8-ótirik Sasaniyler jóninde aitylghan. «...Batys jәne ontýstik ónir­ler­­de Sasaniyler qúrghan memleket kýshey­ip, Samarhan, Búhara, Ýrgenish, Otyrar, Sauran t.b. Amudariya boyyndaghy (?) kóp qalalar solardyng qolyna ótip ketedi. El ishi ekiúday kýy keship, qazaq últy auyr sarsangha týsedi» (13-bet) dep soghady tarih doktory. Tarihy shyndyqtan mýlde alshaqtap ketken Múhtarhangha «Otyrar­­dy» Amudariya boyyna apara salu da týkke túrmaydy. Qoghamdyq ghylymdarda qalyptasqan ru, taypa úlys, halyq, últ kategoriyalary jónindegi úghym-týsinikter degening de ol ýshin qaraqúryq bir nәrse ghana.

Sasan әuleti qúrghan memleket 3-7 ghasyr­larda Tayau jәne Orta Shyghysta biylik jýrgizdi. 558-568-jyldar shamasynda ghana Estemy qaghan batysqa joryq jasa­ghan­­gha deyin Amudariyanyng ontýstik-baty­syn­daghy keybir jerlerge qojalyq ete alghanymen 652-jylgha kelgende búl memleketti arabtar basyp aldy da, bay­tal týgil bas qayghy deytin mýshkil hal­ge týsedi. Endeshe, Múhtarhan «qazaq últ­yn auyr sarsangha týsirgen» qaydaghy sasanilardy aityp otyr? Qytay Ly Kyny (Alqabiydi) Qytaygha ýdere kóshiru ýshin tarihty osylaysha búrmalap, auzyna kelge­nin kóiite beru kerek pe?

Eger de shartty týrde bolsa da Múh­­­tar­­hannyng Alqa biyining Suyab-Shu ónir­i­nen Qytay jerine kóshuining sebe­bin anyqtau kerek bolsa, Qytay Ly Baytan­ushylarynyng keybir pikirlerine jýginuge bolady:

8-ótirik Sasaniyler jóninde aitylghan. «...Batys jәne ontýstik ónir­ler­­de Sasaniyler qúrghan memleket kýshey­ip, Samarhan, Búhara, Ýrgenish, Otyrar, Sauran t.b. Amudariya boyyndaghy (?) kóp qalalar solardyng qolyna ótip ketedi. El ishi ekiúday kýy keship, qazaq últy auyr sarsangha týsedi» (13-bet) dep soghady tarih doktory. Tarihy shyndyqtan mýlde alshaqtap ketken Múhtarhangha «Otyrar­­dy» Amudariya boyyna apara salu da týkke túrmaydy. Qoghamdyq ghylymdarda qalyptasqan ru, taypa úlys, halyq, últ kategoriyalary jónindegi úghym-týsinikter degening de ol ýshin qaraqúryq bir nәrse ghana.

Sasan әuleti qúrghan memleket 3-7 ghasyr­larda Tayau jәne Orta Shyghysta biylik jýrgizdi. 558-568-jyldar shamasynda ghana Estemy qaghan batysqa joryq jasa­ghan­­gha deyin Amudariyanyng ontýstik-baty­syn­daghy keybir jerlerge qojalyq ete alghanymen 652-jylgha kelgende búl memleketti arabtar basyp aldy da, bay­tal týgil bas qayghy deytin mýshkil hal­ge týsedi. Endeshe, Múhtarhan «qazaq últ­yn auyr sarsangha týsirgen» qaydaghy sasanilardy aityp otyr? Qytay Ly Kyny (Alqabiydi) Qytaygha ýdere kóshiru ýshin tarihty osylaysha búrmalap, auzyna kelge­nin kóiite beru kerek pe?

Eger de shartty týrde bolsa da Múh­­­tar­­hannyng Alqa biyining Suyab-Shu ónir­i­nen Qytay jerine kóshuining sebe­bin anyqtau kerek bolsa, Qytay Ly Baytan­ushylarynyng keybir pikirlerine jýginuge bolady:

«Qazaqstan» gazetining 15-qazandaghy (№37) sanynda jәne Abai.kz saytynda jar­iya­langhan «Aqiqat pen anyz» atty maqalamda, 2008 jyly Qytaydyng Nan­jin qalasynda basylghan «Ly Bay Juan» degen kitaptan Ly Baydyng әkesi Ly Kynyng «Batys ónirge» qalay kelgeni, odan 705-jyly Qytaygha nege qashu sebebi qysqasha bayandalyp edi. Sonda aitylghan keybir mәselege osy arada anyqtama bere ketudi paydaly kórip túrmyz.

Birinshisi - Ly Baydyng arghy atasy, Bes Hu-16 handyq túsynda Batys Liang han­dyghyn qúrghan Ly Hau (351-417) jóninde jazylghan «jana eranyng 400-jyly Hanzu (Qytay - Á.D.) Ly Hau Dýn Huanda (býgingi Gansuda) qúrghan biylik. Tarihta Batys Liang dep atalghan. 421-jyly Soltýstik Liyang handyghy joyghan» («Sy Hay» Shanhay. 1989. 2063-bet) degen derekke nazar audaralyq.

Múnda badyrayta «Hanzu Ly Heu» dep jәne ol qúrghan handyq 421-jyly Soltýstik Liyang han­dyghy jaghynan joyylghany anyq jazylghan. Sodan bylay qaray Ly әuletining baghy tayady.

Ly Bay sol Ly Haudyng 9-úrpa­ghy bola­tyn. Al, Ly Baydyng 5-atasy bolghan Ly Gun (?-619) Sun patshalyghynyng (581-618) songhy kezinde iri әsker ba­sy bol­yp jýrip, 617-jyly әske­ry tónkeris jasap, ózin Hy Shy óniri­ning Da Lianvany dep jar­i­ya­la­dy da Jang Ye, Dýn Huang qatarlas bes aimaqty basyp alghan son, ózin patsha dep jariyalady. Tang patshasy Gau Zu astyrtyn әreket úiymdastyryp ony ústap әketedi de Chanande basyn kesedi» (Búl da sonda. 1422-bet)

Ly Baydyng ata shejiresin qua­lay zert­tegen qytaylyq ghal­ym­dar Ju Shynshu men Túng Shyan­dar­dyng «Sýy patshalyghynyng songhy kezen­inde ýlken alasapyran pay­­­da bolady da, Ly Baydyng arghy ata­lary Batysqa auyp bar­yp Sýiege bar­yp túraqtaydy. Sýie degenimiz Qyr­ghyz­standaghy Toq­maq qalasyna jaq­yn orna­lasqan ejelgi Jibek joly boy­y­n­­da­ghy manyzdy qala. Sol uaqytta Tang pat­sha­­lyghyna qa­ra­sty bolghan» dep jazuyna negiz bolghan tarihy oqigha, sol býlik­shil Ly Guy jazalanghannan keyin, onyng ýrim-bútaghynyng bas saughalap shalghaygha bos­­yp ketui nemese Tang patshasy jer auda­r­yp jiberuine baylanysty bolsa kerek. Olay bolghanda Ly Baydyng 701-jyly Sýie bekinisinde, Ly Ky otbasynda dýniyege kelgeni shyn bolady. Biraq, bizding eldi­bayshylar jalaulatyp jýr­gen­­dey Dulattyng Alqabii degen­ning otbasynda dýniyege kelmegeni aiday anyq nәrse.

Al, Ly Kynyng Suyabty tastay qashuynyng tarihy artqy kórini­si turaly jogharyda birshama toq­­­­tal­ghanbyz.Týp-túqiyanyn Qy­­­­­tay­­dyng әigili Ly әuletinen ta­ra­­tudy maqtan kóretin Ly Bay jәne onyng әkesi Ly Kynyng Suyab­ty astana etip, salta­nat qú­ra bastaghan Týrkesh qaghanaty­nyng aibyndy qaghany Ójeli Ba­gha tarhan jýrgizgen jenisti jo­r­yq­­tardan zәresi qalmay, úly qor­­ghan­gha qaray qashqan Qytay kóshine ilesip Sy Chuan ólkesine ketui tabighy nәrse. Qytay derek kózderining barlyghy derlik «Ly Bay bes jasynda otbasymen birge Shu jerine keledi. Ly otbasy úzaq uaqyt (bir ghasyrday uaqyt - Á.D.) Batys ónirde túrghanymen, ol eshqashanda Batys ónirlik adam bolghan emes. Ly әuletining arghy atalary әuelde Lúng Shiyde ómir sýrgendikten búl otbasynda negizinen Hanzu mәdeniyeti - Júng Go (Qytay - Á.D) mәde­niye­tining erekshelikteri jaqsy saq­tal­ghan. Ly Bay keyingi kezderi kishkentay kýninde әkesi ylghy da dәstýrli ólenderdi jatqa aitqyzatynyn eske alushy edi. Ólen-jyr jattau Orta jazyq mәdeniyet­imen tәr­biye­leuding bir tәsili bolatyn. Bú­dan biz, Ly Kynyng Qytaydyng dәstýrli mәdeniyetin mengergen adam ekenin bile alamyz», - (12-13-b. «Ly Baydyng ómirbayany») dep jazghanyna sәikesedi.

Eldibayshyl Múhtarhannyng ót­i­r­ik­­­teri­nde ne aitylghanyn os­y­­la­­rmen salys^­ty­ryp, oy qory­tu­la­rynyzdy ótine­min, qa­dir­­^­li oqyr^­­mandar.

9-ótirik taghy da qazaq últy­nyng tarihy úly mәdeniyeti­ning shay­qaluyn kózimen kór­­­gen, óz eli­ning san myng jyl­dyq tarihy mә^­de­niyeti men әde­biye­ti­ning qúr­yp-jogha­luyna kuә boludy qala­maghan,... ala­sapyrandy ózge­risti ja­ny tózip qabyl­day alma^­ghan Alqa biyding Qytay­gha kóshuden bas­­qa amaly qalmaghan­day, qy­tay­dy qazaq mәdeniyeti men әde­­biyetin qorghap, saqtap qalar ór­ke­niyet qorghany etip dәrip­tey­­tindey sandyraqqa bý­gin­gi qa­zaq­­ty sendirmek bola­dy.

10-ótirik «Úmay ana» jónindegi qiy­sy­n­­syz úqsastyrularynan tu­y­n­­da­­­­­ghan. Múhtarhan Ly Baydyng Shy Vanmu «Batystaghy han ana»                                                                                                                          de­­­­gen ólenin:

Úmay ekken jemisim.

Ýsh myng jylda kókteydi.

Kýlli elge dәru shattyghy

Quanyshqa erek bóleydi», - dep audara otyryp: «Osy tektes jyr joldary, aqynnyng qazaq­tyng tarihy túlghasy, eski kiyesi, qoryqsa auzyna alar «Oybay!» anasy, óte ertedegi týrik tektiler­ding ortaq nanymyna ainalghan Úmay anany eske alyp, әserlene terbegen saghynysh qalamynan tughan jyr joldary ekeni anyq», - deydi. (18-bet).

Búl arada oqyrmandar nazar­yn audara aitar eki mәsele bar:

Birinshisi, әri negizgisi - Qytay jazba tarihyna tym erte ilingen әfsanalyq, mifo­lo­giyalyq key­ip­ker­ding atyn Qytay­daghy qazaq, úighyrlar «Batys «Han ana» ne­me­se «Han ana» dep audaryp jýr. Qytay iyerogliypining sózbe-sóz audar­masy dәl solay. Ol turaly qytay ensiklo­pediya­lyq sózdikterinde: «Batys Han ana - altyn ana, Batystaghy kin­dik sheshe; qytaydyng ertedegi anyzdarynda aitylatyn periy­zat». («Sy Hay», Shan­hay sózdik baspasy, 1989. 2063-bet) dep týsinikteme bere kele, ol әr dә­uir­­de әr týrli simvoldyq syi^­pat­ta dәrip­telip, «Han-nama­nyn» «Ferghana» tarauy­nda, «Mutiya­nzy bayanynda» Han ana Batys­taghy qiyan-qiyrda ómir sýrgen, Han patshalyghynyng pat­sha­sy U Diyge (b.z.b. 140-74) ýsh myng jylda bir ret jem­is beretin shabdal jemisin syilaghan» degen anyz bar. Olay bolsa, Múhtarhan kópir­te jazyp otyrghan qytay­dyng «Han ana­synyn» qazaqtyng «Úmay anasyna» qanday qatysy bolmaq? Áriyne, eshqanday!

Týrik halyqtaryna ortaq kiye­li «Úmay ana» turaly anyq sóz, tol­yq sipattama bylay bol­sa kerek:

«Ertedegi úly dalany meken­degen týrik tektes halyqtardyng úrpaq jalghastyru­shysy, bere­ke-molshylyq tәnirisi Úmay anagha qazaqtan basqa hahastar, qyrghyz­­dar, altaylyqtar, shor­lar, tybalyqtar jәne týrikter tabynghan... Qazaq dalasyna iys­lam dini dendep engennen keyin, bó­bekter men analardyng jebeushi piri­ne ainaldy. («Qazaqstan tarihy», ensiklopediyalyq an­yq­ta­malyq, «Aruana». Almaty, 2006. 725-b).

Búl anyqtamany odan әri tolyqtyra týsu ýshin belgili etnograf-arheolog, pro­fes­sor A.T. Tóleubaevtyng «Relikt do islamskih verovaniy v seme­y­noy obrya­dnosty kazahov» (Almaty, 1991. 43-bet) degen en­begin­degi «Ertede qazaq әiel­deri­ning qoldaushysy Úmay-ana bol­ghan. Qazaq týsiniginde Úmay aty «May» ana týrinde saqtal­ghan. Qazaq kelin týskende jiyn­al­ghan әielder oghan otqa may salghyzyp, «ot ana», «may ana» jaryl­qa dep aitqan. Ekiqabat әielding tolghaghy qatty bolghanda otqa may qúiyp, «Ot ana», «May ana» jarylqa, kýnәm bolsa keshe gór, týiinshegim sheshe kór» degen. Múndaghy May dep otyrghanymyz «Úmay» degen kóne týrkilerding әiel men balanyng jebeushi piri. Úmay ananyng kuliti Sibirding týrki halyqtarynda әli kýnge saqtalyp kelgen» degen sóz jol­daryn keltire ketkimiz keledi.

Al, «Mifologicheskiy slo­va­ri» (pod red. E.M.Meletins­kogo. Moskva. Sovet­skaya ensiklo­pediya. 1990. 548-bet) en­begi­nde «Umay, v mifologiy drevnih tu­rok boginya, olitsetvoryaishaya jen­­­skoe, zemnoe nachalo y plo­­do­rodiye. Pok­ro­­viyteli­­st­vuet voiy­­nam y supruge kaga­na, ko­toraya oblikom podobna U. Vidiy­mo, schitalasi suprugoy Tengry (neba). Upominaetsya v runicheskih tek­s­tah 7-8 vv. Nekotorye iys­sledovately pre­dpolagayt, chto obraz U. genetichesky svyazan s iranskoy mifologicheskoy ptiys­ey Humay, kotoraya brosaya svoy teni na cheloveka, delaet ego schastlivym. Pere­jiy­tky very v U. sohranyalisi u rya­da turkoyazychnyh narodov. Napriy­mer, u oguzov U. schitalasi duhom - pokroviytelem mladensa vo chre­ve materi. U shorsev U. (May) - duh - hraniyteli mladensev, prinimaishiy takje dushy umer­shiyh. U teleutov U. (May-enesi, May-enezi) y kazahov (Umayene) - duh-hraniyteli de­tey. Kirgizy schitali, chto U. daruet bogatyy urojay y umno­jaet skot, yavlyaetsya pokro­viyteliniysey domashnego ochaga y ohraniyteliniysey detey. S utverjdeniyem Islama U. u kirgiy­zov otojdestvlyalasi s Fatimoy (Batma Zuuroy). U turok U. transformirovalasi v Omadji, duha, kotorym pugaly detey.» - dep aitylghan.

Qadirli oqyrman, qytay Ly Bay jyryna qosqan «Batys Han ana» men ol ekken ýsh myng jylda bir jemis beretin shabdalyny syilaghan U Dy patsha Baba týrik-húndarmen 60 jyl soghysyp, qan qaqsatqan ata jauymyz bolatyn. Qyiyspasty qyiystyrghysh, bolmaghandy boldyrghysh Múhtar­han kóten zarlyqqa basyp, qansha kýshenip tilin bezese de bizding qasiyetti Úmay anamyzdy qy­tay­dyng «Han anasyna» jy­ghyp bere almaydy. Tariyhqa, halyq­­tyng kiyeli jadyna qiyanat jasaugha jol joq!

11-ótirik «Onyng (Ly Baydyng - Á.D.) asqaq Alatau, Tiyashan-Tәnirtau, Qastau (?) dep tamsana óleng jazyp, erekshe tebiren­gen tústary da barshylyq.   Ghún, Úly jýz, Kishi jýz, Alshyn jóninde jazghan jyr joldaryn oqyghanda, onyng naghyz qazaq dalasynyng aqyny ekeni, el dep eniregen tauday talantty azamat túlgha ekeni esindi tandyryp, oiyndy oqyghan sayyn aspandatyp, alaulatyp otyrady» (18-bet) degen kópirmesine negizdelgen.

Ly Bay ólenderin Múhtarhan­sha on jasymyzda jattap ós­pe­s­ek te qytay aqy­ny­nyng shyghar­malarynda «Alatau, Qas­tau ne­me­se Úly jýz, Kishi jýz, alshyn rular­yna» arnalghan saghynysh sazy mýlde joq ekenin kesip aita alamyz. Al, әlemge әigili Tәnirtau, Pamiyr, Gimalay turaly Ly Bay ghana emes, sol dәuirde ómir sýrgen qytay aqyndarynyng bәri de jazghany belgili.

Al, Ly Baydyng ghúndar turaly jazghan ólen­derining bәrinde der­lik, әsirese «Eli­bay. Ly Bay, Ly Bo» atty kitapqa engen «Ghún­dar» degen ólende (324-b) qytay aqynynyng ghúndargha degen sheksiz qarghysy, jek kórushiligi, dúshpandyghy son­sha anyq, aiqyn aitylghan. Ol ólenning qytaysha maghyna­sy - «ghún­dardan túqym qa­l­­ma­dy, ghún­dardy typ-tiy­pyl qyldyq» degendi bil­diredi. Qazaq^­­shasy dúrys audarylmaghan, maghynasy búr­malan­ghan. Ly Bay­dyng búl óleni naghyz qytaylyq jauyn­gerlik jyr, erlik jyry bolatyn. Odan «qazaq dala­sy­nyng aqynyn izdeu, «El dep, qazaq dep, eniregen tau­day azamat túlgha» jasau bar­yp túrghan arandatu, júrtty shata­styrudan basqa eshnәrse emes.

12-ótirikti qytay tilining «bilgiri», Múhtarhannyng qytay Ly Baydy qazaq-dulat Elibaygha ainaldyrmaqshy bolghan, «bes jasta jatqa aittym dastandar­dy, on jasymda dos ettim as­qan­dardy» dey­tin dýmshe audar­ma­synan izdeuge tu­ra keledi. Óitkeni Múhtarhan osy óleng jol­­daryndaghy bir ghana «Dastan» sózin qasa­qana tyqpalau arqyly senator Ómirbek Baygeldi basta­ghan eldibayshyl bir qauym qa­zaq­­ty әlem aldynda úyatqa qaldyryp otyr.

Ly Baydyng búl ólenining qytay­shasynda: «u sýy súng lu jia» - yaghny «bes jasta «alty jiyany» jattap aldym» dep túr.Qazaq oqyrmandaryna týsinikti bolu ýshin «Ly Baydyng ómirbayany» monografiyasynyng avtory Ju Shinshudyng búl jónindegi tal­dauyn audaryp bergendi jón kórdik.

«Ly Bay bes jasymda alty jiany jattadym» deydi. Ol jattaghan «lu jia» qytaydyn eskishe jyl, ay qayyru esebinde qoldanylady. «Lu jia» «lushy jiazy» degen tirkesting qysqar­ghan týri. Múndaghy «lushy» - 60 degendi bildiredi, al sonda «jiazy» degen ne nәrse?

Sóz mәnisi mynada: qytaylar erte zamanda rettik san ornynda qoldanatyn eki top iyerogliyf bolghan Onyng birinshi tobyna, «jia, y, biyn, diyn» qatarly ong tanba jatady. Ony «tyan gan» - ondyq tan­ba deydi. Al eki­n­­­shi topqa   «z,   chou,    iyn,    mao» qata­rly on eki iyeroglif jatady, ony «dy jy» dep ataghan. Bizding san ornyna a, ә, b, v, g әripterin qoldanatynymyz siya­q­­ty, qytaylar osy kýni de olardy rettik san ornyna qoldanady. Múndaghy «tyan» - aspan, «di» - jer degendi bildiredi. Sóitip osy eki top iyeroglifti yqshamdap «jogharghy ondyq» jәne «tómengi on eki­lik» dep ataugha da bolady.

Ertede balalar 7-8 jasynda hat tanyp, kitap oqy bastaytyn. Ly Bay bolsa «bes jasta alty jiyany jattap aldym» dep ózining zerektigin әigilep túr. Ásili, «Alty jia» degen qytaydyn «Dau jiau» ilimindegi ózgeshe bir kitapty «Lu jia - alty jia» dep ataushy edi. Biraq Ly Bay qanshalyqty alghyr bolsa da onday kitapty oqy almasy anyq. Onyng qajeti de joq bolatyn.

Libaytanushy qytay ghalymy Shinshiyau «Alty jiany jat­tatu» ýrdisi Tang dәuirinen (618-907) kóp búryn, Han (B.z.d 206-b.z. 220), Vyy (b.z. 220-265)   patshalyqtary kezinde bastal­ghan edi. Ly әuleti biraz jyl Orta jazyqtan (ishki Qytaydan - Á.D.) shalghaydaghy Batys ónirde túryp qalghandyqtan ishki Qytay­daghy mәdeniyet, aghartu jaghy­ndaghy ózgeristerden habar­syz qal­ghany, Ly Ky sondyqtan eski­shil dәstýrdi ústanyp, bayaghy Han, Vyy handyqtary kezindegi oqu-oqytu әdis-tәsili boyynsha kish­ken­­tay Ly Baydy oqytqan» dep qaraghan «Ly Bay juan» atty monografiyasynda (14-b).

Múhtarhannyng siqyrly qala­mymen «Dastangha» ainalghan «Al­ty jia» naqtyly qoldanysta «jogha­ry ondyq pen tómengi on eki­lik» tanbalardy basynan bastap ekiden qosarlap jylgha telingen bolady.

Mәselen, birinshi jyl basy (jiazy), ekinshi jyl, ýshinshi jyl, t.b. eseppen 60 jyl bir mý­shel delinip, 61 jyldan bastap basy­nan qayta sanalatyn bol­ghan. Búnday esepteu tәsili ai, kýn­derge de qoldanylyp kelgen.

Búlardy ózimizding qarapayym qazaqsha úghym-týsinikke jaqyn­data taratyp aitqanda, 7-8 jasar balagha tórt amaldy ýiret­ken­i­miz, әlippeni tanytqanymyz siya­qty alghashqy sauat ashtyrugha úq­­say­­dy. Odan aiyrmasy, qy­tay­lar balagha ai, kýn esebi men jyl qayyrudy ýiretetini.

Endeshe Múhtarhan Orazbay qasaqana búrmalap, maghynasy da, qoldanysy da mýlde janas­pay­tyn «jiany» «dastan» dep auda­ryp, senator Ómirbek aqsaqaldy duakeshtey siqyr­lap qytaylar aldynda kýlkige qaldyrghanyn, qazaq parlamentining aby­roy­­yn týsirgenin qalay ke­shi­­r­uge bolady? Belgili qytaytanu­shy professor Klara Hafizo­va «Alash ainasy» ga­ze­­ti tilshisining «Ly Bay tura­ly mәseleni osynshama kóteru­ding qajeti ne, oghan qytaylar qalay qaraydy?» degen súra­ghyna: «Qytaylar múny kim, nege jasap jatqanyn jaqsy biletin siyaqty... Olar búghan kýledi de qoyady» dep qysqa jauap qayyrady.

Shyndyghyna kelgende, biz biletin qytaylar, senator qa­zaq­­tyng - «qytay halqynyng poe­ziy­­yasynda dastan degen janr bar ma?» - degen súraghyna «qa­z­i­r­­gi Qytaygha kiretin biren-sa­ran halyqtarda bar shyghar, bi­raq qytaydyng óz halqynda mún­day janr joq jәne búrynda da bolmaghan» dep jauap berui mým­kin emes, eki jaqty birdey aran­datyp otyrghan Múhtarhan búl súraq-jauaptardy qalay auda­ryp bergenin de bilip otyrmyz. Ol ol ma? Masqaranyng kókesi sena­tor Ómirbek Bәigel­di­ning esh oilanbastan: «Onda ol kisi­ning (Ly Baydyng demekshi - Á.D.)   ózi­ning balalyq shaghy tura­ly jaz­ghan mynaday bir ólenin tyndanyzdar dep aqyl berdik:

«Bes jasta jatqa aittym das­tan­dar­dy,

On jasymda dos ettim asqan­dar­dy.

Qattalyp hatta jatqan syrdy aq­tardym,

Tanydym tarih nәrin tatqan­dardy».

Múnday dastandardy әuende­ri­men jatqa aitu keng taraghan el - bizding qazaq eli. Ekinshiden, búl kisi óz elinde bolmasa 10 jasynda basqa elding azamat­tarymen aralasa alar ma edi» degen­i­­mizde, ol kisiler: «Búl ólenine biz shyn mәninde jóndi nazar audarmaghan ekenbiz. Al, sizder tura tapqan ekensizder. (Óideyt degen-au! - Á.D.) Dәl osy óleni ol kisining ómirbayanyn búrynghydan da anyqtay týsedi eken,- dep kelisti» degen («Elibay, Ly Bay, Ly Bo», 55-56 b.)

Ómirbek aqsaqal jolyqqan qytaylar әlde «Alty jia» de­gen­ning ne ekenin mýlde bilmey­tin kóshede arba sýirep jýrgen bireuler, nemese әrip kemirgen kóp nadan chinovnikter, nemese kýlip túryp jan alatyn ish merez qytaylardyng biri shyghar. Qalay bolghanda da senator Ómirbek Baygeldi osy sózderi arqyly ózin de, qazaq elin de ýlken úyatqa qaldyrghany anyq. Búl «boldy, qoya ghoy» deytin nәrse emes, aghayyn!

Qazaqta «bir týiening siygen jerine myng týie tayyp jyghylyp­ty» deytin ashy mysqyl bar. Múhtarhanday siygek qospaqtar bir ghana «Dastan» janryn sha­­ta­s­­tyru arqyly býkil qazaq elin, qazaq senatyn osylaysha batpaqqa aunatyp qoyyp rahat­tanyp jýrse kerek.

Al, qytaylardyng qay jerlerin ashyp, qalay rahattana kýlip jatqanyn bilu onsha qiyngha týspes...

«Oqymysty» Múhtarhannyng giy­pno­zy Ómekenning ghana emes, fiy­lio­logiya ghylymdarynyng dok­­^­­­­­tory (audarma sheberliginen dok­tor­­lyq dissertasiya qorgha­ghan) Sauytbek myrzanyng basyn da shyr ainaldyryp alsa kerek. Áytpese «Dastan» degen sózding etimo­logiyasyn, onyng qay últ­tyng tilinen, qashannan beri bizding tildik qorymyzgha engenin bilmey qaluy tipti ókinishti jayt. «Dastan» parsy sózi emes pe edi? Ly Bay ómir sýrgen dәuirde, әsirese onyng bes jas kezinde parsynyng «dastan» sózi týgili, iran-irak әskerining ayaghynyng Jetisu, Qaratau, Syr jerine jete qoymaghanyn nege esten shygharyp alamyz?

Al, tarihtan, qytay filiolo­giyasynan azdap sauaty bar, niyeti dúrys bir qytaydyng «Alty jianyn» poema, dastan, ballada jan­ry týgili, tútas poeziyagha, tip­ti qoghamdyq ghylymdardyng eshqay­sysyna qatysy joq eke­nin, arifmetika men aspan ilimi­ne, tabighatqa baylanysyp jat­qan әlippelik sauat ashar ekenin bilmey qaluy, sóitip, «lu jia» - «alty jianyn» mәnin «sizder tura tapqan ekensizder» deui aqylgha mýlde qonbaydy. Apyray, óz shamamyzgha qaramay, qytaylargha «mynaday aqyl berdik» dep aqylgóisigenimiz tip­ti úyat boldy-au!

13-ótirik - Ly Baydyng «Bes jas^­ta jattap aldym alty jia­­­ny» ólenining ekinshi jol­yn taghy da búrmalap, óti­rik audarghany­nan bayqa­la­dy. Týp núsqada osy ekin­shi jol «Shy suy guan bey jia - on jasy­­mda al­uan týrli kitap­tardy jýz­destir^­dim, paraqtadym, oqy­dym» dep jazylghan bolatyn. Ony «qytay tilining bilgiri» - «On jasymda dos ettim asqandardy» dep, kitapty adamdastyryp «as­qan­dargha» ainaldyryp, Ly Bay aqynnyn oyyn mýldem búr­ma­lap audarady. Múhtarhan búl arada ózi oidan shygharghan «Das­tan­dardy» degenine úiqastyru ýshin qaydaghy bir «asqandardy» zorlap «dos etkisi» keledi. Qazaq tilinde qoldanystaghy «asqan-asqan­dar» kóbinshe únamsyz «asyp-tasqan, tәkappar, qúday­yn úmytqandar» degendi bildirmey­tin be edi? «Asqandardy dos etu» sonsha maqtangha jatpas, әri búl arada «asqandar» emes «kitaptar» turaly sóz bolyp túrghan joq pa?

Múhtarhan Ly Baydyng búl óleng joldarynda aitylghan ne­gi­zgi oidy bilmestikten em­­es, qasa­qa­na búrmalap «das­­tan» ýshin qúrbandyqqa shal­yp otyr­gha^­nyn ashyp ai­tu kerek. Ly Bay ólenining úi­qa­sy «Lu jia - Bay jiagha» qúrylghan. Ekeui de sol dәuir­degi oqu-oqytu talaptary túr­ghysynan bala biluge tiyisti bilim negizderine qaratyla ay­tyl­ghan.

Múhtarhannyng әri sauatsyz, әri óreskel búrmalaularyna úshy­­­rap shatastyrylghan tarihy úghym­dar men ataular jóninde qaytalay týsinik bere otyrmasaq, onyng janylpashtarynda ja­sy­ryn­ghan qaranghy oilardy týsinu qiyn bolar.

Tang patshalyghyna deyingi dә­u­­­­­i­r­­­­lerde qalyptasqan oqu bagh­­­dar­lamalary men emtihan tәr­­tibi boyynsha balalardyng jas ereksheligine qaray biluge tiyi­­s­ti pәnderding mazmúndary aiqyndalyp qoyylghan. Biz sóz etip otyrghan «Alty jianyn» әu bastaghy maghynasy - «Jia» - qy­tay­sha eseptegi ondyq sannyng birinshisi, qazaqsha «A» әrpimen tanbalanyp jýrgen belgi degendi bildiredi. «Jianyn» auyspaly maghynasy «eng ozyq, eng әdemi, eng birinshi dәrejeli» degendi de bildiredi. Al, «Alty jia» 7-8 jasar bala biluge tiyisti eseptik sauattar jiyntyghy, bizshe bala­­nyng hat tanuymen birge tórt amaldy, әbjattyq esepti menge­rdi qamtamasyz etetin bastauysh bilimge ie bolu degendi bildiredi. Onyng «dastan» degenge ýsh em­es, ýsh jýz ret qaynatsang da sorpa­sy qosylmaydy.

Ly Bay oqugha barghan tústa bola­­shaq memlekettik qyzmetten ýmit­ker jas bala «U jing - Bes kitapty» (bal kitaby, tar­­ih kitaby, jyr kitaby, jo­ra­lghy kitaby, jylnama kita­by) oqyp biluge mindetti edi. Basqa kitaptardy oqugha rúq­sat etilmeytin bolghan. Asa zer­ek, talapshyl bala Ly Bay on­day shektemege qaramay «on jasyn­da aluan kitaptardy oqyp shyq­qanyna da qanaghattanbay «On bes jasymda aluan týrli ghajayyp kitaptardy ( Shy u Sýiguan shy shu) oqugha qúmartqanyn aityp otyr. Basqasha sózben aitqanda ózi jastay susyndaghan bilim-ghylym qaynarlarynyng asa mol әri aluan týrli ekenin maqtanysh etip túr.

Osy aitylghandardan týier týiin - Ly Baydyng on bes jasqa deyin alghan bilim-biligining tútas­tay Tang dәuirindegi qytay oqu-oqy­tu baghdarlamasy ayasyn­da qal­yp qoymay, óz zamanynda keng taralghan ghajayyp, aluan maz­múndaghy kitaptardy erkin oqu arqyly asa mol bilim-ilimge qol jetkizgenin, biraq onyng qa­zaq dalasyna, qazaq týgili iysi týr­ik halyqtarynyng mәdeniyeti men әdebiyetine mýlde qatysy bol­maghan, naq qytay bilimdary, daryndy qytay aqyny bolyp qaly­ptasqanyna kóz jetkizemiz.

14-ótirik Múhtarhan jolma-jol audarghan jәne ózi tikeley audarghan birneshe ólendegi qa­sa­qana búrmalaulardan tu­yn­­daydy, endi soghan toq­talayyq.

Búl ólenderdegi negizgi oidy búrmalauda Múhtarhan eki týrli qulyqqa basqany birinshiden, Ly Baydyng qazaq dalasynda tughandyghyna dәlel bolar jeke sózder men jer-su ataularyn qazaqylandyrugha úrynysynan, ekinshiden Ly Bay tughan jerin, qazaq elin saghynyp, qamyghyp, zaryghyp ótken múnlyq aqyn retinde dәripteuinen kórinedi. Mәselen, 1) biz jogharyda arnayy taldaghan «Úmay ana» jónindegi shalyqtaugha úqsap ketetin adam nanghysyz әfsanasyn eske týsir­ip kórinizder. 2) Qazaq ýshin «jusan» degen júpar iyisti ósim­dikting qadir-qasiyetining erek­she ekenin mólsherlegen Múhtarhan Elibayynyng auzyna «Jusandy terip kóp jýrdim. Asylym qa­shan tabady» (17 jyr, 95 b) ól­eng mәtininde joq sózdi salyp jibere­di. Demek Elibay jusandy jyr­gha qossa ol qazaq dalasyn eske alyp ah úrmaghanda qay­tushy edi?- dep emeksitedi. Biraq qytaysha mәtinde «jusan» de­gen sóz atymen joq, onda «Kun shan say Shiing ruy» de­gen ól­eng jolynda Kun tauy, osy at­tas tau da, eldi meken aty da bar, әr dәuirde әrtýrli atal­ghan. Qalay bol­ghanda da ary ketkende Kun Lun - Gimalay tauy menzelgen, as­­yl tas nemese әsem gýlder jina­dym dep túr.

Múhtarhannyng basqa óti­rik­­te­r­i­­nen de soraqysy, әri el­di­­bay­­shy­lardyng aldy-ar­ty­na qa­­ra­u^­y­na múrsat ber­gizbegein, aighaq­ty sóz retinde «Ýisin tau» de­gen­di oidan shygharghandyghy edi. Ly Baydyng «U sung shan etegindegi Shý­nau keyuananyng ýiine týn­eu» degen ólenining birinshi jol­yn jolma-jol audarma jasa­ghan Múhtarhan: «Ýisin tau ete­gin­de týnedim» dep soghyp jiberedi. Múndaghy «U sung shan» qazaqshalasaq «Bes qaraghay tauy» degendi bildiredi.

Ly Bay qytaydy qazaq, dulat, Elibaygha ainaldyrugha janyq­qan keleshek elibayshylar «Ýisin tauy eteginde týnegen» atalary jón­inde enirep túryp tolghanbay ma? Halyqtyng tarihy jadyn sha­ta­styratyn, jalghan tarih jazu degen búdan artyq qanday bol­maq, aghayyn!

Múhtarhannyng jalghan tariyh jasau jolynda ashqan ekinshi «janalyghy» nemese ekinshi quly­ghy - Ly Bay aqynnyng tu­ghan eli men jerin zarygha, qamy­gha eske alatynyn qytaysha mәtindegi «Gu shiang -tughan jer, tughan selo» degen sózdi ondy-soldy qoldanyp birese, «otan, birese, tughan jer, birese tughan el» dep, olardy Shu boyyn qazaq dalasyn, tughan eline jete almay qam­yghuy­na aparyp teluinen kórinedi.

Qytaydyng libaytanu­shylar­y­nyng jazuyna qaraghanda qayda tugha­ny әli tolyq naqtylana qoy­ma­ghan Ly Bay (qayda tusa da qytay otbasynda tuylghany) 25 jasy­na deyin ghana ata qonysy Sy Chuan (Shu) ólkesining Shiynlian qalashyghynda túrghan, 25 jasy­nan ómirining sonyna deyin Qytay Orta jazyghyn ondy-sol­dy sharlap qanghybastyqpen kýn ótkizgen, araq-sharapqa әb­den qúnyqqan, sóitip aqyry mas kýiinde sugha ketip ólgen bir trage­diyalyq taghdyr iyesi edi. Onyng el kezip qanghybastyqpen ótkizgen 37 jylynda talay júldyzdy sәt­teri de bolghany belgili. Alay­da, tuyp-ósken qystaghyna qay­ta orala almay tentirep jýrip, ol turaly qamyryq ól­en­der jaz­ba­uy mýmkin be? On­day ólender nelikten tek qa­zaq dalasyn sagh­ynu­dan tu­uy kerek? Qazaq dalasy, Shu óniri, Suyab qalasyn men­­zey­­tin jarty sóz joq eke­nine qara­may óneshtey bere­tindering qalay?

15-ótirik Múhtarhannyng qa­­zaq halqyn, onyng man­da­y­­yna bas­qan, últtyq maq­tanysh­^­tar­yna ai­nal­ghan úly aqyn­daryn qorlap, qytay Ly Baydy olardyng tóbe­si­­ne shy^­­ghar­ghysy kelgen opasyz­dyghynan tuyndaydy.

Meymanasy tasyghan Múhtar­han aiylyn jimastan «Eldibay jyryn týpnúsqadan týsinip oqu kóp qazaqtyng qolynan kele ber­meytin sharua ghoy. Bolmasa tarihtaghy iri túl­gha­ny oqyghannan keyin zan­ghar túrghanda, tóbeni maq­tap jatpas ta edi» («Elimen qau­ysh­­­qan Eldibay aqyn», 19-b.) dep qazaq halqy býginge deyin Ly Bayday zanghardyng ornyna qay­daghy bir tóbe-tóbeshikti maq­tap, aqy­maq bolyp kelgenin bet­ke basqanday bolady.

Alash balasy, úly Abaydyng eli - qazaq eli mynaday bassyz-tek­teusiz ketken jolbiykelerge ne aitasyzdar?!

Múhtarhannyng Elibaydy qazaq dalasyna sýirep әkelip, ony se­na­torlarymyz ben memleket ba­s­­­shy­laryna madaqtaudaghy týp­­­ki maqsaty, onyng myna sóz­de­r­i­nen aiqyn bilinse kerek:

«On ýsh ghasyrdan beri... tútas Qytaydy tanghal­dyru­men kele jat­qan ataqty qan­dasymyz, tarihy eki kórshiles elding asa qadir tútqan iri túlghasy bolyp tabylady.. Ári búdan bylay da eki elding mәngi qa­dir­leytin, eki eldi birdey baurap, óz qúdiretimen tútas­tyratyn ruhany kýsh retinde jasay beredi». (7-b)

Sonymen, toqsan auyz sózding tobyqtay týiini, Múhtarhan oi­dan shygharghan 15 ótirikting ai­ta­ry - qytay men qazaqty bir­dey baurap, óz qúdiretimen tú­tastan­dyratyn nemese ek­eu­in bir tútas «júng hua» úrpaghyna ainaldyrar zanghar túlgha Ly Baygha bas úrghyzu - sayyp kelgende qytaygha bas úrghy­zu jolyndaghy zymiyan, jym­ys­qy jospardyng alghash­qy jý­ri­si bolmaq.

Múhtarhan siyaqty jalghan ta­riyh­shylargha aitar sózdi úly Abaydyn:

Men bolamyn demender,

Ayaqty alshang basqangha.

Eki kózing alaryp,

Qúr qaraysyng aspangha

Bir ghy­l­ym­nan basqanyn,

Bә­ri de kesel asqangha.

Óitken adam jolyghar,

Ke­sh­ik­pey-aq tosqangha ,

- degen óleng joldarymen ayaqtaghymyz keledi.

Al, Múhtarhannyng jalghan, ja­la­ly maqalasymaghyn jalaulata jariyalap, býkil aqparat qúral­daryn dýrliktirgen «Qazaq әde­­­­­­biy­­eti» gazeti (2007. 13-19, 20-26 sәuir) «Qytaydy qay­ran qal­dyrghan qandasymyz «El­di­­bay aqyn» degen maqala jar­iya­laghan­nan ­keyin, on ai­dan song «Egemen Qazaqstan» gaz­eti Sauyt­bek myrzanyng jýrek­ja­­rdy sýi­in­shisi men Sherhan agha­myz­dyng «Qúday tilekti ber­geni emes pe?! Bilsin әlem qa­zaq tegining úlyla­ry qayda jat­qanyn», - dep ala­qay­laghany esimi­zde.

Alaqaylaytyn-aq reti bar bolatyn. Biraq, ol irgesi izgilikke negizdelmegen quanysh bolyp shyqty. Múhtarhan Orazbay degen dýmshe ghalym biyliktegi el aghalaryn da, aqsaqaldaryn da әlem aldynda ýlken úyatqa qaldyrdy. "Bilmegen u ishedi", al bilip túryp, bәrin qasaqana istegen jandardyng ishki oyabyn ashu bәrimizding paryzymyz bolsa kerek.

Biz sóz etken 15 ótirikting ótirik-ras­tyghyna tó­re­lik aitudy patsha kónil qazaq oqyrman­da­r­ynyn, qazaq ziyalylarynyng ar-úyatyna tapsyra­myz.

Biz óz tarapymyzdan aitylar sóz әrqashan tabylaryn, búl arandatushy «ótirik ólen­di» týp-túqiyanyna deyin indet­pey toq­tamaytynymyzdy mәlimdegi­miz keledi.

Álimghazy Dәulethan, tarih ghylymdarynyng kandidaty.

"Jas Qazaq ýni" gazeti  №45 27.11-04.11.2009 j.

CONY