8-өтірік Сасанилер жөнінде айтылған. «...Батыс және оңтүстік өңір­лер­­де Сасанилер құрған мемлекет күшей­іп, Самархан, Бұхара, Үргеніш, Отырар, Сауран т.б. Амудария бойындағы (?) көп қалалар солардың қолына өтіп кетеді. Ел іші екіұдай күй кешіп, қазақ ұлты ауыр сарсаңға түседі» (13-бет) деп соғады тарих докторы. Тарихи шындықтан мүлде алшақтап кеткен Мұхтарханға «Отырар­­ды» Амудария бойына апара салу да түкке тұрмайды. Қоғамдық ғылымдарда қалыптасқан ру, тайпа ұлыс, халық, ұлт категориялары жөніндегі ұғым-түсініктер дегенің де ол үшін қарақұрық бір нәрсе ғана.

Сасан әулеті құрған мемлекет 3-7 ғасыр­ларда Таяу және Орта Шығыста билік жүргізді. 558-568-жылдар шамасында ғана Естеми қаған батысқа жорық жаса­ған­­ға дейін Амударияның оңтүстік-баты­сын­дағы кейбір жерлерге қожалық ете алғанымен 652-жылға келгенде бұл мемлекетті арабтар басып алды да, бай­тал түгіл бас қайғы дейтін мүшкіл хал­ге түседі. Ендеше, Мұхтархан «қазақ ұлт­ын ауыр сарсаңға түсірген» қайдағы сасаниларды айтып отыр? Қытай Ли Кыны (Алқабиді) Қытайға үдере көшіру үшін тарихты осылайша бұрмалап, аузына келге­нін көйіте беру керек пе?

Егер де шартты түрде болса да Мұх­­­тар­­ханның Алқа биінің Суяб-Шу өңір­і­нен Қытай жеріне көшуінің себе­бін анықтау керек болса, Қытай Ли Байтан­ушыларының кейбір пікірлеріне жүгінуге болады:

8-өтірік Сасанилер жөнінде айтылған. «...Батыс және оңтүстік өңір­лер­­де Сасанилер құрған мемлекет күшей­іп, Самархан, Бұхара, Үргеніш, Отырар, Сауран т.б. Амудария бойындағы (?) көп қалалар солардың қолына өтіп кетеді. Ел іші екіұдай күй кешіп, қазақ ұлты ауыр сарсаңға түседі» (13-бет) деп соғады тарих докторы. Тарихи шындықтан мүлде алшақтап кеткен Мұхтарханға «Отырар­­ды» Амудария бойына апара салу да түкке тұрмайды. Қоғамдық ғылымдарда қалыптасқан ру, тайпа ұлыс, халық, ұлт категориялары жөніндегі ұғым-түсініктер дегенің де ол үшін қарақұрық бір нәрсе ғана.

Сасан әулеті құрған мемлекет 3-7 ғасыр­ларда Таяу және Орта Шығыста билік жүргізді. 558-568-жылдар шамасында ғана Естеми қаған батысқа жорық жаса­ған­­ға дейін Амударияның оңтүстік-баты­сын­дағы кейбір жерлерге қожалық ете алғанымен 652-жылға келгенде бұл мемлекетті арабтар басып алды да, бай­тал түгіл бас қайғы дейтін мүшкіл хал­ге түседі. Ендеше, Мұхтархан «қазақ ұлт­ын ауыр сарсаңға түсірген» қайдағы сасаниларды айтып отыр? Қытай Ли Кыны (Алқабиді) Қытайға үдере көшіру үшін тарихты осылайша бұрмалап, аузына келге­нін көйіте беру керек пе?

Егер де шартты түрде болса да Мұх­­­тар­­ханның Алқа биінің Суяб-Шу өңір­і­нен Қытай жеріне көшуінің себе­бін анықтау керек болса, Қытай Ли Байтан­ушыларының кейбір пікірлеріне жүгінуге болады:

«Қазақстан» газетінің 15-қазандағы (№37) санында және Аbаi.kz сайтында жар­ия­ланған «Ақиқат пен аңыз» атты мақаламда, 2008 жылы Қытайдың Нан­жин қаласында басылған «Ли Бай Жуан» деген кітаптан Ли Байдың әкесі Ли Кының «Батыс өңірге» қалай келгені, одан 705-жылы Қытайға неге қашу себебі қысқаша баяндалып еді. Сонда айтылған кейбір мәселеге осы арада анықтама бере кетуді пайдалы көріп тұрмыз.

Біріншісі - Ли Байдың арғы атасы, Бес Ху-16 хандық тұсында Батыс Лиаң хан­дығын құрған Ли Хау (351-417) жөнінде жазылған «жаңа эраның 400-жылы Ханзу (Қытай - Ә.Д.) Ли Хау Дүн Хуаңда (бүгінгі Гансуда) құрған билік. Тарихта Батыс Лиаң деп аталған. 421-жылы Солтүстік Лияң хандығы жойған» («Цы Хай» Шаңхай. 1989. 2063-бет) деген дерекке назар аударалық.

Мұнда бадырайта «Ханзу Ли Хэу» деп және ол құрған хандық 421-жылы Солтүстік Лияң хан­дығы жағынан жойылғаны анық жазылған. Содан былай қарай Ли әулетінің бағы таяды.

Ли Бай сол Ли Хаудың 9-ұрпа­ғы бола­тын. Ал, Ли Байдың 5-атасы болған Ли Гун (?-619) Сун патшалығының (581-618) соңғы кезінде ірі әскер ба­сы бол­ып жүріп, 617-жылы әске­ри төңкеріс жасап, өзін Хы Ши өңірі­нің Да Лиаңваңы деп жар­и­я­ла­ды да Жаң Йе, Дүн Хуаң қатарлас бес аймақты басып алған соң, өзін патша деп жариялады. Таң патшасы Гау Зу астыртын әрекет ұйымдастырып оны ұстап әкетеді де Чаңанде басын кеседі» (Бұл да сонда. 1422-бет)

Ли Байдың ата шежіресін қуа­лай зерт­теген қытайлық ғал­ым­дар Жу Шыншу мен Тұң Шяң­дар­дың «Сүй патшалығының соңғы кезең­інде үлкен аласапыран пай­­­да болады да, Ли Байдың арғы ата­лары Батысқа ауып бар­ып Сүйеге бар­ып тұрақтайды. Сүйе дегеніміз Қыр­ғыз­стандағы Тоқ­мақ қаласына жақ­ын орна­ласқан ежелгі Жібек жолы бой­ы­н­­да­ғы маңызды қала. Сол уақытта Таң пат­ша­­лығына қа­ра­сты болған» деп жазуына негіз болған тарихи оқиға, сол бүлік­шіл Ли Гуй жазаланғаннан кейін, оның үрім-бұтағының бас сауғалап шалғайға бос­­ып кетуі немесе Таң патшасы жер ауда­р­ып жіберуіне байланысты болса керек. Олай болғанда Ли Байдың 701-жылы Сүйе бекінісінде, Ли Кы отбасында дүниеге келгені шын болады. Бірақ, біздің елді­байшылар жалаулатып жүр­ген­­дей Дулаттың Алқабиі деген­нің отбасында дүниеге келмегені айдай анық нәрсе.

Ал, Ли Кының Суябты тастай қашуының тарихи артқы көріні­сі туралы жоғарыда біршама тоқ­­­­тал­ғанбыз.Түп-тұқиянын Қы­­­­­тай­­дың әйгілі Ли әулетінен та­ра­­туды мақтан көретін Ли Бай және оның әкесі Ли Кының Суяб­ты астана етіп, салта­нат құ­ра бастаған Түркеш қағанаты­ның айбынды қағаны Өжелі Ба­ға тархан жүргізген жеңісті жо­р­ық­­тардан зәресі қалмай, ұлы қор­­ған­ға қарай қашқан Қытай көшіне ілесіп Сы Чуан өлкесіне кетуі табиғи нәрсе. Қытай дерек көздерінің барлығы дерлік «Ли Бай бес жасында отбасымен бірге Шу жеріне келеді. Ли отбасы ұзақ уақыт (бір ғасырдай уақыт - Ә.Д.) Батыс өңірде тұрғанымен, ол ешқашанда Батыс өңірлік адам болған емес. Ли әулетінің арғы аталары әуелде Лұң Шиде өмір сүргендіктен бұл отбасында негізінен Ханзу мәдениеті - Жұң Го (Қытай - Ә.Д) мәде­ние­тінің ерекшеліктері жақсы сақ­тал­ған. Ли Бай кейінгі кездері кішкентай күнінде әкесі ылғи да дәстүрлі өлеңдерді жатқа айтқызатынын еске алушы еді. Өлең-жыр жаттау Орта жазық мәдениет­імен тәр­бие­леудің бір тәсілі болатын. Бұ­дан біз, Ли Кының Қытайдың дәстүрлі мәдениетін меңгерген адам екенін біле аламыз», - (12-13-б. «Ли Байдың өмірбаяны») деп жазғанына сәйкеседі.

Елдібайшыл Мұхтарханның өт­і­р­ік­­­тері­нде не айтылғанын ос­ы­­ла­­рмен салыс^­ты­рып, ой қоры­ту­ла­рыңызды өтіне­мін, қа­дір­­^­лі оқыр^­­мандар.

9-өтірік тағы да қазақ ұлты­ның тарихи ұлы мәдениеті­нің щай­қалуын көзімен көр­­­ген, өз елі­нің сан мың жыл­дық тарихи мә^­де­ниеті мен әде­бие­ті­нің құр­ып-жоға­луына куә болуды қала­маған,... ала­сапыранды өзге­рісті жа­ны төзіп қабыл­дай алма^­ған Алқа бидің Қытай­ға көшуден бас­­қа амалы қалмаған­дай, қы­тай­ды қазақ мәдениеті мен әде­­биетін қорғап, сақтап қалар өр­ке­ниет қорғаны етіп дәріп­тей­­тіндей сандыраққа бү­гін­гі қа­зақ­­ты сендірмек бола­ды.

10-өтірік «Ұмай ана» жөніндегі қи­сы­н­­сыз ұқсастыруларынан ту­ы­н­­да­­­­­ған. Мұхтархан Ли Байдың Ши Ваңму «Батыстағы хан ана»                                                                                                                          де­­­­ген өлеңін:

Ұмай еккен жемісім.

Үш мың жылда көктейді.

Күллі елге дәру шаттығы

Қуанышқа ерек бөлейді», - деп аудара отырып: «Осы тектес жыр жолдары, ақынның қазақ­тың тарихи тұлғасы, ескі киесі, қорықса аузына алар «Ойбай!» анасы, өте ертедегі түрік тектілер­дің ортақ нанымына айналған Ұмай ананы еске алып, әсерлене тербеген сағыныш қаламынан туған жыр жолдары екені анық», - дейді. (18-бет).

Бұл арада оқырмандар назар­ын аудара айтар екі мәселе бар:

Біріншісі, әрі негізгісі - Қытай жазба тарихына тым ерте ілінген әфсаналық, мифо­ло­гиялық кей­іп­кер­дің атын Қытай­дағы қазақ, ұйғырлар «Батыс «Хан ана» не­ме­се «Хан ана» деп аударып жүр. Қытай иероглипiнің сөзбе-сөз аудар­масы дәл солай. Ол туралы қытай энцикло­педия­лық сөздіктерінде: «Батыс Хан ана - алтын ана, Батыстағы кін­дік шеше; қытайдың ертедегі аңыздарында айтылатын пери­зат». («Цы Хай», Шаң­хай сөздік баспасы, 1989. 2063-бет) деп түсініктеме бере келе, ол әр дә­уір­­де әр түрлі символдық сый^­пат­та дәріп­теліп, «Хан-нама­ның» «Ферғана» тарауы­нда, «Мутия­нзы баянында» Хан ана Батыс­тағы қиян-қиырда өмір сүрген, Хан патшалығының пат­ша­сы У Диге (б.з.б. 140-74) үш мың жылда бір рет жем­іс беретін шабдал жемісін сыйлаған» деген аңыз бар. Олай болса, Мұхтархан көпір­те жазып отырған қытай­дың «Хан ана­сының» қазақтың «Ұмай анасына» қандай қатысы болмақ? Әрине, ешқандай!

Түрік халықтарына ортақ кие­лі «Ұмай ана» туралы анық сөз, тол­ық сипаттама былай бол­са керек:

«Ертедегі ұлы даланы мекен­деген түрік тектес халықтардың ұрпақ жалғастыру­шысы, бере­ке-молшылық тәңірісі Ұмай анаға қазақтан басқа хахастар, қырғыз­­дар, алтайлықтар, шор­лар, тыбалықтар және түріктер табынған... Қазақ даласына ис­лам діні дендеп енгеннен кейін, бө­бектер мен аналардың жебеуші пірі­не айналды. («Қазақстан тарихы», энциклопедиялық ан­ық­та­малық, «Аруана». Алматы, 2006. 725-б).

Бұл анықтаманы одан әрі толықтыра түсу үшін белгілі этнограф-археолог, про­фес­сор А.Т. Төлеубаевтың «Реликт до исламских верований в семе­й­ной обря­дности казахов» (Алматы, 1991. 43-бет) деген ең­бегін­дегі «Ертеде қазақ әйел­дері­нің қолдаушысы Ұмай-ана бол­ған. Қазақ түсінігінде Ұмай аты «Май» ана түрінде сақтал­ған. Қазақ келін түскенде жин­ал­ған әйелдер оған отқа май салғызып, «от ана», «май ана» жарыл­қа деп айтқан. Екіқабат әйелдің толғағы қатты болғанда отқа май құйып, «От ана», «Май ана» жарылқа, күнәм болса кеше гөр, түйіншегім шеше көр» деген. Мұндағы Май деп отырғанымыз «Ұмай» деген көне түркілердің әйел мен баланың жебеуші пірі. Ұмай ананың культі Сібірдің түркі халықтарында әлі күнге сақталып келген» деген сөз жол­дарын келтіре кеткіміз келеді.

Ал, «Мифологический сло­ва­рь» (под ред. Е.М.Мелетинс­кого. Москва. Совет­ская энцикло­педия. 1990. 548-бет) ең­бегі­нде «Умай, в мифологии древних тю­рок богиня, олитцетворяющая жен­­­ское, земное начало и пло­­до­родие. Пок­ро­­витель­­ст­вует вои­­нам и супруге кага­на, ко­торая обликом подобна У. Види­мо, считалась супругой Тенгри (неба). Упоминается в рунических тек­с­тах 7-8 вв. Некоторые ис­следователи пре­дполагают, что образ У. генетически связан с иранской мифологической птиц­ей Хумай, которая бросая свою тень на человека, делает его счастливым. Пере­жи­тки веры в У. сохранялись у ря­да тюркоязычных народов. Напри­мер, у огузов У. считалась духом - покровителем младенца во чре­ве матери. У шорцев У. (Май) - дух - хранитель младенцев, принимающий также души умер­ших. У телеутов У. (Май-энеси, Май-энези) и казахов (Умайене) - дух-хранитель де­тей. Киргизы считали, что У. дарует богатый урожай и умно­жает скот, является покро­вительницей домашнего очага и охранительницей детей. С утверждением Ислама У. у кирги­зов отождествлялась с Фатимой (Батма Зуурой). У турок У. трансформировалась в Омаджи, духа, которым пугали детей.» - деп айтылған.

Қадірлі оқырман, қытай Ли Бай жырына қосқан «Батыс Хан ана» мен ол еккен үш мың жылда бір жеміс беретін шабдалыны сыйлаған У Ди патша Баба түрік-хұндармен 60 жыл соғысып, қан қақсатқан ата жауымыз болатын. Қыйыспасты қыйыстырғыш, болмағанды болдырғыш Мұхтар­хан көтен зарлыққа басып, қанша күшеніп тілін безесе де біздің қасиетті Ұмай анамызды қы­тай­дың «Хан анасына» жы­ғып бере алмайды. Тарихқа, халық­­тың киелі жадына қиянат жасауға жол жоқ!

11-өтірік «Оның (Ли Байдың - Ә.Д.) асқақ Алатау, Тияшан-Тәңіртау, Қастау (?) деп тамсана өлең жазып, ерекше тебірен­ген тұстары да баршылық.   Ғұн, Ұлы жүз, Кіші жүз, Алшын жөнінде жазған жыр жолдарын оқығанда, оның нағыз қазақ даласының ақыны екені, ел деп еңіреген таудай талантты азамат тұлға екені есіңді тандырып, ойыңды оқыған сайын аспандатып, алаулатып отырады» (18-бет) деген көпірмесіне негізделген.

Ли Бай өлеңдерін Мұхтархан­ша он жасымызда жаттап өс­пе­с­ек те қытай ақы­ны­ның шығар­маларында «Алатау, Қас­тау не­ме­се Ұлы жүз, Кіші жүз, алшын рулар­ына» арналған сағыныш сазы мүлде жоқ екенін кесіп айта аламыз. Ал, әлемге әйгілі Тәңіртау, Памир, Гималай туралы Ли Бай ғана емес, сол дәуірде өмір сүрген қытай ақындарының бәрі де жазғаны белгілі.

Ал, Ли Байдың ғұндар туралы жазған өлең­дерінің бәрінде дер­лік, әсіресе «Елі­бай. Ли Бай, Ли Бо» атты кітапқа енген «Ғұн­дар» деген өлеңде (324-б) қытай ақынының ғұндарға деген шексіз қарғысы, жек көрушілігі, дұшпандығы сон­ша анық, айқын айтылған. Ол өлеңнің қытайша мағына­сы - «ғұн­дардан тұқым қа­л­­ма­ды, ғұн­дарды тып-ти­пыл қылдық» дегенді біл­діреді. Қазақ^­­шасы дұрыс аударылмаған, мағынасы бұр­малан­ған. Ли Бай­дың бұл өлеңі нағыз қытайлық жауын­герлік жыр, ерлік жыры болатын. Одан «қазақ дала­сы­ның ақынын іздеу, «Ел деп, қазақ деп, еңіреген тау­дай азамат тұлға» жасау бар­ып тұрған арандату, жұртты шата­стырудан басқа ешнәрсе емес.

12-өтірікті қытай тілінің «білгірі», Мұхтарханның қытай Ли Байды қазақ-дулат Елібайға айналдырмақшы болған, «бес жаста жатқа айттым дастандар­ды, он жасымда дос еттім ас­қан­дарды» дей­тін дүмше аудар­ма­сынан іздеуге ту­ра келеді. Өйткені Мұхтархан осы өлең жол­­дарындағы бір ғана «Дастан» сөзін қаса­қана тықпалау арқылы сенатор Өмірбек Байгелді баста­ған елдібайшыл бір қауым қа­зақ­­ты әлем алдында ұятқа қалдырып отыр.

Ли Байдың бұл өлеңінің қытай­шасында: «у сүй сұң лю жиа» - яғни «бес жаста «алты жияны» жаттап алдым» деп тұр.Қазақ оқырмандарына түсінікті болу үшін «Ли Байдың өмірбаяны» монографиясының авторы Жу Шиншудың бұл жөніндегі тал­дауын аударып бергенді жөн көрдік.

«Ли Бай бес жасымда алты жианы жаттадым» дейді. Ол жаттаған «лю жиа» қытайдың ескіше жыл, ай қайыру есебінде қолданылады. «Лю жиа» «люшы жиазы» деген тіркестің қысқар­ған түрі. Мұндағы «люшы» - 60 дегенді білдіреді, ал сонда «жиазы» деген не нәрсе?

Сөз мәнісі мынада: қытайлар ерте заманда реттік сан орнында қолданатын екі топ иероглиф болған Оның бірінші тобына, «жиа, й, биң, диң» қатарлы оң таңба жатады. Оны «тян ган» - ондық таң­ба дейді. Ал екі­н­­­ші топқа   «з,   чоу,    иң,    мао» қата­рлы он екі иероглиф жатады, оны «ди жы» деп атаған. Біздің сан орнына а, ә, б, в, г әріптерін қолданатынымыз сия­қ­­ты, қытайлар осы күні де оларды реттік сан орнына қолданады. Мұндағы «тян» - аспан, «ди» - жер дегенді білдіреді. Сөйтіп осы екі топ иероглифті ықшамдап «жоғарғы ондық» және «төменгі он екі­лік» деп атауға да болады.

Ертеде балалар 7-8 жасында хат танып, кітап оқи бастайтын. Ли Бай болса «бес жаста алты жияны жаттап алдым» деп өзінің зеректігін әйгілеп тұр. Әсілі, «Алты жиа» деген қытайдың «Дау жиау» іліміндегі өзгеше бір кітапты «Лю жиа - алты жиа» деп атаушы еді. Бірақ Ли Бай қаншалықты алғыр болса да ондай кітапты оқи алмасы анық. Оның қажеті де жоқ болатын.

Либайтанушы қытай ғалымы Шиншияу «Алты жианы жат­тату» үрдісі Таң дәуірінен (618-907) көп бұрын, Хан (Б.з.д 206-б.з. 220), Вый (б.з. 220-265)   патшалықтары кезінде бастал­ған еді. Ли әулеті біраз жыл Орта жазықтан (ішкі Қытайдан - Ә.Д.) шалғайдағы Батыс өңірде тұрып қалғандықтан ішкі Қытай­дағы мәдениет, ағарту жағы­ндағы өзгерістерден хабар­сыз қал­ғаны, Ли Кы сондықтан ескі­шіл дәстүрді ұстанып, баяғы Хан, Вый хандықтары кезіндегі оқу-оқыту әдіс-тәсілі бойынша кіш­кен­­тай Ли Байды оқытқан» деп қараған «Ли Бай жуан» атты монографиясында (14-б).

Мұхтарханның сиқырлы қала­мымен «Дастанға» айналған «Ал­ты жиа» нақтылы қолданыста «жоға­ры ондық пен төменгі он екі­лік» таңбаларды басынан бастап екіден қосарлап жылға телінген болады.

Мәселен, бірінші жыл басы (жиазы), екінші жыл, үшінші жыл, т.б. есеппен 60 жыл бір мү­шел делініп, 61 жылдан бастап басы­нан қайта саналатын бол­ған. Бұндай есептеу тәсілі ай, күн­дерге де қолданылып келген.

Бұларды өзіміздің қарапайым қазақша ұғым-түсінікке жақын­дата таратып айтқанда, 7-8 жасар балаға төрт амалды үйрет­кен­і­міз, әліппені танытқанымыз сия­қты алғашқы сауат аштыруға ұқ­­сай­­ды. Одан айырмасы, қы­тай­лар балаға ай, күн есебі мен жыл қайыруды үйрететіні.

Ендеше Мұхтархан Оразбай қасақана бұрмалап, мағынасы да, қолданысы да мүлде жанас­пай­тын «жианы» «дастан» деп ауда­рып, сенатор Өмірбек ақсақалды дуакештей сиқыр­лап қытайлар алдында күлкіге қалдырғанын, қазақ парламентінің абы­рой­­ын түсіргенін қалай ке­ші­­р­уге болады? Белгілі қытайтану­шы профессор Клара Хафизо­ва «Алаш айнасы» га­зе­­ті тілшісінің «Ли Бай тура­лы мәселені осыншама көтеру­дің қажеті не, оған қытайлар қалай қарайды?» деген сұра­ғына: «Қытайлар мұны кім, неге жасап жатқанын жақсы білетін сияқты... Олар бұған күледі де қояды» деп қысқа жауап қайырады.

Шындығына келгенде, біз білетін қытайлар, сенатор қа­зақ­­тың - «қытай халқының поэ­зи­­ясында дастан деген жанр бар ма?» - деген сұрағына «қа­з­і­р­­гі Қытайға кіретін бірен-са­ран халықтарда бар шығар, бі­рақ қытайдың өз халқында мұн­дай жанр жоқ және бұрында да болмаған» деп жауап беруі мүм­кін емес, екі жақты бірдей аран­датып отырған Мұхтархан бұл сұрақ-жауаптарды қалай ауда­рып бергенін де біліп отырмыз. Ол ол ма? Масқараның көкесі сена­тор Өмірбек Бәйгел­ді­нің еш ойланбастан: «Онда ол кісі­нің (Ли Байдың демекші - Ә.Д.)   өзі­нің балалық шағы тура­лы жаз­ған мынадай бір өлеңін тыңдаңыздар деп ақыл бердік:

«Бес жаста жатқа айттым дас­тан­дар­ды,

Он жасымда дос еттім асқан­дар­ды.

Қатталып хатта жатқан сырды ақ­тардым,

Таныдым тарих нәрін татқан­дарды».

Мұндай дастандарды әуенде­рі­мен жатқа айту кең тараған ел - біздің қазақ елі. Екіншіден, бұл кісі өз елінде болмаса 10 жасында басқа елдің азамат­тарымен араласа алар ма еді» деген­і­­мізде, ол кісілер: «Бұл өлеңіне біз шын мәнінде жөнді назар аудармаған екенбіз. Ал, сіздер тура тапқан екенсіздер. (Өйдейт деген-ау! - Ә.Д.) Дәл осы өлеңі ол кісінің өмірбаянын бұрынғыдан да анықтай түседі екен,- деп келісті» деген («Елібай, Ли Бай, Ли Бо», 55-56 б.)

Өмірбек ақсақал жолыққан қытайлар әлде «Алты жиа» де­ген­нің не екенін мүлде білмей­тін көшеде арба сүйреп жүрген біреулер, немесе әріп кемірген көп надан чиновниктер, немесе күліп тұрып жан алатын іш мерез қытайлардың бірі шығар. Қалай болғанда да сенатор Өмірбек Байгелді осы сөздері арқылы өзін де, қазақ елін де үлкен ұятқа қалдырғаны анық. Бұл «болды, қоя ғой» дейтін нәрсе емес, ағайын!

Қазақта «бір түйенің сиген жеріне мың түйе тайып жығылып­ты» дейтін ащы мысқыл бар. Мұхтархандай сигек қоспақтар бір ғана «Дастан» жанрын ша­­та­с­­тыру арқылы бүкіл қазақ елін, қазақ сенатын осылайша батпаққа аунатып қойып рахат­танып жүрсе керек.

Ал, қытайлардың қай жерлерін ашып, қалай рахаттана күліп жатқанын білу онша қиынға түспес...

«Оқымысты» Мұхтарханның ги­пно­зы Өмекеңнің ғана емес, фи­лио­логия ғылымдарының док­­^­­­­­торы (аударма шеберлігінен док­тор­­лық диссертация қорға­ған) Сауытбек мырзаның басын да шыр айналдырып алса керек. Әйтпесе «Дастан» деген сөздің этимо­логиясын, оның қай ұлт­тың тілінен, қашаннан бері біздің тілдік қорымызға енгенін білмей қалуы тіпті өкінішті жайт. «Дастан» парсы сөзі емес пе еді? Ли Бай өмір сүрген дәуірде, әсіресе оның бес жас кезінде парсының «дастан» сөзі түгілі, иран-ирак әскерінің аяғының Жетісу, Қаратау, Сыр жеріне жете қоймағанын неге естен шығарып аламыз?

Ал, тарихтан, қытай филиоло­гиясынан аздап сауаты бар, ниеті дұрыс бір қытайдың «Алты жианың» поэма, дастан, баллада жан­ры түгілі, тұтас поэзияға, тіп­ті қоғамдық ғылымдардың ешқай­сысына қатысы жоқ еке­нін, арифметика мен аспан ілімі­не, табиғатқа байланысып жат­қан әліппелік сауат ашар екенін білмей қалуы, сөйтіп, «лю жиа» - «алты жианың» мәнін «сіздер тура тапқан екенсіздер» деуі ақылға мүлде қонбайды. Апырай, өз шамамызға қарамай, қытайларға «мынадай ақыл бердік» деп ақылгөйсігеніміз тіп­ті ұят болды-ау!

13-өтірік - Ли Байдың «Бес жас^­та жаттап алдым алты жиа­­­ны» өлеңінің екінші жол­ын тағы да бұрмалап, өті­рік аударғаны­нан байқа­ла­ды. Түп нұсқада осы екін­ші жол «Шы суи гуан бей жиа - он жасы­­мда ал­уан түрлі кітап­тарды жүз­дестір^­дім, парақтадым, оқы­дым» деп жазылған болатын. Оны «қытай тілінің білгірі» - «Он жасымда дос еттім асқандарды» деп, кітапты адамдастырып «ас­қан­дарға» айналдырып, Ли Бай ақынның ойын мүлдем бұр­ма­лап аударады. Мұхтархан бұл арада өзі ойдан шығарған «Дас­тан­дарды» дегеніне ұйқастыру үшін қайдағы бір «асқандарды» зорлап «дос еткісі» келеді. Қазақ тілінде қолданыстағы «асқан-асқан­дар» көбінше ұнамсыз «асып-тасқан, тәкаппар, құдай­ын ұмытқандар» дегенді білдірмей­тін бе еді? «Асқандарды дос ету» сонша мақтанға жатпас, әрі бұл арада «асқандар» емес «кітаптар» туралы сөз болып тұрған жоқ па?

Мұхтархан Ли Байдың бұл өлең жолдарында айтылған не­гі­згі ойды білместіктен ем­­ес, қаса­қа­на бұрмалап «дас­­тан» үшін құрбандыққа шал­ып отыр­ға^­нын ашып ай­ту керек. Ли Бай өлеңінің ұй­қа­сы «Лю жиа - Бай жиаға» құрылған. Екеуі де сол дәуір­дегі оқу-оқыту талаптары тұр­ғысынан бала білуге тиісті білім негіздеріне қаратыла ай­тыл­ған.

Мұхтарханның әрі сауатсыз, әрі өрескел бұрмалауларына ұшы­­­рап шатастырылған тарихи ұғым­дар мен атаулар жөнінде қайталай түсінік бере отырмасақ, оның жаңылпаштарында жа­сы­рын­ған қараңғы ойларды түсіну қиын болар.

Таң патшалығына дейінгі дә­у­­­­­і­р­­­­лерде қалыптасқан оқу бағ­­­дар­ламалары мен емтихан тәр­­тібі бойынша балалардың жас ерекшелігіне қарай білуге тиі­­с­ті пәндердің мазмұндары айқындалып қойылған. Біз сөз етіп отырған «Алты жианың» әу бастағы мағынасы - «Жиа» - қы­тай­ша есептегі ондық санның біріншісі, қазақша «А» әрпімен таңбаланып жүрген белгі дегенді білдіреді. «Жианың» ауыспалы мағынасы «ең озық, ең әдемі, ең бірінші дәрежелі» дегенді де білдіреді. Ал, «Алты жиа» 7-8 жасар бала білуге тиісті есептік сауаттар жиынтығы, бізше бала­­ның хат тануымен бірге төрт амалды, әбжаттық есепті меңге­рді қамтамасыз ететін бастауыш білімге ие болу дегенді білдіреді. Оның «дастан» дегенге үш ем­ес, үш жүз рет қайнатсаң да сорпа­сы қосылмайды.

Ли Бай оқуға барған тұста бола­­шақ мемлекеттік қызметтен үміт­кер жас бала «У жиң - Бес кітапты» (бал кітабы, тар­­их кітабы, жыр кітабы, жо­ра­лғы кітабы, жылнама кіта­бы) оқып білуге міндетті еді. Басқа кітаптарды оқуға рұқ­сат етілмейтін болған. Аса зер­ек, талапшыл бала Ли Бай он­дай шектемеге қарамай «он жасын­да алуан кітаптарды оқып шық­қанына да қанағаттанбай «Он бес жасымда алуан түрлі ғажайып кітаптарды ( Шы у Сүйгуан ши шу) оқуға құмартқанын айтып отыр. Басқаша сөзбен айтқанда өзі жастай сусындаған білім-ғылым қайнарларының аса мол әрі алуан түрлі екенін мақтаныш етіп тұр.

Осы айтылғандардан түйер түйін - Ли Байдың он бес жасқа дейін алған білім-білігінің тұтас­тай Таң дәуіріндегі қытай оқу-оқы­ту бағдарламасы аясын­да қал­ып қоймай, өз заманында кең таралған ғажайып, алуан маз­мұндағы кітаптарды еркін оқу арқылы аса мол білім-ілімге қол жеткізгенін, бірақ оның қа­зақ даласына, қазақ түгілі исі түр­ік халықтарының мәдениеті мен әдебиетіне мүлде қатысы бол­маған, нақ қытай білімдары, дарынды қытай ақыны болып қалы­птасқанына көз жеткіземіз.

14-өтірік Мұхтархан жолма-жол аударған және өзі тікелей аударған бірнеше өлеңдегі қа­са­қана бұрмалаулардан ту­ын­­дайды, енді соған тоқ­талайық.

Бұл өлеңдердегі негізгі ойды бұрмалауда Мұхтархан екі түрлі қулыққа басқаны біріншіден, Ли Байдың қазақ даласында туғандығына дәлел болар жеке сөздер мен жер-су атауларын қазақыландыруға ұрынысынан, екіншіден Ли Бай туған жерін, қазақ елін сағынып, қамығып, зарығып өткен мұңлық ақын ретінде дәріптеуінен көрінеді. Мәселен, 1) біз жоғарыда арнайы талдаған «Ұмай ана» жөніндегі шалықтауға ұқсап кететін адам нанғысыз әфсанасын еске түсір­іп көріңіздер. 2) Қазақ үшін «жусан» деген жұпар иісті өсім­діктің қадір-қасиетінің ерек­ше екенін мөлшерлеген Мұхтархан Елібайының аузына «Жусанды теріп көп жүрдім. Асылым қа­шан табады» (17 жыр, 95 б) өл­ең мәтінінде жоқ сөзді салып жібере­ді. Демек Елібай жусанды жыр­ға қосса ол қазақ даласын еске алып аһ ұрмағанда қай­тушы еді?- деп емексітеді. Бірақ қытайша мәтінде «жусан» де­ген сөз атымен жоқ, онда «Кун шан сай Шиюң руй» де­ген өл­ең жолында Кун тауы, осы ат­тас тау да, елді мекен аты да бар, әр дәуірде әртүрлі атал­ған. Қалай бол­ғанда да ары кеткенде Кун Лун - Гималай тауы меңзелген, ас­­ыл тас немесе әсем гүлдер жина­дым деп тұр.

Мұхтарханның басқа өті­рік­­те­р­і­­нен де сорақысы, әрі ел­ді­­бай­­шы­лардың алды-ар­ты­на қа­­ра­у^­ы­на мұрсат бер­гізбегеін, айғақ­ты сөз ретінде «Үйсін тау» де­ген­ді ойдан шығарғандығы еді. Ли Байдың «У суң шан етегіндегі Шү­нау кейуананың үйіне түн­еу» деген өлеңінің бірінші жол­ын жолма-жол аударма жаса­ған Мұхтархан: «Үйсін тау ете­гін­де түнедім» деп соғып жібереді. Мұндағы «У суң шан» қазақшаласақ «Бес қарағай тауы» дегенді білдіреді.

Ли Бай қытайды қазақ, дулат, Елібайға айналдыруға жанық­қан келешек елібайшылар «Үйсін тауы етегінде түнеген» аталары жөн­інде еңіреп тұрып толғанбай ма? Халықтың тарихи жадын ша­та­стыратын, жалған тарих жазу деген бұдан артық қандай бол­мақ, ағайын!

Мұхтарханның жалған тарих жасау жолында ашқан екінші «жаңалығы» немесе екінші қулы­ғы - Ли Бай ақынның ту­ған елі мен жерін зарыға, қамы­ға еске алатынын қытайша мәтіндегі «Гу шиаң -туған жер, туған село» деген сөзді оңды-солды қолданып біресе, «отан, біресе, туған жер, біресе туған ел» деп, оларды Шу бойын қазақ даласын, туған еліне жете алмай қам­ығуы­на апарып телуінен көрінеді.

Қытайдың либайтану­шылар­ы­ның жазуына қарағанда қайда туға­ны әлі толық нақтылана қой­ма­ған Ли Бай (қайда туса да қытай отбасында туылғаны) 25 жасы­на дейін ғана ата қонысы Сы Чуан (Шу) өлкесінің Шиңлиан қалашығында тұрған, 25 жасы­нан өмірінің соңына дейін Қытай Орта жазығын оңды-сол­ды шарлап қаңғыбастықпен күн өткізген, арақ-шарапқа әб­ден құныққан, сөйтіп ақыры мас күйінде суға кетіп өлген бір траге­диялық тағдыр иесі еді. Оның ел кезіп қаңғыбастықпен өткізген 37 жылында талай жұлдызды сәт­тері де болғаны белгілі. Алай­да, туып-өскен қыстағына қай­та орала алмай тентіреп жүріп, ол туралы қамырық өл­ең­дер жаз­ба­уы мүмкін бе? Он­дай өлеңдер неліктен тек қа­зақ даласын сағ­ыну­дан ту­уы керек? Қазақ даласы, Шу өңірі, Суяб қаласын мең­­зей­­тін жарты сөз жоқ еке­ніне қара­май өңештей бере­тіндерің қалай?

15-өтірік Мұхтарханның қа­­зақ халқын, оның маң­да­й­­ына бас­қан, ұлттық мақ­таныш­^­тар­ына ай­нал­ған ұлы ақын­дарын қорлап, қытай Ли Байды олардың төбе­сі­­не шы^­­ғар­ғысы келген опасыз­дығынан туындайды.

Мейманасы тасыған Мұхтар­хан айылын жимастан «Елдібай жырын түпнұсқадан түсініп оқу көп қазақтың қолынан келе бер­мейтін шаруа ғой. Болмаса тарихтағы ірі тұл­ға­ны оқығаннан кейін заң­ғар тұрғанда, төбені мақ­тап жатпас та еді» («Елімен қау­ыш­­­қан Елдібай ақын», 19-б.) деп қазақ халқы бүгінге дейін Ли Байдай заңғардың орнына қай­дағы бір төбе-төбешікті мақ­тап, ақы­мақ болып келгенін бет­ке басқандай болады.

Алаш баласы, ұлы Абайдың елі - қазақ елі мынадай бассыз-тек­теусіз кеткен жолбикелерге не айтасыздар?!

Мұхтарханның Елібайды қазақ даласына сүйреп әкеліп, оны се­на­торларымыз бен мемлекет ба­с­­­шы­ларына мадақтаудағы түп­­­кі мақсаты, оның мына сөз­де­р­і­нен айқын білінсе керек:

«Он үш ғасырдан бері... тұтас Қытайды таңғал­дыру­мен келе жат­қан атақты қан­дасымыз, тарихи екі көршілес елдің аса қадір тұтқан ірі тұлғасы болып табылады.. Әрі бұдан былай да екі елдің мәңгі қа­дір­лейтін, екі елді бірдей баурап, өз құдіретімен тұтас­тыратын рухани күш ретінде жасай береді». (7-б)

Сонымен, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, Мұхтархан ой­дан шығарған 15 өтіріктің ай­та­ры - қытай мен қазақты бір­дей баурап, өз құдіретімен тұ­тастан­дыратын немесе ек­еу­ін бір тұтас «жұң хуа» ұрпағына айналдырар заңғар тұлға Ли Байға бас ұрғызу - сайып келгенде қытайға бас ұрғы­зу жолындағы зымиян, жым­ыс­қы жоспардың алғаш­қы жү­рі­сі болмақ.

Мұхтархан сияқты жалған та­рих­шыларға айтар сөзді ұлы Абайдың:

Мен боламын демеңдер,

Аяқты алшаң басқанға.

Екі көзің аларып,

Құр қарайсың аспанға

Бір ғы­л­ым­нан басқаның,

Бә­рі де кесел асқанға.

Өйткен адам жолығар,

Ке­ш­ік­пей-ақ тосқанға ,

- деген өлең жолдарымен аяқтағымыз келеді.

Ал, Мұхтарханның жалған, жа­ла­лы мақаласымағын жалаулата жариялап, бүкіл ақпарат құрал­дарын дүрліктірген «Қазақ әде­­­­­­би­­еті» газеті (2007. 13-19, 20-26 сәуір) «Қытайды қай­ран қал­дырған қандасымыз «Ел­ді­­бай ақын» деген мақала жар­ия­лаған­нан ­кейін, он ай­дан соң «Егемен Қазақстан» газ­еті Сауыт­бек мырзаның жүрек­жа­­рды сүй­ін­шісі мен Шерхан аға­мыз­дың «Құдай тілекті бер­гені емес пе?! Білсін әлем қа­зақ тегінің ұлыла­ры қайда жат­қанын», - деп ала­қай­лағаны есімі­зде.

Алақайлайтын-ақ реті бар болатын. Бірақ, ол іргесі ізгілікке негізделмеген қуаныш болып шықты. Мұхтархан Оразбай деген дүмше ғалым биліктегі ел ағаларын да, ақсақалдарын да әлем алдында үлкен ұятқа қалдырды. "Білмеген у ішеді", ал біліп тұрып, бәрін қасақана істеген жандардың ішкі оябын ашу бәріміздің парызымыз болса керек.

Біз сөз еткен 15 өтіріктің өтірік-рас­тығына тө­ре­лік айтуды патша көңіл қазақ оқырман­да­р­ының, қазақ зиялыларының ар-ұятына тапсыра­мыз.

Біз өз тарапымыздан айтылар сөз әрқашан табыларын, бұл арандатушы «өтірік өлең­ді» түп-тұқиянына дейін індет­пей тоқ­тамайтынымызды мәлімдегі­міз келеді.

Әлімғазы Дәулетхан, тарих ғылымдарының кандидаты.

"Жас Қазақ үні" газеті  №45 27.11-04.11.2009 ж.

CОҢЫ