bylay dep jazady: «Ata-mekennen bezuge Asan tipti de riza emes. Sondyqtan Jәnibek, Kerey handardyng Mogholstandaghy Isa-Búghyhangha bettep kóshken úzaq sapar jýrisi Asangha mәnsiz de, qajetsiz de kórinedi». «Nәlet bizding jýriske!» - deydi yza bolghan aqyn.

Elin qimaghan aqyn artta qalyp bara jatqan qonystarynyng artyqshylyghyn aityp bosqan júrtty qayyryp, Jәnibek kóshin toqtatpaq bolady.

«Edil menen Jayyqtyn

Birin jazgha jaylasan,

Birin qysqa qystasan,

Al qolyndy malarsyn,

Altyn menen kýmiske?»

(Maghauin M. Ghasyrlar bederi: Ádeby zertteuler. – Almaty: Jazushy, 1991. 30 bet)

Bizdi kýdikke әkelgen osy tolghaudaghy geografiyalyq kenistikke toqtalsaq. Altyn Ordanyng bólikteri Aq Orda men Kók Ordany biriktirgen Ábilqayyr hannyng Kóshpeli Ózbek Ordasynyng sol kezderdegi meken-jayy. Saryarqa, odan tómengi jaqtaghy Syr óniri bolsa kerek. Al Mogholstan hany Isan búghy Shu boyyndaghy Qozybasy degen ónirden jer bergen song sol jerde bolashaq Qazaq Ordasynyng tuy tigilmey me?. Kóshpeli Kók Orda júrty Syr boyyndaghy qalalaryn, mekenderin tastap, Jetisugha qaray kóshedi. Al Asannyng auzynan aitylatyn Edil men Jayyqty qayda qoyamyz?! Bizding kýdigimizdi qonglatatyn da osy sózder.

Qazaqtar Jetisugha, Shu boyyndaghy Qozybasy degen jerge Syr boyynan kóshedi. Aq Orda men Kók Ordanyng búdan basqa júrty Saryarqa, Úlytau, Torghay óniri, odan da jogharyraq Ontýstik Sibir jerleri, Tobyl, Týmenge qarayghy jerler bolsa kerek. Qazaq handyghynyng batysynda Ábilhayyrdyng Kóshpeli Ózbek Ordasy, odan әri batysta, teriskey batysta Noghay Ordasy bolsa kerek. Al jyrdaghy Asan qayghy Jәnibekke hangha Edil men Jayyqqa kósh deydi. Ordandy sol jerge tik deydi. Sonda Kóshpeli Ózbek handyghyn, Noghay Ordasyn kóktey ótip, nege el shetindegi batys ónirine kósh dep otyr. Osy jeri týsiniksizdeu.

Bizding kýdigimizge may qúighan bir faktige toqtala ketsek. Ol – Asan qayghynyng jyrynda aitylatyn Jәnibek hannyng túlghasyna, esimine qatysty jayt. Bizding tarihymyzda ýsh týrli Jәnibek han ótipti. Sonda Asan qayghy abyz osy ýsh Jәnibekting qaysysyna qarata jyr arnaghan. Osy mәselege alghash ret sәule týsirgen әigili әdebiyettanushy ghalym, týrkolog, foliklorshy, tarihshy Áuelbek Qonyratbaev bolypty. Alayda kóp әdebiyetshi, tarihshy aghayyndar búghan erekshe mәn bere qaramapty. Ýsh týrli Jәnibekke qatysty Á.Qonyratbaev bylay dep jazady: «Tarihta ýsh týrli Jәnibekting bolghany mәlim. Biri Altynordanyng songhy biyleushisi Ózbek hannyng balasy – Jәnibek (1348-1357). Ózi Batyr hannyng túqymy, Toqtamystyng aldynda Altynordagha han bolghan. Jәnibek Moskvany Ivan Kalitanyng balasy Semenge beredi. Túnghysh ret Saray Berkede islam dinin qabyldap, óz sarayynda molda, qoja, shyghys sujetterin jyrlaytyn aqyndar ústaghan.

Ekinshi Jәnibek 1456 jyly ózbek hany Ábilqayyrdan bólinip, Mogholstan hany Isa Búqany baryp saghalaytyn qazaqtyng túnghysh hany (1460-1480). Mogholstanda ýisin, dulat, qanly, nayman, qypshaq rulary túrghan. Isa Búqa Jәnibek pen Kereyge Qozybasy jerin bergen. Kerey Jәnibekting inisi edi. Búlar Oryshannyng Baraq deytin balasynan tughan.

...Múhamed Haydar Dulaty 1541-1546 jyldary qazaq pen ózbekterding býlinshiligin kózimen kórip jazghan. Onyng «Tarihy Rashidi» atty enbegin Mogholstan tarihy deymiz. Biraq Dulatida Asan qayghy aty joq.

...Ýshinshi Jәnibekting esimi Búhar handarymen baylanysty. 1556 jyly Ivan Groznyy Astrahandy alghan son, búryn sol jerdi biylep-tóstep kelgen Jәnibek túqymdary Sheybaniydi saghalap, Búqargha barady. Ábilqayyrdyng Shabadaq, Qojym tentek deytin úldary bolghan. Shabadaqtyng balasy Múhamed Sheybany (1468-1510) Ferghanany, Mahmút, onyng balasy Ghabdolla Búqardy biylegen. Qojym tentekting qyzynan tughan bala aqylsyz Jәnibek atanghan. 1556 jylgha deyin Astrahandy osy Jәnibek biylegen. Asan qayghy sózderinde Jәnibek súlu sýiip, qúladyngha qu ildirgen, Nizash jyrlarynda Bahram Gýrdey patsha bolghan. Búdan kóretinimiz, «әz» sózi eki adamgha qoldanylghan. Olay bolsa Asan qayghyny ýsh Jәnibekting qaysysyna teliymiz?

Asan qayghy anyzdaryn Altynordany biylegen Jәnibek túsyna jibersek, HIV ghasyrda ómir sýrgen bolady. Asyly Asan qayghy Qazan-Astrahan oqighalary túsynda qúrghaq Saraygha ie bolyp, Astrahanda qalghan Qojym tentek balasy Jәnibekti aityp otyrsa kerek. Búl tústa elding basym kópshiligi Sheyban, Ormambet, qazaq Jәnibegi jaghyna kóship ketken-di. Orda baqqan Jәnibekke eshkim tiymegen» (Qonyratbaev Á. Qazaq foliklorynyng tarihy. A., 1991 93-97 b.b).

Á.Qonyratbaev keltirgen faktilerde keybir tarihy dәlsizdikter kezdesse de, ghalym Asan jyrlaryndaghy Jәnibek hannyng qay Jәnibek ekenin dәl aityp otyrghan siyaqty.

Oylap qarasaq Qazaq Ordasynyng tuyn tigip, ishki-syrtqy jaularmen alysyp, ýnemi at ýstinde jýrip, kýni-týni el qamyn oilap, tize býkpey, úiqy kórmey jýrgen, el qamqory, qayratker jan Jәnibek hangha Asan qayghy:

Qymyz iship, qyzaryp,

Mastanyp qyzyp terleysin,

Ózinnen basqa han joqtay,

Eleurep nege sóileysin? -

degen sózdi aitpaytyn siyaqty. Biz biletin qazaq hany Jәnibekte joghary jyrdaghy kezdesetin minez-qúlyq joq siyaqty edi ghoy?! Sonda ne bolghany?! Gәp basqada siyaqty...

Asannyng aiyptap, syngha alyp otyrghany HVI ghasyrda ómir sýrgen Astrahan hany Jәnibekke keledi. Osy jayynda taghy da prof. Á.Qonyratbaev bylay deydi: «Qyrynda kiyik oinaghan» dep keletin tolghauynda Asan Jәnibekke eng aldymen Edil boyyndaghy qonystyng tarylghanyn aitady. Eldi Jem, Saghyz, Oiyl boyynan Edilge kóshirdin, «shabylyp jatqan eling bar, ony nege kórmeysin» - dep, 1556 jylghy Astrahan soghysynan da habar beredi. 1557 jyly Edil boyynda jút bolady. «Qaradan qatyn alyp, qúladyngha qu ildirdin, Astrahannan orda saldyryp, ýsh ret toy jasadyn», - dep, Asan Jәnibekke ókpe aitady. Ordany qyz-qyrqyngha toltyryp, kóz aldyndaghydan basqany kórmeysing dep, onyng oiyna barmay qalady (Qonyratbaev Á. Qazaq foliklorynyng tarihy. A., 1991 91-92b.b). Mine Astrahan hany Jәnibek qanday adam bolghan?! Qazaq aitatyn «qyzshyl da qyzyqshyl da» (Abay) әumeser, teli-teli tentek adam bolghan siyaqty.

Onda nege «Áz-Jәnibek» atalghan degen saual tuady?!

Revolusiyagha deyingi I.Yagello degen ghalymnyng sózdigine qarasan, «әz» sózi – qyzqúmar, aqylsyz, daraqy degen úghymdy da bildirse kerek (Yagello IY.D. Polnyy persidsko-arabsko-ruskiy slovari. T., 1910).

Á.Qonyratbaev keltirip otyrghan Astrahan hany Jәnibekte qazaq handary siyaqty Joshynyng Toqay Temir әuletinen taraydy.

Altyn Orda ydyraghannan keyin onyng ata júrty Ýlken Ordada han bolghan Seyitmúhamed bauyry Seyit Ahmetpen janjaldasyp, odan jenilip, Edilding saghasyndaghy Astrahan Hadjy-Tarhan (Astrahan) shaharynda jana handyq qúrady. Seyitmúhamed te Seyitahmet te Kishik Múhamedting balalary.

Seyitmúhamed jana handyqty 1459 jyly qúrady. 1476 jylgha deyin han bolady. Odan keyin Seyitmúhamedting balalary Qasym 1 (1476-1496), Abdul-Kerim (1495-1515) biylik qúrady. Búlardan keyin taghy da Seyitmúhamedting Jәnibek degen balasy handyq qúrady. Biraq ol Á.Qonyratbaev jazghanday 1556 jylgha deyin handyq qúrmaydy. Asan qayghy jyrynda sóz bolatyn Jәnibek 1515-1521 jyldary handyq qúrady. Odan keyin onyng balasy Huseyn (1521-1527) jyldary biylik qúrady. Qazaq arasyndaghy anyz-әngimelerde Useyn nemese Ýsen delinedi. Al Astrahan handyghyn Ivan Groznyy jaulap alghangha deyin Seyit Ahmetten taraytyn Derviysh-Aly degen han (1554-1556) 1556 jylgha deyin biyleydi. Mine, osy han Hadjy-Tarhannyng Astrahannyng songhy hany bop esepteledi.

Mine, bar gәp osy...

Bizding Asan qayghynyng jyldaryndaghy syngha alynyp otyrghan hanymyz Astrahandy 1515-1521 jyldary biylegen delqúly, әumeser atanghan Jәnibek bolsa kerek! Ekinshi bir osy Asan jyrlaryndaghy Jәnibek hannyng kim ekendigine baylanysty nazar audarghan taghy bir enbek – H.Dosmúhamedov atyndaghy Atyrau memlekettik uniyversiytetining professory, pedagogika ghylymdarynyng kandidaty Sabyr Qozybayúlynyng 2004 jyly baspadan shyqqan HV-HIH ghasyrlardaghy qazaq әdebiyetii (Jyraular poeziyasy) degen oqu qúraly.

Avtor biz toqtalghan Á.Qonyratbaevtyng Asan qayghy jyrlaryndaghy Jәnibek hangha qatysty pikirlerine toqtalyp, silteme jasapty. Biraq biz toqtalyp otyrghan aqylsyz, Astrahan hany әz-Jәnibekting biylik qúrghan jyldary naqtylanbapty. Qalay aitsaq ta jýzge deyin úzaq jasaghan Asan qayghy Qazan hany Úlúgh-Múhamedtin, odan keyin Astrahan hany Jәnibektin, janynda bolyp Noghayly Ordasy, Jem, Saghyz, Oiyl, Edil men Jayyqty meken etken.

Osy sebepterden de tarihy Asannyng HV ghasyr ortasyndaghy qazaq hany Jәnibekting janynda boluy mýmkin emes siyaqty. Al qazaq anyzdaryndaghy Asan qayghynyng jóni bólek. Ol taza halyq qiyalynan tuyndaghan. Halyq ony qazaq hany Jәnibekting janynan kórgisi keldi. Sondyqtan bilu kerek, bizding әdebiyet tarihshylary da tarihy Asandy qazaq hany Jәnibekting aqylshysy, kenesshisi, basty jyrauy, uәziri dep tújyrymdaydy.

Bizding múrat – aldaghy uaqyttarda osynday keybir tarihy jansaqtyqtardan arylsaq deymiz!

Sәbit Jәmbek

Abai.kz