Qazirgi әlemde últtardyng taghdyry ekonomikalyq kórsetkishtermen, әskery quatpen nemese geosayasy yqpalmen ghana ólshenbeydi. Últtyng shynayy baylyghy – onyng tili, mәdeniyeti, tarihy jadynda. Osy túrghydan kelgende, Resey Federasiyasynyng keng baytaq aumaghynda ómir sýrip jatqan ondaghan shaghyn últtardyng taghdyry alandatpay qoymaydy. Kózge kórinbeytin, biraq kýn ótken sayyn ýdey týsip otyrghan ýderis – shaghyn halyqtardyng birtindep joghaluy.

Resey resmy týrde kópúltty memleket sanalady. Statistikalyq derekterge sýiensek, el aumaghynda 190-nan astam etnos bar. Alayda búl san aluandyq qaghaz jýzinde ghana saqtalyp otyrghanday. Is jýzinde songhy ondaghan jylda kóptegen shaghyn últtar tilinen, mәdeny bolmysynan, tipti etnikalyq ózindik sanasynan aiyrylyp barady. Osy jaghday – bir kýndegi qúbylys demeyik, ghasyrlar boyy jýrgizilgen sayasattyn, jýieli assimilyasiyanyng nәtiyjesi.

Patshalyq Resey kezeninen bastap-aq «tútas imperiya» iydeyasy últtyq aiyrmashylyqtardy әlsiretuge baghyttaldy. Kenes ókimeti búl sayasatty basqa formada jalghastyrdy. Syrttay qaraghanda, avtonomiya, últtyq respublika, ana tilindegi mektep sekildi mýmkindikter berilgendey kóringenimen, shyn mәninde ortalyqtandyru, orystandyru ýrdisi toqtaghan joq. Al, Kenes Odaghy ydyraghannan keyin bastalghan jana dәuirde shaghyn últtardyng jaghdayy jaqsarudyng ornyna mýlde, odan sayyn kýrdelene týsti.

Býginde Reseydegi kóptegen shaghyn halyqtar ýshin basty qauip – tilding joyyluy. Til joghalsa, últ ta joghalady. Mysaly, ijora, vodi, yukagiyr, ens, ket, nivh sekildi halyqtardyng ana tilinde sóileytin adam qalmaghan. Keybir tilderde jas úrpaq mýlde sóilemeydi. Sol sekildi,  bashqúrt, qalmaq, tatar, shuash, hakas, mari, urdmurt taghy basqa elderde tipti joyyldy desekte artyq aitqandyqqa jatpaydy. Til mektepte oqytylmaydy, resmy ómirde qoldanylmaydy, kýndelikti túrmysta da anda sanda estiledi. Búl – kezindegi tiri tilderding mýlde óshuge ainalghandyghyn aiqyn kórsetedi. Bizding soltýstik oblystartaghy jergilikti qazaqtarynda (qandastar emes) tilsiz, dәstursiz, dinsiz qalghandyghyn kórip jýrmiz.

2018 jyly Reseyde qabyldanghan «últ tilderin erikti oqytu» turaly zang shaghyn últtargha auyr soqqy boldy. Búghan deyin últtyq respublikalarda ana tilin oqytu mindetti bolsa, jana zang ony ata-ananyng tandauy dep jariyalady. Nәtiyjesinde kóptegen mektepterde últtyq tilder baghdarlamadan alynyp tastaldy. Al ata-analar balasynyng keleshegin oilap, «paydasy joq» tilden góri orys tilin tandaugha mәjbýr. Osylaysha, zang jýzinde «eriktilik» dep atalghan sheshim is jýzinde tilderding jappay yghystyryluyna jol ashty.

Shaghyn últtardyng joghaluyna tek til ghana emes, әleumettik-ekonomikalyq faktorlar da әser etip otyr. Kóptegen etnostar tarihy qonystarynan aiyrylghan. Óndiris, paydaly qazbalardy iygeru, iri infraqúrylymdyq jobalar jergilikti halyqtyng ómir saltyn týbegeyli ózgertti. Tayga men tundrada ómir sýrgen halyqtar qalalargha kóshuge mәjbýr boldy. Al qalada olar óz mәdeny ortasynan ajyrap, kópshilikke sinip ketedi. Últtyq dәstýr, salt-sana, túrmys-tirshilik daghdylary osylaysha ýzdiksiz tizbekten ýzilip qalady.

Demografiyalyq jaghday da kónil kónshitpeydi. Kóptegen shaghyn últtarda tuu kórsetkishi tómen, al ólim-jitim joghary. Medisinalyq qyzmetting qoljetimsizdigi, kedeyshilik, ishki migrasiya búl ýderisti odan sayyn ushyqtyrady. Keybir halyqtardyng jalpy sany birneshe jýz adamnan aspaydy. Múnday jaghdayda kez kelgen әleumettik nemese sayasy kýizelis últtyng tolyq joyyluyna әkelui mýmkin.

Eng qauiptisi – etnikalyq ózindik sananyng әlsireui. Kóptegen jas ókilder óz últyna emes, «jalpy reseylik» nemese «orys» bolmysqa jaqyn ekenin aitady (bizde de soltýstik, Pavlodar jaghy solay ghoy). Búl – tabighy qúbylys emes, úzaq jyldar boyy jýrgizilgen iydeologiyalyq yqpaldyng jemisi. Últtyng tarihy men mәdeniyeti oqulyqtarda mardymsyz beriledi nemese mýlde aitylmaydy. Al últtyq maqtanyshtyng ornyn «ortaq imperiyalyq kezender» turaly birjaqty әngime qozghalady.

Resey biyligi shaghyn últtardy qorghau jóninde baghdarlamalar iske asyp jatqanyn algha tartady. Alayda, osy baghdarlamalar kóbine simvoldyq sipatta. Foliklorlyq festivali, últtyq kiyim kórmesi nemese merekelik konsert – últty saqtap qaludyng jetkilikti joly emes. Eger til kýndelikti ómirde qoldanylmasa, eger mektepte oqytylmasa, eger memlekettik qoldau naqty әri jýieli bolmasa, mәdeny sharalar problemany sheshe almaydy. Qazirgi elimizding biyligi de qazaq halqynyng tiline, dәsturine, әdep-ghúrpyna, mәdeniyetine, әdebiyetine mýlde qaramaytyn boldy.

Shaghyn últtardyng joghaluy – tek sol halyqtardyng ghana demeyik, býkil adamzattyng ortaq qasireti. Árbir joyylghan til – adamzat oilau jýiesining bir qyrynyng joghaluy. Árbir joghalghan mәdeniyet – әlemdik órkeniyetting әr boyauynyng óshui. Búl ýderis Reseyding ishki problemasy dep qarastyru – qatelik. Óitkeni mәdeny әrtýrlilik – býkil әlemning ortaq baylyghy. Tipti, Úly qorghan elindegi tiybettikter, úighyrlar tilin, dәstýrin joghaltyp, halyq deuge kelmes etnos retinde qaldy. Endi, bes-on jyldan keyin Manichjurlar sekildi mýlde joyylyp ketui mýmkin.

Shaghyn últtar ýshin býgingi kýn – sheshushi kezen. Eger qazir naqty qadam jasalmasa, erteng kesh boluy mýmkin. Til joghalghan son, últty qayta tiriltu mýmkin bolmaydy. Sondyqtan Reseydegi shaghyn halyqtardyng taghdyry – ýnsiz joyylugha demeyik, qalayda saqtaugha layyq. Búl – tek sayasatkerlerding isine jatpaydy, býkil qoghamnyn, halyqaralyq qauymdastyqtyng ortaq jauapkershiligi.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz