"قىزىلجار" اتام قويعان اتى ءمالىم...
قازاق مۇددەسى دە قاقاس قالماسىنشى...
قازاقستان حالقىنىڭ ۇلكەن جەتىستىگى - ۇلتارالىق كەلىسىم ەكەنىن وسى كۇنى بارلىق وتانداستارىمىز جاقسى بىلەدى. پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساليقالى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قول جەتىپ وتىرعان بۇل تابىسىمىزدى ءوزىمىز جوعارى باعالايمىز، وزگەلەر وعان قىزىعا قارايدى. ەلباسى دا ءوزىنىڭ ءسوزدەرىندە وعان جوعارى باعا بەرىپ، ەلدىڭ ۇلكەن تابىسىنىڭ قاينار كوزىنىڭ ءبىرى سول ەكەنىن ۇنەمى ەسكە سالىپ وتىرادى.
بۇل تابىستى ۋىستان شىعارۋعا بولمايتىنى ءسوزسىز. وعان قازاقستاندا تۇراتىن نەگىزگى حالىق قازاقتارمەن بىرگە باسقا حالىقتاردىڭ وكىلدەرى دە مۇددەلى. ويتكەنى، تابىس كەپىلى تىنىشتىق، ءوزارا كەلىسىم ەكەنىن ءبارى دە بىلەدى.
ۇلتارالىق كەلىسىمگە جەتۋ جولىندا پرەزيدەنت اشىق پىكىرلەر ايتىپ، ايقىن جول ۇستانىپ كەلەدى. جاۋىردى جابا توقىپ، كوزگە كورىنگەن كەسەلدى كۇلبىلتەلەپ، كورمەگەن بولساق، ونداي ءىس بىتەۋ جاراعا اينالىپ، ءۇستى توبارسىپ تۇرعانىمەن استى ءشىري بەرەر ەدى. ال ونداي جارا ءبىر كۇنى ءبارىبىر جارىلىپ، قوعام اعزاسىنا ايتارلىقتاي زالال كەلتىرەرى ءسوزسىز. بەتىن اۋلاق قىلسىن، كەڭەس وداعىنىڭ بىتەۋ جاراسى اسقىنىپ كەتىپ، اقىرىندا سول قوعامنىڭ ءوزىن دە قۇرتىپ تىندى عوي. كەسەلدى كوزگە ىلمەي، "بىزدە حالىقتاردىڭ مىزعىماس دوستىعى ورنادى" دەپ سارناپ كەلگەن ساياسات ءبىر-اق ساتتە ءوزىنىڭ جالعان ەكەنىن كورسەتىپ بەردى.
قازاق مۇددەسى دە قاقاس قالماسىنشى...
قازاقستان حالقىنىڭ ۇلكەن جەتىستىگى - ۇلتارالىق كەلىسىم ەكەنىن وسى كۇنى بارلىق وتانداستارىمىز جاقسى بىلەدى. پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساليقالى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قول جەتىپ وتىرعان بۇل تابىسىمىزدى ءوزىمىز جوعارى باعالايمىز، وزگەلەر وعان قىزىعا قارايدى. ەلباسى دا ءوزىنىڭ ءسوزدەرىندە وعان جوعارى باعا بەرىپ، ەلدىڭ ۇلكەن تابىسىنىڭ قاينار كوزىنىڭ ءبىرى سول ەكەنىن ۇنەمى ەسكە سالىپ وتىرادى.
بۇل تابىستى ۋىستان شىعارۋعا بولمايتىنى ءسوزسىز. وعان قازاقستاندا تۇراتىن نەگىزگى حالىق قازاقتارمەن بىرگە باسقا حالىقتاردىڭ وكىلدەرى دە مۇددەلى. ويتكەنى، تابىس كەپىلى تىنىشتىق، ءوزارا كەلىسىم ەكەنىن ءبارى دە بىلەدى.
ۇلتارالىق كەلىسىمگە جەتۋ جولىندا پرەزيدەنت اشىق پىكىرلەر ايتىپ، ايقىن جول ۇستانىپ كەلەدى. جاۋىردى جابا توقىپ، كوزگە كورىنگەن كەسەلدى كۇلبىلتەلەپ، كورمەگەن بولساق، ونداي ءىس بىتەۋ جاراعا اينالىپ، ءۇستى توبارسىپ تۇرعانىمەن استى ءشىري بەرەر ەدى. ال ونداي جارا ءبىر كۇنى ءبارىبىر جارىلىپ، قوعام اعزاسىنا ايتارلىقتاي زالال كەلتىرەرى ءسوزسىز. بەتىن اۋلاق قىلسىن، كەڭەس وداعىنىڭ بىتەۋ جاراسى اسقىنىپ كەتىپ، اقىرىندا سول قوعامنىڭ ءوزىن دە قۇرتىپ تىندى عوي. كەسەلدى كوزگە ىلمەي، "بىزدە حالىقتاردىڭ مىزعىماس دوستىعى ورنادى" دەپ سارناپ كەلگەن ساياسات ءبىر-اق ساتتە ءوزىنىڭ جالعان ەكەنىن كورسەتىپ بەردى.
ال بىزدە ءبارى دە اشىق، انىعى ايتىلىپ، دۇرىس جولمەن شەشىلىپ كەلەدى. تاريحي وتانى قازاقستان بولماسا دا بىزدە تۇراتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ بارىنە مەملەكەت جاعداي جاساپ وتىر. ءبارىنىڭ دە دەرلىك ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتارى بار. ءتىل ۇيرەنەمىن، ءوز ۇلتىمنىڭ سالت-ءداستۇرىن جانداندىرامىن دەسەڭ - ەرىك وزىڭدە. مەملەكەت قولىنان كەلگەن بارلىق جاعدايدى جاساپ بەرەدى: ورىن بەرەدى، مەكتەپ اشادى، ۇسىنعان جوبالارىن دا قارجىلاندىرىپ وتىرادى، ت.ت. جينالىس وتكىزەمىز، كەزدەسۋ جاسايمىز، ۇلتتىق مەرەكەلەرىمىزدى اتاپ وتەمىز دەسە دە قۇبا-قۇپ.
بىردە، رەسپۋبليكالىق كورەي ۇلتتىق-مادەني قوعامىنىڭ توراعاسى، اتاقتى سەرىك قوناقباەۆتىڭ جاتتىقتىرۋشىسى، سەناتور يۋري تسحايمەن ءاڭگىمەلەسكەنىمىز بار. سول تومەندەگىدەي قىزىق اڭگىمە ايتىپ ەدى.
- وسىدان ءبىراز بۇرىن ءبىزدىڭ بەلسەندىلەرىمىز ماسكەۋگە جينالىپ، ورتالىق ازيا مەن رەسەيدەگى كورەيلەردىڭ ايماقتىق كونفەرەنتسياسىن وتكىزبەك بولدىق، - دەپ باستادى ول. - كورەيلەردىڭ كوپ جەرىنىڭ ءبىرى - تاشكەنت، مۇنداي جيىندار قازاقستاندا بۇرىن بىرنەشە رەت بولعاندىقتان وسى جولى وزبەكستاندىق اعايىنداردىڭ قارسى العانىن قالادىق. سويتسەك، ولار تومەن قاراپ كۇمىلجيدى. ءمانىسىن سۇراي كەلسەك، الدىمەن جەرگىلىكتى وكىمەتتىڭ رۇقساتىن الۋ كەرەك ەكەن، ال بۇل وڭاي شارۋا ەمەس كورىنەدى، تالاي شەنەۋنىكتىڭ الدىنان ءوتىپ، تابان توزدىرۋ كەرەك. ال ول قولعا تيگەننىڭ وزىندە كەزدەسۋدى وتكىزەتىن جەر تابۋ دا وڭاي ەمەس ەكەن. ولاي بولسا بىزدە-اق وتكىزەيىك دەپ مەن ناقتى ۇسىنىستار جاساي باستادىم. وزگەلەر مەنىڭ بەلسەندىلىگىمە تاڭىرقاپ، جەرگىلىكتى وكىمەتپەن كەلىسىپ الماي، بىردەن شەشىم قابىلداعانىڭ قالاي دەپ قايران قالدى. سوندا مەن ءوزىمنىڭ قازاقستانداي ەركىن ەلدە تۇراتىنىما ماقتانىپ قالىپ ەدىم. قانداي رۇقسات كەرەك دەدىم مەن ولارعا شەكەمنەن قاراپ، بىزدە دەموكراتيا، ءبىزدىڭ ەل ۇلتتاردىڭ ءوز مۇددەلەرىن شەشۋدەگى بەلسەندىلىگىن قولدايدى، مەن ەشكىمنەن رۇقسات سۇراماق تۇگىل، ەشكىمگە ايتپايمىن دا، جيىندى وتكىزەتىن ورىندى جالدايمىن دا ىسكە كىرىسە بەرەمىن، دەپ ماقتانىشپەن ايتتىم. وسىنىڭ ءوزى باقىت قوي، دەدى تسحاي. راسىندا سولاي، بىزدە ەشكىمنىڭ مۇددەسى اياققا باسىلمايدى، ۇلتتىق دۇنيە دەسە ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ، بارىنە دە رۇقسات بەرەمىز.
بىراق بارلىق ۇلتتىڭ جاعدايىن ەسكەرىپ جۇرگەن قازاقستان ۇكىمەتى جەرگىلىكتى حالىق، مەملەكەتتى قۇراۋشى قازاق حالقىنىڭ ءوز مۇددەسىن كەيدە ەسكەرمەيتىن سياقتى. مەملەكەت وزىنىكى بولعان سوڭ بۇلار نەگە بولسا دا شىداي بەرەدى دەپ وزىمىزدەن شىققان كەيبىر شەنەۋنىكتەرىمىز قازاقتىڭ كونبىستىگىن پايدالانىپ، بەلدەن باسىپ جۇرە بەرەدى. ءسويتىپ، باسقا جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ مۇددەسى ەسكەرىلىپ، پروبلەماسى شەشىلىپ جاتقاندا ءوز مۇددەمىز ءىشىنارا اياققا باسىلىپ قالۋدا. ارينە، ايىپتاردى كوپ سوزباي ناقتى مىسالدار ايتايىق.
پەتروپاۆل مەن پاۆلودار قالالارىنىڭ قازاقشا اتاۋ الۋى كەرەكتىگىن، ەكەۋى دە ءبىزدىڭ كولونيالدىق تاۋەلدىلىكتە بولعان، رۋحىمىز بەن سانامىزدى ەزگەن سورلىلىق كەزىمىزدى ەسكە سالىپ، نامىسقا ءتيىپ تۇرعان اتاۋلار ەكەنىن، سونى وزگەرتۋ ۇلتتىق مۇددەمىز ەكەنىن ايتىپ، دالەلدەپ، قازاق حالقىنىڭ تالاي وكىلدەرى، ۇلتتىڭ ءسۇت بەتىنە شىعار قايماقتارى دابىل كوتەرگەلى ءبىراز جىل بولدى. بۇل زاڭدى تالاپ. بارلىق ءىلىم-عىلىم دا بۇل تالاپتىڭ دۇرىستىعىن ايتادى. بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، عالىم م.قۇل-مۇحاممەد ءوزىنىڭ ءبىر عىلىمي ماقالاسىندا: "...كاك تولكو نارودى دوبيۆايۋتسيا نەزاۆيسيموستي، وني پەرۆىم دەلوم سترەمياتسيا پوسكورەە يزباۆيتسيا وت ۆسەح ي ۆسياچەسكيح اتريبۋتوۆ پوزورنوگو كولونيالنوگو پروشلوگو ي ۆوسستانوۆيت سۆويۋ، ۆ توي يلي ينوي ستەپەني ي نا توت يلي ينوي ۆزگلياد، ۋتەرياننۋيۋ ناتسيونالنۋيۋ يدەنتيچنوست" دەپ جازعان ەدى. ("قازاق الماناعى", №1, 2009 ج.، "وسنوۆا ناتسيونالنوگو بىتيا", 55-بەت).
وسى ەكى اتاۋ دا ەل مەن جەرگە بايلانىسسىز بىزگە كولونيزاتورلاردىڭ سىرتتان اكەلىپ تاڭعان اتاۋى ەدى عوي. سوندىقتان تاۋەلسىز قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ونى وزگەرتۋگە ۇمتىلۋى - تابيعي تىلەك. بىراق سونى قۇلاققا ءىلىپ، شەشۋگە ۇمتىلعان نەمەسە تىرمىسقان بىردە-ءبىر شەنەۋنىك بولعان ەمەس. ال كەيبىر ورىس اعايىندار بويلارىنا ءسىڭىپ قالعان ادەتپەن وسى اتاۋلاردان ايرىلمايمىز دەپ شۋلاسا بولدى، ويباي، وزگەرتپەيمىز، امىرىڭە قۇلدىق، دەپ اياعىنا باس ۇرىپ شىعا كەلەمىز. ارينە، بەلگىلى ءبىر ءماسەلەلەردە ورىس حالقىنىڭ مۇددەسىن دە ەسكەرۋ كەرەك. بىراق ولارمەن ءتۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە بولادى عوي. ەگەر ءبىز قازاقستاننىڭ پەتروپاۆل قالاسىنىڭ اتىن وزگەرتىپ جاتساق، ول رەسەيدىڭ سانكت-پەتەربۋرگىندەگى پەتروپاۆل قورعانىنىڭ نەمەسە قيىر شىعىسىنداعى پەتروپاۆل اتتى قالاسىنىڭ اتاۋىن وزگەرتەمىز دەگەن ءسوز ەمەس قوي. ءبىز تەك ءوز ەلىمىزدە، ءوز جەرىمىزگە سالىنعان، ءوز قالامىزدىڭ جەر-سۋعا بايلانىستى حالىق قويعان ەجەلگى اتاۋىن قايتارساق دەيمىز. ەگەر ءبىر جەردە ورىس حالقىنىڭ وكىلدەرى كوپ وتىرسا - سول قالانى، جەردى ورىسشا عانا اتاۋ كەرەك دەگەن زاڭ جوق قوي. بىزدە ورىسشا اتاۋ العان قالالار مەن ەلدى مەكەندەر تولىپ جاتىر. سولاردىڭ ءبارىن جاپپاي وزگەرتەيىك دەپ جاتقان ەشكىم جوق، ال بىراق ەلدىڭ ەكى ۇلكەن ايماعىنىڭ ورتالىعى ساپىنداعى ەكى قالامىزدىڭ قازاقى اتاۋىن قايتارۋعا قاقىمىز بار شىعار؟ بۇل قازاق حالقىنىڭ، ەلدىڭ نەگىزگى تۇرعىندارىنىڭ ەجەلگى مۇددەسىنەن تۋىندايتىن زاڭدى تالاپ ەدى عوي. بارلىق حالىقتىڭ ءمۇددەسىن ەسكەرەتىن قازاقستان ۇكىمەتى مەملەكەت قۇراۋشى حالىق - قازاقتىڭ مۇددەسىمەن دە ساناسۋى كەرەك شىعار.
ايتا كەتەتىن ءجايت، ورىستاردىڭ باسىم بولىگى قازاقتاردىڭ بۇل نيەتىنە تۇسىنىستىكپەن قارايدى. اسىرەسە، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، سونىڭ ىشىندە ەكى حالىقتىڭ ەجەلگى دوستىعى مەن سىيلاستىعىن باعالايتىن، قازاقتى قادىرلەيتىن ازاماتتارى اراسىندا ەشقانداي قارسىلىق جوعىن كورىپ ءجۇرمىز. قارسىلىق، يمپەريالىق ساياسات ميلارىن ۋلاپ، كەۋدەلەرىن ءوسىرىپ جىبەرگەن شاعىن توپتاردىڭ اراسىندا عانا بار. سوسىن ءۇنىن شىعارۋدىڭ وزىنە تايسالىپ، قازاقتى "قازاق" دەپ ايتۋدان دا جاسقانىپ، بۇعىپ وسكەن قازاقتىڭ وزىنەن شىققان كارى، بۇرىنعى پارتوكرات-بيۋروكراتتاردىڭ اراسىندا بار. جاۋىن جاۋماي سۋ بولىپ جۇرەتىن وندايلار اشىق قارسىلىق بىلدىرمەسە دە كولەڭكەسىنەن قورقىپ، سونىڭ نە كەرەگى بار، قايتەسىڭدەر، قويا تۇرىڭدار دەپ بۇرىش-بۇرىشتا ءوزىمىزدىڭ شالعايىمىزدان الادى. بىلتىر "ەگەمەنگە" قىزىلجاردىڭ 1925 جىلى قازاقشا اتالعانىن، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى دا بولعانىن جازىپ، سول قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەسىن دە كورسەتكەن ەدىك ("ە.ق." 05.08.08.). سونى وقىعان ءبىر اعامىز مەنى كورىپ، سول ماقالانى بەكەر جازعانىمدى ايتىپ، شەنەپ جاتىر. ىشىنەن قىزىلجار اتاۋىنا قارسى بولماسا دا قانىنا ابدەن ءسىڭىپ قالعان قورقاقتىق بايعۇستى قاتتى شوشىندىرىپ جىبەرىپتى...
جالعان قۇجات جاساپ، جابا سالعان...
ارينە، اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرۋگە دە بولمايدى، قالانىڭ قازاقى اتاۋىن قايتارۋ جولىندا سولتۇستىك ءوڭىردىڭ قازىرگى باسشىلارىنىڭ قۇپ كورەرلىك ەپتى قادامدارى دا بار. ماسەلەن، وبلىستىڭ فۋتبول كومانداسىنىڭ اتاۋىن "قىزىلجار" دەپ قويىپ، مىڭداعان جانكۇيەرلەر اراسىندا بۇل اتاۋدى سۇيكىمدى، قۇلاققا جاعىمدى ءۇن ەتىپتى. قازىر قالا ستاديونىندا فۋتبول قاراپ وتىرساڭىز "قىزىلجار، قىزىلجار!" دەگەن بارلىق ۇلتتان شىققان جانكۇيەرلەردىڭ ءوز كومانداسىن قوسىلا قوستاعان ايعايىن ەستىپ، حالىقتىڭ ءبىرتۇتاستىعىنا ريزا بولىپ قالاسىڭ. بۇل، ارينە، وتە قۇپتارلىق ءىس بولعان. ونىڭ ۇستىنە... قالانىڭ ءبىر شەتىندەگى بيىك جاردىڭ ۇستىندە باياعى "اۋليە پەتر", ياعني "پەتروپاۆل" قورعانىنىڭ ورنى بار ەدى، سول ورىندا قورعاننىڭ فراگمەنتىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، قازىرگى اتاۋدى سول جەرگە بەرىپ، قالانىڭ ءوزىن قىزىلجار اتايىق دەگەن دە ۇسىنىستار بار كورىنەدى. اتا قونىس، تۋعان جەرىمىزدى باسىپ العاندا سالىنعان كولونيالدىقتىڭ بەلگىسىن قالپىنا كەلتىرۋمەن پارا-پار بولسا دا قالانىڭ اتاۋىن قايتارتۋدىڭ بۇل دا لوگيكالىق، ۇتىمدى امالى ما دەپ قالدىق...
قالاعا قىزىلجار اتاۋىن قويۋ كەرەكتىگىن الدىڭعى اعالارىمىز كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىنان-اق قولعا العان بولاتىن. بۇل ءجونىندە اقمولا گۋبيسپولكومىنىڭ (ول كەزدە قىزىلجار وسى گۋبەرنيانىڭ ورتالىعى) شەشىمى شىققانىن، ونى قازاق رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى بەكىتىپ، قاۋلى شىعارعانىن جوعارىدا اتالعان ماقالامىزدا ەگجەي-تەگجەيلى جازعان بولاتىنبىز. رەسەي مەملەكەتتىك ءارحيۆىندە وسىعان بايلانىستى تاعى دا قانداي قۇجاتتار بار ەكەنىن سۇراۋدى سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق مۇراعاتىنىڭ ديرەكتورى ساۋلە ءمالىكوۆادان وتىنگەن ەدىك. ول رەسەيلىك ارىپتەستەرىمەن حابارلاسىپ، تومەندەگىدەي قوسىمشا قۇجاتتار الدى.
الدىمەن قازواك سول كەزدەگى توراعاسى مىڭباەۆ (ەسىمىنىڭ باس ءارپى كورسەتىلمەسە دە ونىڭ جالاۋ مىڭباەۆ ەكەنى بەلگىلى) جانە حاتشىسى ارالباەۆ قول قويىپ، ءماسكەۋدەگى ۆتسيك-كە مىناداي حات جولدايدى: "پرەزيديۋم كازاكسكوگو تسيك، نا وسنوۆاني حوداتايستۆا اكمولينسكوگو گۋبيسپولكوما وت 1 اۆگۋستا ي سۆوەگو پوستانوۆلەنيا وت 19 سەنتيابريا س.گ. ناستوياششيم ۆوزبۋجداەت حوداتايستۆو و پەرەيمەنوۆاني گۋبەرنسكوگو تسەنترا اكمولينسكوي گۋبەرني گورودا پەتروپاۆلوۆسكا ۆ گور. كزىل-جار (كراسنىي يار)" دەي كەلىپ، ودان ءارى ونىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبىن ايتادى. ءبىرىنشىسى، "اۋليە پەتر مەن پاۆەلدىڭ" اتتارى جۇمىسشى تابىنىڭ اتەيستىك ساناسىنا كەرەعار ەكەندىگى جانە ەكىنشىسى، "قىزىل -جار" اتاۋىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن قويعان ءتول اتاۋى ەكەندىگى.
وسى جەردە ءبىر "اتتەگەناي" بار. ەكى سەبەپكە قوسىپ "قىزىل" دەگەن ءسوزدىڭ زامان تالابىنا ساي ەكەندىگى، ياعني "الەمگە اتى شىققان جەڭىمپاز پرولەتارياتتىڭ" تۋىنىڭ تۇسىنە ءدال ەكەندىگىن دە ايتا كەتۋ كەرەك ەدى. سوندا جەر-دۇنيەنىڭ ءبارىن قىپ-قىزىل قىلىپ جاتقان كەڭەس كوسەمدەرى بۇعان كوڭىلدەرى كوبىرەك ءجىبىپ قالار ما ەدى، قايتەر ەدى...
بۇل رەسمي حات ۆتسيك-كە 1925 جىلدىڭ 30 قىركۇيەگى كۇنى ەنەدى. ال 2 قازان كۇنى ۆتسيك ونى اكىمشىلىك كوميسسياسىنا "پرەزيديۋم ۆتسيك پري سەم پرەپروۆوجداەت دليا راسسموترەنيا حوداتايستۆو تسيك-ا اۆتونومنوي كازاكسكوي سس رەسپۋبليكي وت ء22/ىح-25 گ. زا №16320 و پەرەيمەنوۆاني گور.پەتروپاۆلوۆسكا ۆ گور. "كزىل-جار" دەگەن ماتىنمەن قاراۋعا جىبەرەدى. وسى جەردە مىنا قىزىققا قاراڭىز، جولداما حاتقا باسقا ەمەس... س.اسفاندياروۆ قول قويىپتى. ءيا، ءيا، ءوزىمىزدىڭ سانجار اسفاندياروۆ. ول سول تۇستا ماسكەۋدە ۆتسيك حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى ەكەن.
اكىمشىلىك كوميسسيا ۇسىنىستى ۇزاق ۋاقىت بويى قاراماي، جاۋاپ بەرىلمەيدى. وسى ەكى ورتادا، 29 قازان كۇنى ۆتسيك-ءتىڭ ۇلتتار ءبولىمىنىڭ حاتشىسى يۋماكاەۆ دەگەن كىسى اكىمشىلىك كوميسسياسىنا "...پروسيم ۆ سروچنوم پوريادكە سووبششيت ۆ كاكوم پولوجەني ناحوديتسيا دەلو و پەرەيمەنوۆاني گ.پەتروپاۆلوۆسكا - كزىل-دجار" دەپ تەلەفونوگرامما سوعادى. وسىنىڭ ءوزىنەن قازاق باسشىلارىنىڭ بۇل ءىستى قاتتى قاداعالاپ، قوزعاپ وتىرعانىن كورۋگە بولادى.
رەسەي مۇراعاتىنان وسى ىسكە بايلانىستى بارلىق قۇجاتتار الىنعانىمەن اكىمشىلىك كوميسسيانىڭ ۇسىنىستى قاراعان حاتتاماسى تابىلمادى. سوعان قاراعاندا بۇل ماسەلە كوميسسيادا قارالماعان. ال جاۋاپتى اكىمشىلىك كوميسسياسىنىڭ توراعاسى دەلوبرودوۆ، حاتشىسى ترويتسكي دەگەندەردىڭ فاميلياسى عانا كورسەتىلىپ، "كوپيا ۆەرنا" دەپ جازىپ، قولى عانا قويىلعان بىرەۋ ءجىبەرە سالعان. وسىنىڭ ءوزى جاسىرىن جىبەرە سالعان قاعازعا كەلەتىن سەكىلدى دەپ وتكەن ماقالامىزدا كۇدىك كەلتىرگەن بولاتىنبىز. ويتكەنى، وندا انا ەكەۋىنىڭ فاميلياسى كورسەتىلگەنىمەن قولدارى جوق. مۇندايدا ءتۇپنۇسقا قۇجاتتىڭ ءوزى جىبەرىلۋى كەرەك ەدى عوي. ەندى جاۋاپتىڭ ءوزىن قايتالاپ كەلتىرە كەتەلىك: "ادمينيستراتيۆنايا كوميسسيا ۋۆەدوملياەت ۆاس، چتو پرەزيديۋم ۆتسيك پرەدلوجيل ادمكوميسسي ۆتسيك نە ۆحوديت ۆ بۋدۋششەم س پرەدستاۆلەنيامي ۆ پرەزيديۋم ۆتسيك و پەرەيمەنوۆانياح ناسەلەننىح پۋنكتوۆ، ا پوتومۋ دالنەيشەگو دۆيجەنيا ۆوپروسۋ و پەرەيمەنوۆاني ۋپوميانۋتوگو گورودا دانو بىت نە موجەت ي سلەدوۆاتەلنو پوستانوۆلەنيە ادمكوميسسي پو ەتومۋ ۆوپروسۋ ياۆلياەتسيا وكونچاتەلنىم."
بۇل جاۋاپ 1925 جىلعى 20 قازاندا ماسكەۋدەگى قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ وكىلدىگىنە جىبەرىلگەن. ۇسىنىس-حاتتى ۆتسيك جولداسا دا جاۋاپ وكىلدىككە جىبەرىلىپتى. نەگە؟ بۇل جەردە دە ءبىر جۇمباق بار.
جاۋاپتىڭ قولدان جاسالعان، جالعان، شىعارىپسالما ەكەندىگىن قولىمىزعا تيگەن قوسىمشا قۇجاتتار ءتىپتى ايقىنداي ءتۇستى. اكىمشىلىك كوميسسياعا ۆتسيك بولاشاقتا ەلدى-مەكەندەردىڭ اتىن وزگەرتۋ تۋرالى ۇسىنىسپەن شىقپاڭدار (اۋدارعان ءبىز - ج.س.) دەپ ايتتى دەيدى. وسىنىڭ ءوزى وتىرىك قوي. ويتكەنى، 2 قازان كۇنى عانا ۆتسيك-ءتىڭ تورالقاسى اتىنان قازاق اكسر قولداۋحاتىن قاراڭىزدار دەگەن حاتتى وزدەرى جىبەرگەن جوق پا ەدى؟ ەلدى-مەكەندەردىڭ اتىن ءوزگەرتۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساماڭدار دەپ وزدەرى ۇسىنىس جاساسا مىنا حاتتى جىبەرمەس ەدى عوي. ەكىنشىدەن، ءوزدەرىنە جاۋاپ كەلمەگەن سوڭ ۆتسيك-ءتىڭ ۇلتتار ءبولىمىنىڭ حاتشىسى يۋماكاەۆ ماسەلەنى شەشۋ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن جىلدام حابارلاڭىزدار دەپ تەلەفونوگرامما سوعار ما ەدى؟ بۇل قۇجات تا ۆتسيك-ءتىڭ ەلدى-مەكەندەر اتىن وزگەرتۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساماڭدار دەگەنىنىڭ جالعان ەكەنىن راستايدى.
وتكەن ماقالامىزدا ءبىز: "وسى جاۋاپتىڭ ءوزى جوعارى وكىمەتتىڭ جاساعانى ەمەس، ءارى شوۆينيست، ءارى ءدىنشىل ءبىر شەنەۋنىكتىڭ ءوز تاراپىنان جاسىرىن تۇردە جىبەرە سالعانى ەمەس پە ەكەن دەگەن كۇدىك تۋادى" دەپ جازعان ەدىك. سول كۇدىك ەندى راسقا اينالدى. قايتسە دە ورىسشا اتاۋدىڭ قالعانىن قالاعان بىرەۋ جالعان قۇجات جاساپ، ونى جانە ءتيىستى جەرگە جىبەرمەي قازاقستاننىڭ وكىلدىگىنە جىبەرە سالعان عوي. سۇراسا وكىلدىككە جاۋاپ بەرىلدى دەپ ايتا سالۋ ءۇشىن سولاي ءىستەگەن بولۋى كەرەك. ول جاۋاپتى كوتەرىپ، ءتۇپ ىزىنە تۇسەتىندەي ادام الىستاعى قازاق ەلىنەن ول كەزدە كەلە قويۋى دا ەكىتالاي ەكەنى انىق. ال ۆتسيك-ءتىڭ وزىنە جاۋاپ بەرمەگەنى ونىڭ اتىن جامىلىپ جاساعان ءوتىرىگىن وعان قالاي ايتسىن؟
مىنە، ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدى، ۇلتتىق مۇددەمىزدى الدەكىمدەر تاسادان تاس لاقتىرۋ ارقىلى وسىلاي شەشە سالىپ وتىرعان. سوندىقتان قازىرگى، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى قازاق واك 1925 جىلعى 19 قىركۇيەكتەگى قاۋلىسىنىڭ نەگىزىندە پەتروپاۆلدىڭ اتاۋىن قىزىلجارعا وزگەرتسە ونىڭ ەشقانداي زاڭ بۇزۋشىلىعى بولماس ەدى دەپ ويلايمىز.
ارينە، زاڭگەرلەر ونىڭ دۇرىستىعىنا ءشۇبا كەلتىرۋى مۇمكىن. بۇرىنعى ۇكىمەت باسقا، قازىر ءبىز باسقامىز دەيتىن شىعار. بىراق ءبىز قازاق كسر-ءنىڭ زاڭدى ءىزباسارى ەمەسپىز بە؟ ول قۇرىعان جوق، تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا اينالدى. ونىڭ قابىلداعان قۇجاتتارى كۇشىن جويعان جوق. قازاق كسر واك سول، 1925 جىلعى 19 قىركۇيەكتەگى قاۋلىسىنىڭ كۇشىن جويدى دەگەن قۇجات قابىلدانسا ءبىر ءسارى. ال ونداي قۇجاتتى ءبىز كورگەن جوقپىز...
جالپى، زاڭ بويىنشا، قازواك-تىڭ قاۋلىسىنىڭ كۇشىن جوياتىن تەك ۆتسيك قاۋلىسى بولۋعا ءتيىستى ەدى عوي. ال ول جەردەن ەشقانداي قاۋلى شىقپاعان...
«ەگەمەن قازاقستان»، №386-388 (25785) 24 قاراشا سەيسەنبى 2009 جىل
