Qazaq mýddesi de qaqas qalmasynshy...

Qazaqstan halqynyng ýlken je­tistigi - últaralyq kelisim ekenin osy kýni barlyq otandastarymyz jaq­sy biledi. Preziydent N.Nazar­baev­tyng jýrgizip otyrghan saliqaly saya­satynyng arqasynda qol jetip otyrghan búl tabysymyzdy ózimiz joghary baghalaymyz, ózgeler oghan qyzygha qaraydy. Elbasy da ózining sóz­derinde oghan joghary bagha berip, elding ýlken tabysynyng qaynar kózi­ning biri sol ekenin ýnemi eske salyp otyrady.

Búl tabysty uystan shygharugha bolmaytyny sózsiz. Oghan Qazaq­stan­da túratyn negizgi halyq qazaq­tar­men birge basqa halyqtardyng ókil­de­ri de mýddeli. Óitkeni, tabys ke­pili tynyshtyq, ózara kelisim ekenin bәri de biledi.

Últaralyq kelisimge jetu jo­lyn­da Preziydent ashyq pikirler ai­typ, aiqyn jol ústanyp keledi. Jauyrdy jaba toqyp, kózge kórin­gen keseldi kýlbiltelep, kórmegen bol­saq, onday is biteu jaragha aina­lyp, ýsti tobarsyp túrghanymen asty shiry berer edi. Al onday jara bir kýni bәribir jarylyp, qogham aghza­syna aitarlyqtay zalal keltireri sózsiz. Betin aulaq qylsyn, Kenes odaghynyng biteu jarasy asqynyp ketip, aqyrynda sol qoghamnyng ózin de qúrtyp tyndy ghoy. Keseldi kózge ilmey, "bizde halyqtardyng myzghy­mas dostyghy ornady" dep sarnap kelgen sayasat bir-aq sәtte ózining jalghan ekenin kórsetip berdi.

Qazaq mýddesi de qaqas qalmasynshy...

Qazaqstan halqynyng ýlken je­tistigi - últaralyq kelisim ekenin osy kýni barlyq otandastarymyz jaq­sy biledi. Preziydent N.Nazar­baev­tyng jýrgizip otyrghan saliqaly saya­satynyng arqasynda qol jetip otyrghan búl tabysymyzdy ózimiz joghary baghalaymyz, ózgeler oghan qyzygha qaraydy. Elbasy da ózining sóz­derinde oghan joghary bagha berip, elding ýlken tabysynyng qaynar kózi­ning biri sol ekenin ýnemi eske salyp otyrady.

Búl tabysty uystan shygharugha bolmaytyny sózsiz. Oghan Qazaq­stan­da túratyn negizgi halyq qazaq­tar­men birge basqa halyqtardyng ókil­de­ri de mýddeli. Óitkeni, tabys ke­pili tynyshtyq, ózara kelisim ekenin bәri de biledi.

Últaralyq kelisimge jetu jo­lyn­da Preziydent ashyq pikirler ai­typ, aiqyn jol ústanyp keledi. Jauyrdy jaba toqyp, kózge kórin­gen keseldi kýlbiltelep, kórmegen bol­saq, onday is biteu jaragha aina­lyp, ýsti tobarsyp túrghanymen asty shiry berer edi. Al onday jara bir kýni bәribir jarylyp, qogham aghza­syna aitarlyqtay zalal keltireri sózsiz. Betin aulaq qylsyn, Kenes odaghynyng biteu jarasy asqynyp ketip, aqyrynda sol qoghamnyng ózin de qúrtyp tyndy ghoy. Keseldi kózge ilmey, "bizde halyqtardyng myzghy­mas dostyghy ornady" dep sarnap kelgen sayasat bir-aq sәtte ózining jalghan ekenin kórsetip berdi.

Al bizde bәri de ashyq, anyghy ai­tylyp, dúrys jolmen sheshilip keledi. Tarihy Otany Qazaqstan bolmasa da bizde túratyn ózge últ ókilderining bәrine memleket jaghday jasap otyr. Bәrining de derlik últ­tyq-mәdeny ortalyqtary bar. Til ýirenemin, óz últymnyng salt-dәs­týrin jandandyramyn deseng - erik ózinde. Memleket qolynan kelgen barlyq jaghdaydy jasap beredi: oryn beredi, mektep ashady, úsynghan jo­ba­laryn da qarjylandyryp otyrady, t.t. Jinalys ótkizemiz, kezdesu jasay­myz, últtyq merekelerimizdi atap ótemiz dese de qúba-qúp.

Birde, respublikalyq korey últ­tyq-mәdeny qoghamynyng tóraghasy, ataqty Serik Qonaqbaevtyng jattyq­tyrushysy, senator Yuriy Shaymen әn­gimeleskenimiz bar. Sol tómen­degidey qyzyq әngime aityp edi.

- Osydan biraz búryn bizding belsendilerimiz Mәskeuge jinalyp, Ortalyq Aziya men Reseydegi korey­lerding aimaqtyq konferensiyasyn ótkizbek boldyq, - dep bastady ol. - Koreylerding kóp jerining biri - Tash­kent, múnday jiyndar Qazaq­standa búryn birneshe ret bol­ghan­dyqtan osy joly ózbekstandyq aghay­yndardyng qarsy alghanyn qala­dyq. Sóitsek, olar tómen qarap ký­mil­jiydi. Mәnisin súray kelsek, al­dymen jergilikti ókimetting rúqsatyn alu kerek eken, al búl onay sharua emes kórinedi, talay sheneunikting aldynan ótip, taban tozdyru kerek. Al ol qolgha tiygenning ózinde kez­de­sudi ótkizetin jer tabu da onay emes eken. Olay bolsa bizde-aq ótkizeyik dep men naqty úsynystar jasay bas­tadym. Ózgeler mening belsendiligime tanyrqap, jergilikti ókimetpen keli­sip almay, birden sheshim qabyl­daghanyng qalay dep qayran qaldy. Sonda men ózimning Qazaqstanday er­kin elde túratynyma maqtanyp qa­lyp edim. Qanday rúqsat kerek dedim men olargha shekemnen qarap, bizde demokratiya, bizding el últtardyng óz mýddelerin sheshudegi belsendiligin qoldaydy, men eshkimnen rúqsat súramaq týgil, eshkimge aitpaymyn da, jiyndy ótkizetin oryndy jalday­myn da iske kirise beremin, dep maq­tanyshpen aittym. Osynyng ózi ba­qyt qoy, dedi Shay. Rasynda solay, bizde eshkimning mýddesi ayaqqa basyl­maydy, últtyq dýnie dese esikti shalqasynan ashyp, bәrine de rúqsat beremiz.

Biraq barlyq últtyng jaghdayyn eskerip jýrgen Qazaqstan Ýkimeti jergilikti halyq, memleketti qúrau­shy qazaq halqynyng óz mýddesin keyde eskermeytin siyaqty. Memleket óziniki bolghan song búlar nege bolsa da shyday beredi dep ózimizden shyq­qan keybir sheneunikterimiz qazaqtyng kónbistigin paydalanyp, belden basyp jýre beredi. Sóitip, basqa júrt­tyng bәrining mýddesi eskerilip, problemasy sheshilip jatqanda óz mýddemiz ishinara ayaqqa basylyp qaluda. Áriyne, aiyptardy kóp sozbay naqty mysaldar aitayyq.

Petropavl men Pavlodar qala­la­rynyng qazaqsha atau aluy kerektigin, ekeui de bizding kolonialdyq tәuel­di­likte bolghan, ruhymyz ben sana­myz­dy ezgen sorlylyq kezimizdi eske salyp, namysqa tiyip túrghan ataular eke­nin, sony ózgertu últtyq mýddemiz ekenin aityp, dәlel­dep, qazaq halqynyng talay ókilderi, últtyng sýt betine shy­ghar qaymaqtary dabyl kóter­geli biraz jyl boldy. Búl zan­dy talap. Barlyq ilim-ghylym da búl talaptyng dúrystyghyn aitady. Belgili qogham jәne memleket qayratkeri, ghalym M.Qúl-Múhammed ózining bir ghylymy maqalasynda: "...kak toliko narody dobivaitsya neza­visimosti, ony pervym delom stremyatsya poskoree izbavitisya ot vseh y vsyacheskih atributov pozornogo kolo­niali­nogo proshlogo y vossta­noviti svoi, v toy ily inoy stepeny y na tot ily inoy vzglyad, uteryannuy nasionali­nui iydentichnosti" dep jazghan edi. ("Qazaq alimanaghy", №1, 2009 j., "Osnova nasionali­no­go bytiya", 55-bet).

Osy eki atau da el men jer­ge baylanyssyz bizge kolonizator­lardyng syrttan әkelip tanghan atauy edi ghoy. Sondyqtan tәuelsiz Qazaq­stan azamattarynyng ony ózgertuge úmtyluy - tabighy tilek. Biraq sony qú­laqqa ilip, sheshuge úmtylghan ne­mese tyrmysqan birde-bir sheneunik bolghan emes. Al keybir orys aghayyn­dar boylaryna sinip qalghan әdetpen osy ataulardan airylmaymyz dep shulasa boldy, oibay, ózgertpeymiz, әmirine qúldyq, dep ayaghyna bas úryp shygha kelemiz. Áriyne, belgili bir mә­selelerde orys halqynyng mýddesin de eskeru kerek. Biraq olarmen týsi­nik júmystaryn jýrgizuge bolady ghoy. Eger biz Qazaq­stannyng Petro­pavl qalasynyng atyn ózgertip jat­saq, ol Reseyding Sankt-Peterbur­gin­degi Petropavl qorghany­nyng nemese Qiyr Shyghysyndaghy Petropavl atty qalasynyng atauyn ózgertemiz degen sóz emes qoy. Biz tek óz elimiz­de, óz jerimizge salynghan, óz qala­myzdyng jer-sugha baylanysty halyq qoyghan ejelgi atauyn qay­tar­saq deymiz. Eger bir jerde orys hal­qy­­nyng ókilderi kóp otyrsa - sol qalany, jerdi oryssha ghana atau ke­rek degen zang joq qoy. Bizde oryssha atau alghan qalalar men eldi mekender tolyp jatyr. Solardyng bәrin jap­pay ózgerteyik dep jatqan eshkim joq, al biraq elding eki ýlken aima­ghy­nyng ortalyghy sapyndaghy eki qa­lamyzdyng qazaqy atauyn qaytarugha qaqymyz bar shyghar? Búl qazaq hal­qynyn, elding negizgi túrghyndarynyng ejelgi mýddesinen tuyndaytyn zandy talap edi ghoy. Barlyq halyqtyng mýd­desin eskeretin Qazaqstan Ýkimeti mem­­leket qúraushy halyq - qazaq­tyng mýddesimen de sanasuy kerek shyghar.

Ayta ketetin jәit, orystardyng basym bóligi qazaqtardyng búl niye­tine týsinistikpen qaraydy. Ásirese, ziyaly qauym ókilderi, sonyng ishinde eki halyqtyng ejelgi dostyghy men syilastyghyn baghalaytyn, qazaqty qadirleytin azamattary arasynda eshqanday qarsylyq joghyn kórip jýrmiz. Qarsylyq, imperiyalyq saya­sat milaryn ulap, keudelerin ósirip jibergen shaghyn toptardyng arasynda ghana bar. Sosyn ýnin shygharudyng ózine taysalyp, qazaqty "qazaq" dep aitudan da jasqanyp, búghyp ósken qazaqtyng ózinen shyqqan kәri, bú­ryn­ghy partokrat-burokrattardyng arasynda bar. Jauyn jaumay su bo­lyp jýretin ondaylar ashyq qar­sy­lyq bildirmese de kólenkesinen qorqyp, sonyng ne keregi bar, qay­te­sinder, qoya túryndar dep búrysh-búryshta ózimizding shalghayymyzdan alady. Byltyr "Egemenge" Qyzyl­jar­dyng 1925 jyly qazaqsha atalgha­nyn, Qazaq Respublikasynyng Ortalyq Atqaru komiytetining qauly­sy da bolghanyn jazyp, sol qújat­tardyng kóshirmesin de kórsetken edik ("E.Q." 05.08.08.). Sony oqyghan bir aghamyz meni kórip, sol maqalany beker jazghanymdy aityp, shenep jatyr. Ishinen Qyzyljar atauyna qarsy bolmasa da qanyna әbden sinip qalghan qorqaqtyq bayghústy qatty shoshyndyryp jiberipti...

Jalghan qújat jasap, jaba sal­ghan...

Áriyne, auyzdy qu shóppen sýrte beruge de bolmaydy, qalanyng qa­zaqy atauyn qaytaru jolynda sol­týstik ónirding qazirgi basshylary­nyng qúp kórerlik epti qadamdary da bar. Mәselen, oblystyng futbol komandasynyng atauyn "Qyzyljar" dep qoyyp, myndaghan jankýierler arasynda búl ataudy sýikimdi, qú­laq­qa jaghymdy ýn etipti. Qazir qala stadionynda futbol qarap otyr­sanyz "Qyzyljar, Qyzyljar!" de­gen barlyq últtan shyqqan jan­kýierlerding óz komandasyn qosyla qostaghan aighayyn estip, halyqtyng bir­tútastyghyna riza bolyp qala­syn. Búl, әriyne, óte qúptarlyq is bolghan. Onyng ýstine... Qalanyng bir shetindegi biyik jardyng ýstinde bayaghy "Áulie Petr", yaghny "Petropavl" qor­ghanynyng orny bar edi, sol orynda qorghannyng fragmentin qay­ta qalpyna keltirip, qazirgi ataudy sol jerge berip, qalanyng ózin Qy­zyljar atayyq degen de úsynystar bar kórinedi.  Ata qonys, tughan je­rimizdi basyp alghanda salynghan ko­lonialdyqtyng belgisin qalpyna kel­tirumen para-par bolsa da qalanyng atauyn qaytartudyng búl da logiy­ka­lyq,­ útymdy amaly ma dep qaldyq...

Qalagha Qyzyljar atauyn qoiy kerektigin aldynghy aghalarymyz Ke­nes ókimetining alghashqy jyl­dary­nan-aq qolgha alghan bolatyn. Búl jó­ninde Aqmola gubispolkomynyng (ol kezde Qyzyljar osy guber­niya­nyng ortalyghy) sheshimi shyqqanyn, ony Qazaq Respublikasy Ortalyq Atqaru komiyteti bekitip, Qauly shy­gharghanyn jogharyda atalghan maqala­myzda egjey-tegjeyli jazghan bola­tynbyz. Resey memlekettik arhiyvin­de osyghan baylanysty taghy da qan­day qújattar bar ekenin súraudy Sol­týstik Qazaqstan oblystyq mú­ra­ghatynyng diyrektory Sәule Mә­likovadan ótingen edik. Ol reseylik әriptesterimen habarlasyp, tómen­de­gidey qosymsha qújattar aldy.

Aldymen QazOAK sol kezdegi tóraghasy Mynbaev (esimining bas әrpi kórsetilmese de onyng Jalau Myn­baev ekeni belgili) jәne hat­shysy Aralbaev qol qoyyp, Mәs­keudegi VSIYK-ke mynaday hat jol­daydy: "Prezidium Kazakskogo SIYK, na osnovaniy hodataystva Akmo­linskogo Gubispolkoma ot 1 avgusta y svoego postanovleniya ot 19 sentyabrya s.g. nastoyashim vozbujdaet hodataystvo o pereiymenovaniy guber­nskogo sentra Akmolinskoy guberniy goroda Petropavlovska v gor. Kzyl-Jar (Krasnyy Yar)" dey kelip, odan әri onyng eki týrli sebebin aitady. Bi­rinshisi, "әulie Petr men Pavel­din" attary júmysshy tabynyng ateistik sanasyna kereghar ekendigi jәne ekinshisi, "Qyzyl -Jar" atauy­nyng qazaq halqynyng ejelden qoyghan tól atauy ekendigi.

Osy jerde bir "әttegenay" bar. Eki sebepke qosyp "qyzyl" degen sózding zaman talabyna say ekendigi, yaghny "әlemge aty shyqqan jenimpaz proletariattyn" tuynyng týsine dәl ekendigin de aita ketu kerek edi. Sonda jer-dýniyening bәrin qyp-qyzyl qylyp jatqan Kenes kósem­deri búghan kónilderi kóbirek jibip qalar ma edi, qayter edi...

Búl resmy hat VSIYK-ke 1925 jyldyng 30 qyrkýiegi kýni enedi. Al 2 qazan kýni VSIK ony әkimshilik komissiyasyna "Prezidium VSIK pry sem preprovojdaet dlya ras­smo­tre­niya hodataystvo SIYK-a Avto­nomnoy Kazakskoy SS Respubliky ot 22/IH-25 g. za №16320 o pere­iyme­no­va­niy gor.Petropavlovska v gor. "Kzyl-Jar" degen mәtinmen qaraugha jiberedi. Osy jerde myna qyzyqqa qaranyz, joldama hatqa basqa emes... S.Asfandiyarov qol qoyypty. IYә, iyә, ózimizding Sanjar Asfandiyarov. Ol sol tústa Mәskeude VSIK hatshysynyng orynbasary eken.

Ákimshilik komissiya úsynysty úzaq uaqyt boyy qaramay, jauap be­rilmeydi. Osy eki ortada, 29 qazan kýni VSIYK-ting Últtar bólimining hat­shysy Yumakaev degen kisi әkim­shilik komissiyasyna "...prosim v srochnom poryadke soobshiti v kakom po­lojeniy nahoditsya delo o pereiyme­no­vaniy g.Petropavlovska - Kzyl-djar" dep telefono­gram­ma soghady. Osynyng ózi­nen qazaq bas­shylarynyng búl isti qatty qadaghalap, qozghap otyrghanyn kóruge bolady.

Resey múraghatynan osy iske baylanysty barlyq qú­jattar alynghanymen әkim­shi­lik komissiyanyng úsynysty qaraghan hattamasy tabylmady. Soghan qaraghanda búl mәsele komissiyada qaralmaghan. Al jauapty әkimshilik komissiya­synyng tóraghasy Delobrodov, hatshysy Troiskiy degender­ding familiyasy ghana kórseti­lip, "kopiya verna" dep jazyp, qoly ghana qoyylghan bireu ji­bere salghan. Osynyng ózi ja­sy­ryn jibere salghan qaghazgha ke­letin sekildi dep ótken ma­qa­lamyzda kýdik keltirgen bo­la­tynbyz. Óitkeni, onda ana ekeuining familiyasy kórse­til­genimen qoldary joq. Múndayda týp­núsqa qújattyng ózi jiberilui kerek edi ghoy. Endi jauaptyng ózin qay­talap keltire ketelik: "Administrativnaya komissiya uvedomlyaet Vas, chto Prezidium VSIK predlojil admkomissiy VSIK ne vhoditi v budushem s predstavleniyamy v Prezidium VSIK o pere­iymenovaniyah naselennyh punktov, a potomu dalineyshego dviyjeniya voprosu o pereiymenovaniy upomya­nutogo goroda dano byti ne mojet y sledovatelino postanovlenie Admkomissiy po etomu voprosu yavlyaetsya okonchatelinym."

Búl jauap 1925 jylghy 20 qa­zan­da Mәskeudegi Qazaq Avtonomiyaly Respublikasynyng ókildigine jibe­ril­gen. Úsynys-hatty VSIK jol­dasa da jauap ókildikke jiberilipti. Nege? Búl jerde de bir júmbaq bar.

Jauaptyng qoldan jasalghan, jalghan, shygharypsalma ekendigin  qolymyzgha tiygen qosymsha qújattar tipti aiqynday týsti. Ákimshilik komissiyagha VSIK bolashaqta eldi-mekenderding atyn ózgertu turaly úsynyspen shyqpandar (Audarghan biz - J.S.) dep aitty deydi. Osynyng ózi ótirik qoy. Óitkeni, 2 qazan kýni ghana VSIYK-ting tóralqasy atynan Qazaq AKSR qoldauhatyn qaranyz­dar degen hatty ózderi jibergen joq pa edi? Eldi-mekenderding atyn óz­ger­tu turaly úsynys jasamandar dep ózderi úsynys jasasa myna hat­ty jibermes edi ghoy. Ekinshiden, óz­derine jauap kelmegen song VSIYK-ting Últtar bólimining hatshysy Yumakaev mәseleni sheshu qanday den­geyde ekenin jyldam habarla­nyz­dar dep telefonogramma soghar ma edi? Búl qújat ta VSIYK-ting eldi-me­kender atyn ózgertu turaly úsy­nys jasamandar degenining jalghan ekenin rastaydy.

Ótken maqalamyzda biz: "osy jauaptyng ózi joghary ókimetting ja­saghany emes, әri shovinist, әri din­shil bir sheneunikting óz tarapynan ja­syryn týrde jibere salghany emes pe eken degen kýdik tuady" dep jaz­ghan edik. Sol kýdik endi rasqa ai­nal­dy. Qaytse de oryssha ataudyng qal­gha­nyn qalaghan bireu jalghan qújat jasap, ony jәne tiyisti jerge jiber­mey Qazaqstannyng ókildigine jibere salghan ghoy. Súrasa ókildikke jauap berildi dep aita salu ýshin solay is­te­gen boluy kerek. Ol jauapty kóte­rip, týp izine týsetindey adam alys­taghy qazaq elinen ol kezde kele qoyy da ekitalay  ekeni anyq. Al VSIYK-ting ózine jauap bermegeni onyng atyn jamylyp jasaghan ótiri­gin oghan  qalay aitsyn?

Mine, bizding taghdyrymyzdy, últ­tyq mýddemizdi әldekimder tasadan tas laqtyru arqyly osylay sheshe salyp otyrghan. Sondyqtan qazirgi, Tәuelsiz elimizding Ýkimeti Qazaq OAK 1925 jylghy 19 qyrkýiektegi qaulysynyng negizinde Petropavldyng atauyn Qyzyl­jargha ózgertse onyng eshqanday zang búzushylyghy bolmas edi dep oilaymyz.

Áriyne, zangerler onyng dúrysty­ghyna shýbә keltirui mýmkin. Búrynghy ýkimet basqa, qazir biz basqamyz deytin shyghar. Biraq biz Qazaq KSR-ning zandy izbasary emespiz be? Ol qúryghan joq, Tәuelsiz Qazaqstan Respublikasyna ainaldy. Onyng qabyldaghan qújattary kýshin joyghan joq. Qazaq KSR OAK sol, 1925 jylghy 19 qyrkýiektegi qaulysynyng kýshin joydy degen qújat qabyl­dansa bir sәri. Al onday qújatty biz kórgen joqpyz...

Jalpy, zang boyynsha, QazOAK-tyng qaulysynyng kýshin joyatyn tek VSIK qaulysy bolugha tiyisti edi ghoy. Al ol jerden eshqanday qauly shyqpaghan...

«Egemen Qazaqstan», №386-388 (25785) 24 QARAShA SEYSENBI 2009 JYL