Songhy jyldary Qazaqstangha Resey Federasiyasynan kelip jatqan kóshi-qon aghyny qoghamda ýlken talqylau tughyzdy. Ásirese geosayasy jaghdaydyng kýrdelenui, ekonomikalyq jәne әleumettik sebepterding toghysuy búl jaghdaygha jana sipat berdi.

Bir jaghynan, kórshiles elden aghylghan qashqyndar men sol elding túrghyndary enbek naryghyna, demografiyagha әser etse, ekinshi jaghynan, últtyq yuqauipsizdik, әleumettik túraqtylyq, tildik jәne mәdeny sayasat túrghysynan da kóptegen súraqtar tuyndaydy. Osynday jaghdayda «Reseyden kelip jatqandardy elge túraqtandyrmau kerek pe?» degen saual kýn tәrtibine shyqty.

Búl maqalada, aghayyndar biz osy jaghdaygha әr qyrynan qarastyryp, túraqtandyru hangha qarsy pikirimizdi taldap kóremiz.

Reseyden Qazaqstangha kóshi-qonnyng kýshengi eng aldymen Ukrainadaghy soghys jaghdayymen baylanysty. Mobilizasiyadan qashqan reseylikterding kópshiligi 2022 jyly Qazaqstangha kelip, uaqytsha baspana tapty. Búl kezde qazaq qoghamy olardy gumanitarlyq túrghydan týsinistikpen qabyldady. Degenmen úzaq merzimde búl qúbylys elding últtyq qauipsizdigine qauip tóndirui mýmkin.

Birinshiden, Resey ýkimeti óz azamattarynyng syrttaghy qozghalysyn әrdayym sayasy maqsatqa paydalanuy yqtimal. «Orys әlemin qorghau» úghymy Qazaqstan ýshin de qauipsizdik tәuekelin arttyra alady. Eger reseylikter elde túraqtap qalsa, bolashaqta «qúqyqtaryn qorghau» degen jeleumen sayasy qysym jasau qaupi bar.

Ekinshiden, reseylik migranttardyng kóbi — әskery mindetten jaltarghandar. Búl toptyng ishinde radikaldy, agressivti adamdardyng boluy mýmkindigin joqqa shygharugha bolmaydy. Sondyqtan olardyng elde túraqtanuy ishki túraqtylyqqa qater әkelui yqtimal.

Qazaqstannyng basty strategiyalyq maqsaty – memlekettik til men últtyq qúndylyqtardy saqtap, halyqtyng mәdeny tútastyghyn nyghaytu. Reseyden kelip jatqan aghym qazaq halqynyng sandyq ýlesine yqpal etui mýmkin.

Qazaq halqy HH ghasyrdyng basynda óz jerinde azshylyqqa ainalghan tarihy tәjiriybeden ótken. 1950–1980 jyldary jýrgizilgen kóshi-qon sayasatynyng nәtiyjesinde soltýstiktegi kóptegen aimaqtarda qazaqtar azshylyq boldy. Qazirgi tanda demografiyalyq tengerim birtindep týzelip kele jatqanymen, syrttan orys tildi aghymnyng kýshengi búl prosesti tejeydi.

Eger reseylikter túraqtap qalsa, keybir aimaqtarda qazaq tilining qoldanysy qaytadan qysymgha týsui yqtimal. Búl – elding til sayasatyna, mәdeny damuyna keri әser etetin qauip.

Kóshi-qonnyng taghy bir qyry – ekonomikalyq jәne әleumettik әseri. Reseyden kelgender, әsirese megapolisterde jalgha beriletin túrghyn ýy baghasynyng sharyqtauyna sebep boldy. 2022–2023 jyldary Almaty, Astana jәne basqa da qalalarda pәter baghasynyng kýrt ósuine eng aldymen uaqytsha kelgen reseylikter yqpal etti.

Sonymen qatar enbek naryghynda bәsekelestik artty. Qarapayym júmys oryndarynan bastap IT, qarjy siyaqty joghary jalaqyly salalargha deyin reseylikter belsendi kirdi. Búl qazaqstandyq jastardyng mýmkindikterin azaytyp, әleumettik tensizdikti kýsheytti.

Áleumettik qysymnyng taghy bir kórinisi – bilim jýiesinde. Keybir ónirlerde mektepterde oryn tapshylyghy kýsheyip, orys tilinde bilim úsynatyn synyptargha súranys ósti. Búl da memlekettik tilding mәrtebesin әlsiretu qaupin arttyrady.

Qazaqstan zayyrly memleket bolghanymen, memlekettik til – qazaq tili. Elding birtútastyghyn qamtamasyz etu ýshin tildik sayasattyng orny airyqsha. Reseyden kelgenderding kóp bóligi qazaq tilin bilmeydi jәne ýirenuge yntasy tómen. Sonymen qatar, elimizde aralas qandy otbasylardyng kóbeygendigi jәne kóbeyip jatqandyghy shyndyq. Qazaq qyzy, qasymyzdaghy ózbek, týrikmen, tәjik nemese әzirbayjan qyzdarynday emes. Kóringen ding ókilderine shygha beretindigi shyndyq. Sondyqtan osylardyng aldyn alu kerek

Eger búl top elde túraqtasa, qazaq tiline degen súranys әlsireydi. Mysaly, keybir iri qalalarda reseylikter ózara qauymdastyqtar qúryp, qyzmet kórsetu salasynda tek orys tilinde sóileydi. Búl qoghamdy ekige bóluge alyp kelui mýmkin. Osyny jogharyda jýrgen qúrmetti biylik iyesi oilauy qajet.

Sonymen birge mәdeny túrghydan da integrasiya qiyn. Qazaqstannyng tarihy qúndylyqtary, salt-dәstýrleri men ruhany bolmysy reseylikter ýshin beytanys. Úzaq merzimde búl aiyrmashylyq әleumettik bólinuge jol ashady.

Qazaqstan – zang ýstemdigine negizdelgen memleket. Shetelden kelgen әrbir azamat elding kóshi-qon zannamasyn saqtauy tiyis. Biraq is jýzinde reseylikterding kóp bóligi uaqytsha tirkeu arqyly úzaq uaqyt túryp qalyp jatyr. Búl kóshi-qon jýiesining әlsizdigin kórsetedi.

Elde túraqtandyrmau sayasaty zandy qatang saqtaudan bastaluy kerek:

Uaqytsha tirkeu merzimin qatang shekteu;

Enbek rúqsatyn alu sharttaryn kýsheytu;

Qoghamdyq qauipsizdik túrghysynan arnayy tekseru jýiesin engizu;

Túraqty túrugha rúqsat beru tәrtibin qatandatu.

Osynday sharalar Qazaqstannyng ishki túraqtylyghyn qorghaugha septigin tiygizedi.

Álem elderining tәjiriybesine kóz jýgirtsek, kóshi-qon problemasy barlyghy saqtyqpen qaraydy. Mysaly, Japoniya últtyq sәikestikti saqtau ýshin immigrasiyagha óte qatang shekteuler qoyady. Baltyq elderi – Latviya, Estoniya – postkenestik kenistikten kelgen migranttargha azamattyq berude qatang talap qoyyp otyr.

Búl elderding maqsaty – últtyq tilin, mәdeniyetin, tәuelsizdigin saqtau. Qazaqstan da osy tәjiriybeden sabaq alyp, kórshiles elden keletin aghymgha qatysty ústanymyn aiqyndauy tiyis.

Qazaqstan ýshin basymdyq – últtyq biregeylikti nyghaytu, demografiyalyq ósimdi qoldau, qazaq tilining qoldanu ayasyn keneytu. Reseyden kelip jatqan aghymdy elge túraqtandyru osy maqsattargha qayshy keledi.

«Reseyden kelip jatqandardy elge túraqtandyrmau kerek» degen pikirimizding negizinde elding últtyq qauipsizdigin, demografiyalyq tepe-tendigin, әleumettik túraqtylyghyn jәne mәdeny sәikestigin qorghau maqsaty jatyr. Qysqa merzimde gumanitarlyq qoldau kórsetu – týsinikti qadam. Biraq úzaq merzimde búl aghymdy túraqtandyru – strategiyalyq qater.

Qazaqstannyng tәuelsizdigi men bolashaghy qazaq halqynyng ruhany tútastyghyna, memlekettik tilding ornyghuyna jәne ishki túraqtylyqqa tikeley baylanysty. Sondyqtan reseylik kóshi-qondy túraqtandyrmau – últtyq mýddeni qorghaudyng basty sharty.

Beysenghazy Úlyqbek, 

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz