8-وتىرىك ساسانيلەر جونىندە ايتىلعان. «...باتىس جانە وڭتۇستىك ءوڭىر­لەر­­دە ساسانيلەر قۇرعان مەملەكەت كۇشەي­ىپ، سامارحان، بۇحارا، ۇرگەنىش، وتىرار، ساۋران ت.ب. امۋداريا بويىنداعى (؟) كوپ قالالار سولاردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتەدى. ەل ءىشى ەكىۇداي كۇي كەشىپ، قازاق ۇلتى اۋىر سارساڭعا تۇسەدى» (13-بەت) دەپ سوعادى تاريح دوكتورى. تاريحي شىندىقتان مۇلدە الشاقتاپ كەتكەن مۇحتارحانعا «وتىرار­­دى» امۋداريا بويىنا اپارا سالۋ دا تۇككە تۇرمايدى. قوعامدىق عىلىمداردا قالىپتاسقان رۋ، تايپا ۇلىس، حالىق، ۇلت كاتەگوريالارى جونىندەگى ۇعىم-تۇسىنىكتەر دەگەنىڭ دە ول ءۇشىن قاراقۇرىق ءبىر نارسە عانا.

ساسان اۋلەتى قۇرعان مەملەكەت 3-7 عاسىر­لاردا تاياۋ جانە ورتا شىعىستا بيلىك جۇرگىزدى. 558-568-جىلدار شاماسىندا عانا ەستەمي قاعان باتىسقا جورىق جاسا­عان­­عا دەيىن امۋداريانىڭ وڭتۇستىك-باتى­سىن­داعى كەيبىر جەرلەرگە قوجالىق ەتە العانىمەن 652-جىلعا كەلگەندە بۇل مەملەكەتتى ارابتار باسىپ الدى دا، باي­تال تۇگىل باس قايعى دەيتىن مۇشكىل حال­گە تۇسەدى. ەندەشە، مۇحتارحان «قازاق ۇلت­ىن اۋىر سارساڭعا تۇسىرگەن» قايداعى ساسانيلاردى ايتىپ وتىر؟ قىتاي لي كىنى (القابيدى) قىتايعا ۇدەرە كوشىرۋ ءۇشىن تاريحتى وسىلايشا بۇرمالاپ، اۋزىنا كەلگە­نىن كويىتە بەرۋ كەرەك پە؟

ەگەر دە شارتتى تۇردە بولسا دا مۇح­­­تار­­حاننىڭ القا ءبيىنىڭ سۋياب-شۋ ءوڭىر­ى­نەن قىتاي جەرىنە كوشۋىنىڭ سەبە­بىن انىقتاۋ كەرەك بولسا، قىتاي لي بايتان­ۋشىلارىنىڭ كەيبىر پىكىرلەرىنە جۇگىنۋگە بولادى:

8-وتىرىك ساسانيلەر جونىندە ايتىلعان. «...باتىس جانە وڭتۇستىك ءوڭىر­لەر­­دە ساسانيلەر قۇرعان مەملەكەت كۇشەي­ىپ، سامارحان، بۇحارا، ۇرگەنىش، وتىرار، ساۋران ت.ب. امۋداريا بويىنداعى (؟) كوپ قالالار سولاردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتەدى. ەل ءىشى ەكىۇداي كۇي كەشىپ، قازاق ۇلتى اۋىر سارساڭعا تۇسەدى» (13-بەت) دەپ سوعادى تاريح دوكتورى. تاريحي شىندىقتان مۇلدە الشاقتاپ كەتكەن مۇحتارحانعا «وتىرار­­دى» امۋداريا بويىنا اپارا سالۋ دا تۇككە تۇرمايدى. قوعامدىق عىلىمداردا قالىپتاسقان رۋ، تايپا ۇلىس، حالىق، ۇلت كاتەگوريالارى جونىندەگى ۇعىم-تۇسىنىكتەر دەگەنىڭ دە ول ءۇشىن قاراقۇرىق ءبىر نارسە عانا.

ساسان اۋلەتى قۇرعان مەملەكەت 3-7 عاسىر­لاردا تاياۋ جانە ورتا شىعىستا بيلىك جۇرگىزدى. 558-568-جىلدار شاماسىندا عانا ەستەمي قاعان باتىسقا جورىق جاسا­عان­­عا دەيىن امۋداريانىڭ وڭتۇستىك-باتى­سىن­داعى كەيبىر جەرلەرگە قوجالىق ەتە العانىمەن 652-جىلعا كەلگەندە بۇل مەملەكەتتى ارابتار باسىپ الدى دا، باي­تال تۇگىل باس قايعى دەيتىن مۇشكىل حال­گە تۇسەدى. ەندەشە، مۇحتارحان «قازاق ۇلت­ىن اۋىر سارساڭعا تۇسىرگەن» قايداعى ساسانيلاردى ايتىپ وتىر؟ قىتاي لي كىنى (القابيدى) قىتايعا ۇدەرە كوشىرۋ ءۇشىن تاريحتى وسىلايشا بۇرمالاپ، اۋزىنا كەلگە­نىن كويىتە بەرۋ كەرەك پە؟

ەگەر دە شارتتى تۇردە بولسا دا مۇح­­­تار­­حاننىڭ القا ءبيىنىڭ سۋياب-شۋ ءوڭىر­ى­نەن قىتاي جەرىنە كوشۋىنىڭ سەبە­بىن انىقتاۋ كەرەك بولسا، قىتاي لي بايتان­ۋشىلارىنىڭ كەيبىر پىكىرلەرىنە جۇگىنۋگە بولادى:

«قازاقستان» گازەتىنىڭ 15-قازانداعى (№37) سانىندا جانە اbاi.kz سايتىندا جار­يا­لانعان «اقيقات پەن اڭىز» اتتى ماقالامدا، 2008 جىلى قىتايدىڭ نان­جين قالاسىندا باسىلعان «لي باي جۋان» دەگەن كىتاپتان لي بايدىڭ اكەسى لي كىنىڭ «باتىس وڭىرگە» قالاي كەلگەنى، ودان 705-جىلى قىتايعا نەگە قاشۋ سەبەبى قىسقاشا باياندالىپ ەدى. سوندا ايتىلعان كەيبىر ماسەلەگە وسى ارادا انىقتاما بەرە كەتۋدى پايدالى كورىپ تۇرمىز.

ءبىرىنشىسى - لي بايدىڭ ارعى اتاسى، بەس حۋ-16 حاندىق تۇسىندا باتىس لياڭ حان­دىعىن قۇرعان لي حاۋ (351-417) جونىندە جازىلعان «جاڭا ەرانىڭ 400-جىلى حانزۋ (قىتاي - ءا.د.) لي حاۋ ءدۇن حۋاڭدا (بۇگىنگى گانسۋدا) قۇرعان بيلىك. تاريحتا باتىس لياڭ دەپ اتالعان. 421-جىلى سولتۇستىك لياڭ حاندىعى جويعان» («تسى حاي» شاڭحاي. 1989. 2063-بەت) دەگەن دەرەككە نازار اۋدارالىق.

مۇندا بادىرايتا «حانزۋ لي حەۋ» دەپ جانە ول قۇرعان حاندىق 421-جىلى سولتۇستىك لياڭ حان­دىعى جاعىنان جويىلعانى انىق جازىلعان. سودان بىلاي قاراي لي اۋلەتىنىڭ باعى تايادى.

لي باي سول لي حاۋدىڭ 9-ۇرپا­عى بولا­تىن. ال، لي بايدىڭ 5-اتاسى بولعان لي گۋن (؟-619) سۋن پاتشالىعىنىڭ (581-618) سوڭعى كەزىندە ءىرى اسكەر با­سى بول­ىپ ءجۇرىپ، 617-جىلى اسكە­ري توڭكەرىس جاساپ، ءوزىن حى شي ءوڭىرى­نىڭ دا لياڭۆاڭى دەپ جار­ي­يا­لا­دى دا جاڭ يە، ءدۇن حۋاڭ قاتارلاس بەس ايماقتى باسىپ العان سوڭ، ءوزىن پاتشا دەپ جاريالادى. تاڭ پاتشاسى گاۋ زۋ استىرتىن ارەكەت ۇيىمداستىرىپ ونى ۇستاپ اكەتەدى دە چاڭاندە باسىن كەسەدى» (بۇل دا سوندا. 1422-بەت)

لي بايدىڭ اتا شەجىرەسىن قۋا­لاي زەرت­تەگەن قىتايلىق عال­ىم­دار جۋ شىنشۋ مەن تۇڭ شياڭ­دار­دىڭ «ءسۇي پاتشالىعىنىڭ سوڭعى كەزەڭ­ىندە ۇلكەن الاساپىران پاي­­­دا بولادى دا، لي بايدىڭ ارعى اتا­لارى باتىسقا اۋىپ بار­ىپ سۇيەگە بار­ىپ تۇراقتايدى. سۇيە دەگەنىمىز قىر­عىز­ستانداعى توق­ماق قالاسىنا جاق­ىن ورنا­لاسقان ەجەلگى جىبەك جولى بوي­ى­ن­­دا­عى ماڭىزدى قالا. سول ۋاقىتتا تاڭ پات­شا­­لىعىنا قا­را­ستى بولعان» دەپ جازۋىنا نەگىز بولعان تاريحي وقيعا، سول بۇلىك­شىل لي گۋي جازالانعاننان كەيىن، ونىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ باس ساۋعالاپ شالعايعا بوس­­ىپ كەتۋى نەمەسە تاڭ پاتشاسى جەر اۋدا­ر­ىپ جىبەرۋىنە بايلانىستى بولسا كەرەك. ولاي بولعاندا لي بايدىڭ 701-جىلى سۇيە بەكىنىسىندە، لي كى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەنى شىن بولادى. بىراق، ءبىزدىڭ ەلدى­بايشىلار جالاۋلاتىپ ءجۇر­گەن­­دەي دۋلاتتىڭ القابيى دەگەن­نىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلمەگەنى ايداي انىق نارسە.

ال، لي كىنىڭ سۋيابتى تاستاي قاشۋىنىڭ تاريحي ارتقى كورىنى­سى تۋرالى جوعارىدا ءبىرشاما توق­­­­تال­عانبىز.ءتۇپ-تۇقيانىن قى­­­­­تاي­­دىڭ ايگىلى لي اۋلەتىنەن تا­را­­تۋدى ماقتان كورەتىن لي باي جانە ونىڭ اكەسى لي كىنىڭ سۋياب­تى استانا ەتىپ، سالتا­نات قۇ­را باستاعان تۇركەش قاعاناتى­نىڭ ايبىندى قاعانى وجەلى با­عا تارحان جۇرگىزگەن جەڭىستى جو­ر­ىق­­تاردان زارەسى قالماي، ۇلى قور­­عان­عا قاراي قاشقان قىتاي كوشىنە ىلەسىپ سى چۋان ولكەسىنە كەتۋى تابيعي نارسە. قىتاي دەرەك كوزدەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك «لي باي بەس جاسىندا وتباسىمەن بىرگە شۋ جەرىنە كەلەدى. لي وتباسى ۇزاق ۋاقىت ء(بىر عاسىرداي ۋاقىت - ءا.د.) باتىس وڭىردە تۇرعانىمەن، ول ەشقاشاندا باتىس وڭىرلىك ادام بولعان ەمەس. لي اۋلەتىنىڭ ارعى اتالارى اۋەلدە لۇڭ شيدە ءومىر سۇرگەندىكتەن بۇل وتباسىندا نەگىزىنەن حانزۋ مادەنيەتى - جۇڭ گو (قىتاي - ءا.د) مادە­نيە­تىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى جاقسى ساق­تال­عان. لي باي كەيىنگى كەزدەرى كىشكەنتاي كۇنىندە اكەسى ىلعي دا ءداستۇرلى ولەڭدەردى جاتقا ايتقىزاتىنىن ەسكە الۋشى ەدى. ولەڭ-جىر جاتتاۋ ورتا جازىق مادەنيەت­ىمەن ءتار­بيە­لەۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى بولاتىن. بۇ­دان ءبىز، لي كىنىڭ قىتايدىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن مەڭگەرگەن ادام ەكەنىن بىلە الامىز»، - (12-13-ب. «لي بايدىڭ ءومىربايانى») دەپ جازعانىنا سايكەسەدى.

ەلدىبايشىل مۇحتارحاننىڭ ءوت­ى­ر­ىك­­­تەرى­ندە نە ايتىلعانىن وس­ى­­لا­­رمەن سالىس^­تى­رىپ، وي قورى­تۋ­لا­رىڭىزدى وتىنە­مىن، قا­دىر­­^­ءلى وقىر^­­ماندار.

9-وتىرىك تاعى دا قازاق ۇلتى­نىڭ تاريحي ۇلى مادەنيەتى­نىڭ ششاي­قالۋىن كوزىمەن كور­­­گەن، ءوز ەلى­نىڭ سان مىڭ جىل­دىق تاريحي ءما^­دە­نيەتى مەن ادە­بيە­تى­نىڭ قۇر­ىپ-جوعا­لۋىنا كۋا بولۋدى قالا­ماعان،... الا­ساپىراندى وزگە­رىستى جا­نى ءتوزىپ قابىل­داي الما^­عان القا ءبيدىڭ قىتاي­عا كوشۋدەن باس­­قا امالى قالماعان­داي، قى­تاي­دى قازاق مادەنيەتى مەن ادە­­بيەتىن قورعاپ، ساقتاپ قالار ءور­كە­نيەت قورعانى ەتىپ ءدارىپ­تەي­­تىندەي ساندىراققا ءبۇ­گىن­گى قا­زاق­­تى سەندىرمەك بولا­دى.

10-وتىرىك «ۇماي انا» جونىندەگى قي­سى­ن­­سىز ۇقساستىرۋلارىنان تۋ­ى­ن­­دا­­­­­عان. مۇحتارحان لي بايدىڭ شي ۆاڭمۋ «باتىستاعى حان انا»                                                                                                                          دە­­­­گەن ولەڭىن:

ۇماي ەككەن جەمىسىم.

ءۇش مىڭ جىلدا كوكتەيدى.

كۇللى ەلگە ءدارۋ شاتتىعى

قۋانىشقا ەرەك بولەيدى»، - دەپ اۋدارا وتىرىپ: «وسى تەكتەس جىر جولدارى، اقىننىڭ قازاق­تىڭ تاريحي تۇلعاسى، ەسكى كيەسى، قورىقسا اۋزىنا الار «ويباي!» اناسى، وتە ەرتەدەگى تۇرىك تەكتىلەر­دىڭ ورتاق نانىمىنا اينالعان ۇماي انانى ەسكە الىپ، اسەرلەنە تەربەگەن ساعىنىش قالامىنان تۋعان جىر جولدارى ەكەنى انىق»، - دەيدى. (18-بەت).

بۇل ارادا وقىرماندار نازار­ىن اۋدارا ايتار ەكى ماسەلە بار:

ءبىرىنشىسى، ءارى نەگىزگىسى - قىتاي جازبا تاريحىنا تىم ەرتە ىلىنگەن افسانالىق، ميفو­لو­گيالىق كەي­ىپ­كەر­دىڭ اتىن قىتاي­داعى قازاق، ۇيعىرلار «باتىس «حان انا» نە­مە­سە «حان انا» دەپ اۋدارىپ ءجۇر. قىتاي يەروگليپiنىڭ سوزبە-ءسوز اۋدار­ماسى ءدال سولاي. ول تۋرالى قىتاي ەنتسيكلو­پەديا­لىق سوزدىكتەرىندە: «باتىس حان انا - التىن انا، باتىستاعى كىن­دىك شەشە; قىتايدىڭ ەرتەدەگى اڭىزدارىندا ايتىلاتىن پەري­زات». («تسى حاي»، شاڭ­حاي سوزدىك باسپاسى، 1989. 2063-بەت) دەپ تۇسىنىكتەمە بەرە كەلە، ول ءار ءدا­ۋىر­­دە ءار ءتۇرلى سيمۆولدىق سىي^­پات­تا ءدارىپ­تەلىپ، «حان-ناما­نىڭ» «فەرعانا» تاراۋى­ندا، «مۋتيا­نزى بايانىندا» حان انا باتىس­تاعى قيان-قيىردا ءومىر سۇرگەن، حان پاتشالىعىنىڭ پات­شا­سى ۋ ديگە (ب.ز.ب. 140-74) ءۇش مىڭ جىلدا ءبىر رەت جەم­ىس بەرەتىن شابدال جەمىسىن سىيلاعان» دەگەن اڭىز بار. ولاي بولسا، مۇحتارحان كوپىر­تە جازىپ وتىرعان قىتاي­دىڭ «حان انا­سىنىڭ» قازاقتىڭ «ۇماي اناسىنا» قانداي قاتىسى بولماق؟ ارينە، ەشقانداي!

تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق كيە­لى «ۇماي انا» تۋرالى انىق ءسوز، تول­ىق سيپاتتاما بىلاي بول­سا كەرەك:

«ەرتەدەگى ۇلى دالانى مەكەن­دەگەن تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ ۇرپاق جالعاستىرۋ­شىسى، بەرە­كە-مولشىلىق ءتاڭىرىسى ۇماي اناعا قازاقتان باسقا حاحاستار، قىرعىز­­دار، التايلىقتار، شور­لار، تىبالىقتار جانە تۇرىكتەر تابىنعان... قازاق دالاسىنا يس­لام ءدىنى دەندەپ ەنگەننەن كەيىن، ءبو­بەكتەر مەن انالاردىڭ جەبەۋشى ءپىرى­نە اينالدى. («قازاقستان تاريحى»، ەنتسيكلوپەديالىق ان­ىق­تا­مالىق، «ارۋانا». الماتى، 2006. 725-ب).

بۇل انىقتامانى ودان ءارى تولىقتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن بەلگىلى ەتنوگراف-ارحەولوگ، پرو­فەس­سور ا.ت. تولەۋباەۆتىڭ «رەليكت دو يسلامسكيح ۆەروۆاني ۆ سەمە­ي­نوي وبريا­دنوستي كازاحوۆ» (الماتى، 1991. 43-بەت) دەگەن ەڭ­بەگىن­دەگى «ەرتەدە قازاق ايەل­دەرى­نىڭ قولداۋشىسى ۇماي-انا بول­عان. قازاق تۇسىنىگىندە ۇماي اتى «ماي» انا تۇرىندە ساقتال­عان. قازاق كەلىن تۇسكەندە جين­ال­عان ايەلدەر وعان وتقا ماي سالعىزىپ، «وت انا»، «ماي انا» جارىل­قا دەپ ايتقان. ەكىقابات ايەلدىڭ تولعاعى قاتتى بولعاندا وتقا ماي قۇيىپ، «وت انا»، «ماي انا» جارىلقا، كۇنام بولسا كەشە گور، تۇيىنشەگىم شەشە كور» دەگەن. مۇنداعى ماي دەپ وتىرعانىمىز «ۇماي» دەگەن كونە تۇركىلەردىڭ ايەل مەن بالانىڭ جەبەۋشى ءپىرى. ۇماي انانىڭ كۋلتى ءسىبىردىڭ تۇركى حالىقتارىندا ءالى كۇنگە ساقتالىپ كەلگەن» دەگەن ءسوز جول­دارىن كەلتىرە كەتكىمىز كەلەدى.

ال، «ميفولوگيچەسكي سلو­ۆا­ر» (پود رەد. ە.م.مەلەتينس­كوگو. موسكۆا. سوۆەت­سكايا ەنتسيكلو­پەديا. 1990. 548-بەت) ەڭ­بەگى­ندە «ۋماي، ۆ ميفولوگي درەۆنيح تيۋ­روك بوگينيا، وليتتسەتۆوريايۋششايا جەن­­­سكوە، زەمنوە ناچالو ي پلو­­دو­روديە. پوك­رو­­ۆيتەل­­ست­ۆۋەت ۆوي­­نام ي سۋپرۋگە كاگا­نا، كو­تورايا وبليكوم پودوبنا ۋ. ۆيدي­مو، سچيتالاس سۋپرۋگوي تەنگري (نەبا). ۋپوميناەتسيا ۆ رۋنيچەسكيح تەك­س­تاح 7-8 ۆۆ. نەكوتورىە يس­سلەدوۆاتەلي پرە­دپولاگايۋت، چتو وبراز ۋ. گەنەتيچەسكي سۆيازان س يرانسكوي ميفولوگيچەسكوي پتيتس­ەي حۋماي، كوتورايا بروسايا سۆويۋ تەن نا چەلوۆەكا، دەلاەت ەگو سچاستليۆىم. پەرە­جي­تكي ۆەرى ۆ ۋ. سوحرانياليس ۋ ريا­دا تيۋركويازىچنىح نارودوۆ. ناپري­مەر، ۋ وگۋزوۆ ۋ. سچيتالاس دۋحوم - پوكروۆيتەلەم ملادەنتسا ۆو چرە­ۆە ماتەري. ۋ شورتسەۆ ۋ. (ماي) - دۋح - حرانيتەل ملادەنتسەۆ، پرينيمايۋششي تاكجە دۋشي ۋمەر­شيح. ۋ تەلەۋتوۆ ۋ. (ماي-ەنەسي، ماي-ەنەزي) ي كازاحوۆ (ۋمايەنە) - دۋح-حرانيتەل دە­تەي. كيرگيزى سچيتالي، چتو ۋ. دارۋەت بوگاتىي ۋروجاي ي ۋمنو­جاەت سكوت، ياۆلياەتسيا پوكرو­ۆيتەلنيتسەي دوماشنەگو وچاگا ي وحرانيتەلنيتسەي دەتەي. س ۋتۆەرجدەنيەم يسلاما ۋ. ۋ كيرگي­زوۆ وتوجدەستۆليالاس س فاتيموي (باتما زۋروي). ۋ تۋروك ۋ. ترانسفورميروۆالاس ۆ ومادجي، دۋحا، كوتورىم پۋگالي دەتەي.» - دەپ ايتىلعان.

قادىرلى وقىرمان، قىتاي لي باي جىرىنا قوسقان «باتىس حان انا» مەن ول ەككەن ءۇش مىڭ جىلدا ءبىر جەمىس بەرەتىن شابدالىنى سىيلاعان ۋ دي پاتشا بابا تۇرىك-حۇندارمەن 60 جىل سوعىسىپ، قان قاقساتقان اتا جاۋىمىز بولاتىن. قىيىسپاستى قىيىستىرعىش، بولماعاندى بولدىرعىش مۇحتار­حان كوتەن زارلىققا باسىپ، قانشا كۇشەنىپ ءتىلىن بەزەسە دە ءبىزدىڭ قاسيەتتى ۇماي انامىزدى قى­تاي­دىڭ «حان اناسىنا» جى­عىپ بەرە المايدى. تاريحقا، حالىق­­تىڭ كيەلى جادىنا قيانات جاساۋعا جول جوق!

11-وتىرىك «ونىڭ (لي بايدىڭ - ءا.د.) اسقاق الاتاۋ، تياشان-ءتاڭىرتاۋ، قاستاۋ (؟) دەپ تامسانا ولەڭ جازىپ، ەرەكشە تەبىرەن­گەن تۇستارى دا بارشىلىق.   عۇن، ۇلى ءجۇز، كىشى ءجۇز، الشىن جونىندە جازعان جىر جولدارىن وقىعاندا، ونىڭ ناعىز قازاق دالاسىنىڭ اقىنى ەكەنى، ەل دەپ ەڭىرەگەن تاۋداي تالانتتى ازامات تۇلعا ەكەنى ەسىڭدى تاندىرىپ، ويىڭدى وقىعان سايىن اسپانداتىپ، الاۋلاتىپ وتىرادى» (18-بەت) دەگەن كوپىرمەسىنە نەگىزدەلگەن.

لي باي ولەڭدەرىن مۇحتارحان­شا ون جاسىمىزدا جاتتاپ ءوس­پە­س­ەك تە قىتاي اقى­نى­نىڭ شىعار­مالارىندا «الاتاۋ، قاس­تاۋ نە­مە­سە ۇلى ءجۇز، كىشى ءجۇز، الشىن رۋلار­ىنا» ارنالعان ساعىنىش سازى مۇلدە جوق ەكەنىن كەسىپ ايتا الامىز. ال، الەمگە ايگىلى ءتاڭىرتاۋ، پامير، گيمالاي تۋرالى لي باي عانا ەمەس، سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن قىتاي اقىندارىنىڭ ءبارى دە جازعانى بەلگىلى.

ال، لي بايدىڭ عۇندار تۋرالى جازعان ولەڭ­دەرىنىڭ بارىندە دەر­لىك، اسىرەسە «ەلى­باي. لي باي، لي بو» اتتى كىتاپقا ەنگەن «عۇن­دار» دەگەن ولەڭدە (324-ب) قىتاي اقىنىنىڭ عۇندارعا دەگەن شەكسىز قارعىسى، جەك كورۋشىلىگى، دۇشپاندىعى سون­شا انىق، ايقىن ايتىلعان. ول ولەڭنىڭ قىتايشا ماعىنا­سى - «عۇن­داردان تۇقىم قا­ل­­ما­دى، عۇن­داردى تىپ-تي­پىل قىلدىق» دەگەندى ءبىل­دىرەدى. قازاق^­­شاسى دۇرىس اۋدارىلماعان، ماعىناسى بۇر­مالان­عان. لي باي­دىڭ بۇل ولەڭى ناعىز قىتايلىق جاۋىن­گەرلىك جىر، ەرلىك جىرى بولاتىن. ودان «قازاق دالا­سى­نىڭ اقىنىن ىزدەۋ، «ەل دەپ، قازاق دەپ، ەڭىرەگەن تاۋ­داي ازامات تۇلعا» جاساۋ بار­ىپ تۇرعان ارانداتۋ، جۇرتتى شاتا­ستىرۋدان باسقا ەشنارسە ەمەس.

12-وتىرىكتى قىتاي ءتىلىنىڭ «بىلگىرى»، مۇحتارحاننىڭ قىتاي لي بايدى قازاق-دۋلات ەلىبايعا اينالدىرماقشى بولعان، «بەس جاستا جاتقا ايتتىم داستاندار­دى، ون جاسىمدا دوس ەتتىم اس­قان­داردى» دەي­تىن دۇمشە اۋدار­ما­سىنان ىزدەۋگە تۋ­را كەلەدى. ويتكەنى مۇحتارحان وسى ولەڭ جول­­دارىنداعى ءبىر عانا «داستان» ءسوزىن قاسا­قانا تىقپالاۋ ارقىلى سەناتور ومىربەك بايگەلدى باستا­عان ەلدىبايشىل ءبىر قاۋىم قا­زاق­­تى الەم الدىندا ۇياتقا قالدىرىپ وتىر.

لي بايدىڭ بۇل ولەڭىنىڭ قىتاي­شاسىندا: «ۋ ءسۇي سۇڭ ليۋ جيا» - ياعني «بەس جاستا «التى جيانى» جاتتاپ الدىم» دەپ تۇر.قازاق وقىرماندارىنا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن «لي بايدىڭ ءومىربايانى» مونوگرافياسىنىڭ اۆتورى جۋ شينشۋدىڭ بۇل جونىندەگى تال­داۋىن اۋدارىپ بەرگەندى جون كوردىك.

«لي باي بەس جاسىمدا التى جيانى جاتتادىم» دەيدى. ول جاتتاعان «ليۋ جيا» قىتايدىڭ ەسكىشە جىل، اي قايىرۋ ەسەبىندە قولدانىلادى. «ليۋ جيا» «ليۋشى جيازى» دەگەن تىركەستىڭ قىسقار­عان ءتۇرى. مۇنداعى «ليۋشى» - 60 دەگەندى بىلدىرەدى، ال سوندا «جيازى» دەگەن نە نارسە؟

ءسوز ءمانىسى مىنادا: قىتايلار ەرتە زاماندا رەتتىك سان ورنىندا قولداناتىن ەكى توپ يەروگليف بولعان ونىڭ ءبىرىنشى توبىنا، «جيا، ي، بيڭ، ديڭ» قاتارلى وڭ تاڭبا جاتادى. ونى «تيان گان» - وندىق تاڭ­با دەيدى. ال ەكى­ن­­­شى توپقا   «ز،   چوۋ،    يڭ،    ماو» قاتا­رلى ون ەكى يەروگليف جاتادى، ونى «دي جى» دەپ اتاعان. ءبىزدىڭ سان ورنىنا ا، ءا، ب، ۆ، گ ارىپتەرىن قولداناتىنىمىز سيا­ق­­تى، قىتايلار وسى كۇنى دە ولاردى رەتتىك سان ورنىنا قولدانادى. مۇنداعى «تيان» - اسپان، «دي» - جەر دەگەندى بىلدىرەدى. ءسويتىپ وسى ەكى توپ يەروگليفتى ىقشامداپ «جوعارعى وندىق» جانە «تومەنگى ون ەكى­لىك» دەپ اتاۋعا دا بولادى.

ەرتەدە بالالار 7-8 جاسىندا حات تانىپ، كىتاپ وقي باستايتىن. لي باي بولسا «بەس جاستا التى جيانى جاتتاپ الدىم» دەپ ءوزىنىڭ زەرەكتىگىن ايگىلەپ تۇر. ءاسىلى، «التى جيا» دەگەن قىتايدىڭ «داۋ جياۋ» ىلىمىندەگى وزگەشە ءبىر كىتاپتى «ليۋ جيا - التى جيا» دەپ اتاۋشى ەدى. بىراق لي باي قانشالىقتى العىر بولسا دا ونداي كىتاپتى وقي الماسى انىق. ونىڭ قاجەتى دە جوق بولاتىن.

ليبايتانۋشى قىتاي عالىمى شينشياۋ «التى جيانى جات­تاتۋ» ءۇردىسى تاڭ داۋىرىنەن (618-907) كوپ بۇرىن، حان (ب.ز.د 206-ب.ز. 220), ۆىي (ب.ز. 220-265)   پاتشالىقتارى كەزىندە باستال­عان ەدى. لي اۋلەتى ءبىراز جىل ورتا جازىقتان (ىشكى قىتايدان - ءا.د.) شالعايداعى باتىس وڭىردە تۇرىپ قالعاندىقتان ىشكى قىتاي­داعى مادەنيەت، اعارتۋ جاعى­نداعى وزگەرىستەردەن حابار­سىز قال­عانى، لي كى سوندىقتان ەسكى­شىل ءداستۇردى ۇستانىپ، باياعى حان، ۆىي حاندىقتارى كەزىندەگى وقۋ-وقىتۋ ءادىس-ءتاسىلى بويىنشا كىش­كەن­­تاي لي بايدى وقىتقان» دەپ قاراعان «لي باي جۋان» اتتى مونوگرافياسىندا (14-ب).

مۇحتارحاننىڭ سيقىرلى قالا­مىمەن «داستانعا» اينالعان «ال­تى جيا» ناقتىلى قولدانىستا «جوعا­رى وندىق پەن تومەنگى ون ەكى­لىك» تاڭبالاردى باسىنان باستاپ ەكىدەن قوسارلاپ جىلعا تەلىنگەن بولادى.

ماسەلەن، ءبىرىنشى جىل باسى (جيازى), ەكىنشى جىل، ءۇشىنشى جىل، ت.ب. ەسەپپەن 60 جىل ءبىر ءمۇ­شەل دەلىنىپ، 61 جىلدان باستاپ باسى­نان قايتا سانالاتىن بول­عان. بۇنداي ەسەپتەۋ ءتاسىلى اي، كۇن­دەرگە دە قولدانىلىپ كەلگەن.

بۇلاردى ءوزىمىزدىڭ قاراپايىم قازاقشا ۇعىم-تۇسىنىككە جاقىن­داتا تاراتىپ ايتقاندا، 7-8 جاسار بالاعا تورت امالدى ۇيرەت­كەن­ى­مىز، الىپپەنى تانىتقانىمىز سيا­قتى العاشقى ساۋات اشتىرۋعا ۇق­­ساي­­دى. ودان ايىرماسى، قى­تاي­لار بالاعا اي، كۇن ەسەبى مەن جىل قايىرۋدى ۇيرەتەتىنى.

ەندەشە مۇحتارحان ورازباي قاساقانا بۇرمالاپ، ماعىناسى دا، قولدانىسى دا مۇلدە جاناس­پاي­تىن «جيانى» «داستان» دەپ اۋدا­رىپ، سەناتور ومىربەك اقساقالدى دۋاكەشتەي سيقىر­لاپ قىتايلار الدىندا كۇلكىگە قالدىرعانىن، قازاق پارلامەنتىنىڭ ابى­روي­­ىن تۇسىرگەنىن قالاي كە­شى­­ر­ۋگە بولادى؟ بەلگىلى قىتايتانۋ­شى پروفەسسور كلارا حافيزو­ۆا «الاش ايناسى» گا­زە­­تى ءتىلشىسىنىڭ «لي باي تۋرا­لى ماسەلەنى وسىنشاما كوتەرۋ­دىڭ قاجەتى نە، وعان قىتايلار قالاي قارايدى؟» دەگەن سۇرا­عىنا: «قىتايلار مۇنى كىم، نەگە جاساپ جاتقانىن جاقسى بىلەتىن سياقتى... ولار بۇعان كۇلەدى دە قويادى» دەپ قىسقا جاۋاپ قايىرادى.

شىندىعىنا كەلگەندە، ءبىز بىلەتىن قىتايلار، سەناتور قا­زاق­­تىڭ - «قىتاي حالقىنىڭ پوە­زي­­ياسىندا داستان دەگەن جانر بار ما؟» - دەگەن سۇراعىنا «قا­ز­ى­ر­­گى قىتايعا كىرەتىن بىرەن-سا­ران حالىقتاردا بار شىعار، ءبى­راق قىتايدىڭ ءوز حالقىندا مۇن­داي جانر جوق جانە بۇرىندا دا بولماعان» دەپ جاۋاپ بەرۋى ءمۇم­كىن ەمەس، ەكى جاقتى بىردەي اران­داتىپ وتىرعان مۇحتارحان بۇل سۇراق-جاۋاپتاردى قالاي اۋدا­رىپ بەرگەنىن دە ءبىلىپ وتىرمىز. ول ول ما؟ ماسقارانىڭ كوكەسى سەنا­تور ومىربەك بايگەل­دى­نىڭ ەش ويلانباستان: «وندا ول كىسى­نىڭ (لي بايدىڭ دەمەكشى - ءا.د.)   ءوزى­نىڭ بالالىق شاعى تۋرا­لى جاز­عان مىناداي ءبىر ولەڭىن تىڭداڭىزدار دەپ اقىل بەردىك:

«بەس جاستا جاتقا ايتتىم داس­تان­دار­دى،

ون جاسىمدا دوس ەتتىم اسقان­دار­دى.

قاتتالىپ حاتتا جاتقان سىردى اق­تاردىم،

تانىدىم تاريح ءنارىن تاتقان­داردى».

مۇنداي داستانداردى اۋەندە­رى­مەن جاتقا ايتۋ كەڭ تاراعان ەل - ءبىزدىڭ قازاق ەلى. ەكىنشىدەن، بۇل كىسى ءوز ەلىندە بولماسا 10 جاسىندا باسقا ەلدىڭ ازامات­تارىمەن ارالاسا الار ما ەدى» دەگەن­ى­­مىزدە، ول كىسىلەر: «بۇل ولەڭىنە ءبىز شىن مانىندە ءجوندى نازار اۋدارماعان ەكەنبىز. ال، سىزدەر تۋرا تاپقان ەكەنسىزدەر. (ويدەيت دەگەن-اۋ! - ءا.د.) دال وسى ولەڭى ول كىسىنىڭ ءومىربايانىن بۇرىنعىدان دا انىقتاي تۇسەدى ەكەن،- دەپ كەلىستى» دەگەن («ەلىباي، لي باي، لي بو»، 55-56 ب.)

ومىربەك اقساقال جولىققان قىتايلار الدە «التى جيا» دە­گەن­نىڭ نە ەكەنىن مۇلدە بىلمەي­تىن كوشەدە اربا سۇيرەپ جۇرگەن بىرەۋلەر، نەمەسە ءارىپ كەمىرگەن كوپ نادان چينوۆنيكتەر، نەمەسە كۇلىپ تۇرىپ جان الاتىن ءىش مەرەز قىتايلاردىڭ ءبىرى شىعار. قالاي بولعاندا دا سەناتور ومىربەك بايگەلدى وسى سوزدەرى ارقىلى ءوزىن دە، قازاق ەلىن دە ۇلكەن ۇياتقا قالدىرعانى انىق. بۇل «بولدى، قويا عوي» دەيتىن نارسە ەمەس، اعايىن!

قازاقتا «ءبىر تۇيەنىڭ سيگەن جەرىنە مىڭ تۇيە تايىپ جىعىلىپ­تى» دەيتىن اششى مىسقىل بار. مۇحتارحانداي سيگەك قوسپاقتار ءبىر عانا «داستان» جانرىن شا­­تا­س­­تىرۋ ارقىلى بۇكىل قازاق ەلىن، قازاق سەناتىن وسىلايشا باتپاققا اۋناتىپ قويىپ راحات­تانىپ جۇرسە كەرەك.

ال، قىتايلاردىڭ قاي جەرلەرىن اشىپ، قالاي راحاتتانا كۇلىپ جاتقانىن ءبىلۋ ونشا قيىنعا تۇسپەس...

«وقىمىستى» مۇحتارحاننىڭ گي­پنو­زى ومەكەڭنىڭ عانا ەمەس، في­ليو­لوگيا عىلىمدارىنىڭ دوك­­^­­­­­تورى (اۋدارما شەبەرلىگىنەن دوك­تور­­لىق ديسسەرتاتسيا قورعا­عان) ساۋىتبەك مىرزانىڭ باسىن دا شىر اينالدىرىپ السا كەرەك. ايتپەسە «داستان» دەگەن ءسوزدىڭ ەتيمو­لوگياسىن، ونىڭ قاي ۇلت­تىڭ تىلىنەن، قاشاننان بەرى ءبىزدىڭ تىلدىك قورىمىزعا ەنگەنىن بىلمەي قالۋى ءتىپتى وكىنىشتى جايت. «داستان» پارسى ءسوزى ەمەس پە ەدى؟ لي باي ءومىر سۇرگەن داۋىردە، اسىرەسە ونىڭ بەس جاس كەزىندە پارسىنىڭ «داستان» ءسوزى تۇگىلى، يران-يراك اسكەرىنىڭ اياعىنىڭ جەتىسۋ، قاراتاۋ، سىر جەرىنە جەتە قويماعانىن نەگە ەستەن شىعارىپ الامىز؟

ال، تاريحتان، قىتاي فيليولو­گياسىنان ازداپ ساۋاتى بار، نيەتى دۇرىس ءبىر قىتايدىڭ «التى جيانىڭ» پوەما، داستان، باللادا جان­رى تۇگىلى، تۇتاس پوەزياعا، ءتىپ­تى قوعامدىق عىلىمداردىڭ ەشقاي­سىسىنا قاتىسى جوق ەكە­نىن، اريفمەتيكا مەن اسپان ءىلىمى­نە، تابيعاتقا بايلانىسىپ جات­قان الىپپەلىك ساۋات اشار ەكەنىن بىلمەي قالۋى، ءسويتىپ، «ليۋ جيا» - «التى جيانىڭ» ءمانىن «سىزدەر تۋرا تاپقان ەكەنسىزدەر» دەۋى اقىلعا مۇلدە قونبايدى. اپىراي، ءوز شامامىزعا قاراماي، قىتايلارعا «مىناداي اقىل بەردىك» دەپ اقىلگويسىگەنىمىز ءتىپ­تى ۇيات بولدى-اۋ!

13-وتىرىك - لي بايدىڭ «بەس جاس^­تا جاتتاپ الدىم التى جيا­­­نى» ولەڭىنىڭ ەكىنشى جول­ىن تاعى دا بۇرمالاپ، ءوتى­رىك اۋدارعانى­نان بايقا­لا­دى. ءتۇپ نۇسقادا وسى ەكىن­شى جول «شى سۋي گۋان بەي جيا - ون جاسى­­مدا ال­ۋان ءتۇرلى كىتاپ­تاردى ءجۇز­دەستىر^­ءدىم، پاراقتادىم، وقى­دىم» دەپ جازىلعان بولاتىن. ونى «قىتاي ءتىلىنىڭ بىلگىرى» - «ون جاسىمدا دوس ەتتىم اسقانداردى» دەپ، كىتاپتى ادامداستىرىپ «اس­قان­دارعا» اينالدىرىپ، لي باي اقىننىڭ ويىن مۇلدەم بۇر­ما­لاپ اۋدارادى. مۇحتارحان بۇل ارادا ءوزى ويدان شىعارعان «داس­تان­داردى» دەگەنىنە ۇيقاستىرۋ ءۇشىن قايداعى ءبىر «اسقانداردى» زورلاپ «دوس ەتكىسى» كەلەدى. قازاق تىلىندە قولدانىستاعى «اسقان-اسقان­دار» كوبىنشە ۇنامسىز «اسىپ-تاسقان، تاكاپپار، قۇداي­ىن ۇمىتقاندار» دەگەندى بىلدىرمەي­تىن بە ەدى؟ «اسقانداردى دوس ەتۋ» سونشا ماقتانعا جاتپاس، ءارى بۇل ارادا «اسقاندار» ەمەس «كىتاپتار» تۋرالى ءسوز بولىپ تۇرعان جوق پا؟

مۇحتارحان لي بايدىڭ بۇل ولەڭ جولدارىندا ايتىلعان نە­گى­زگى ويدى بىلمەستىكتەن ەم­­ەس، قاسا­قا­نا بۇرمالاپ «داس­­تان» ءۇشىن قۇرباندىققا شال­ىپ وتىر­عا^­نىن اشىپ اي­تۋ كەرەك. لي باي ولەڭىنىڭ ۇي­قا­سى «ليۋ جيا - باي جياعا» قۇرىلعان. ەكەۋى دە سول ءداۋىر­دەگى وقۋ-وقىتۋ تالاپتارى تۇر­عىسىنان بالا بىلۋگە ءتيىستى ءبىلىم نەگىزدەرىنە قاراتىلا اي­تىل­عان.

مۇحتارحاننىڭ ءارى ساۋاتسىز، ءارى ورەسكەل بۇرمالاۋلارىنا ۇشى­­­راپ شاتاستىرىلعان تاريحي ۇعىم­دار مەن اتاۋلار جونىندە قايتالاي تۇسىنىك بەرە وتىرماساق، ونىڭ جاڭىلپاشتارىندا جا­سى­رىن­عان قاراڭعى ويلاردى ءتۇسىنۋ قيىن بولار.

تاڭ پاتشالىعىنا دەيىنگى ءدا­ۋ­­­­­ى­ر­­­­لەردە قالىپتاسقان وقۋ باع­­­دار­لامالارى مەن ەمتيحان ءتار­­تىبى بويىنشا بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي بىلۋگە ءتيى­­س­تى پاندەردىڭ مازمۇندارى ايقىندالىپ قويىلعان. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «التى جيانىڭ» ءاۋ باستاعى ماعىناسى - «جيا» - قى­تاي­شا ەسەپتەگى وندىق ساننىڭ ءبىرىنشىسى، قازاقشا «ا» ارپىمەن تاڭبالانىپ جۇرگەن بەلگى دەگەندى بىلدىرەدى. «جيانىڭ» اۋىسپالى ماعىناسى «ەڭ وزىق، ەڭ ادەمى، ەڭ ءبىرىنشى دارەجەلى» دەگەندى دە بىلدىرەدى. ال، «التى جيا» 7-8 جاسار بالا بىلۋگە ءتيىستى ەسەپتىك ساۋاتتار جيىنتىعى، بىزشە بالا­­نىڭ حات تانۋىمەن بىرگە ءتورت امالدى، ابجاتتىق ەسەپتى مەڭگە­ردى قامتاماسىز ەتەتىن باستاۋىش بىلىمگە يە بولۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ونىڭ «داستان» دەگەنگە ءۇش ەم­ەس، ءۇش ءجۇز رەت قايناتساڭ دا سورپا­سى قوسىلمايدى.

لي باي وقۋعا بارعان تۇستا بولا­­شاق مەملەكەتتىك قىزمەتتەن ءۇمىت­كەر جاس بالا «ۋ جيڭ - بەس كىتاپتى» (بال كىتابى، تار­­يح كىتابى، جىر كىتابى، جو­را­لعى كىتابى، جىلناما كىتا­بى) وقىپ بىلۋگە مىندەتتى ەدى. باسقا كىتاپتاردى وقۋعا رۇق­سات ەتىلمەيتىن بولعان. اسا زەر­ەك، تالاپشىل بالا لي باي ون­داي شەكتەمەگە قاراماي «ون جاسىن­دا الۋان كىتاپتاردى وقىپ شىق­قانىنا دا قاناعاتتانباي «ون بەس جاسىمدا الۋان ءتۇرلى عاجايىپ كىتاپتاردى ( شى ۋ سۇيگۋان شي شۋ) وقۋعا قۇمارتقانىن ايتىپ وتىر. باسقاشا سوزبەن ايتقاندا وزى جاستاي سۋسىنداعان ءبىلىم-عىلىم قاينارلارىنىڭ اسا مول ءارى الۋان ءتۇرلى ەكەنىن ماقتانىش ەتىپ تۇر.

وسى ايتىلعانداردان تۇيەر ءتۇيىن - لي بايدىڭ ون بەس جاسقا دەيىن العان ءبىلىم-بىلىگىنىڭ تۇتاس­تاي تاڭ داۋىرىندەگى قىتاي وقۋ-وقى­تۋ باعدارلاماسى اياسىن­دا قال­ىپ قويماي، ءوز زامانىندا كەڭ تارالعان عاجايىپ، الۋان ماز­مۇنداعى كىتاپتاردى ەركىن وقۋ ارقىلى اسا مول ءبىلىم-ىلىمگە قول جەتكىزگەنىن، بىراق ونىڭ قا­زاق دالاسىنا، قازاق تۇگىلى ءيسى ءتۇر­ىك حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە مۇلدە قاتىسى بول­ماعان، ناق قىتاي ءبىلىمدارى، دارىندى قىتاي اقىنى بولىپ قالى­پتاسقانىنا كوز جەتكىزەمىز.

14-وتىرىك مۇحتارحان جولما-جول اۋدارعان جانە ءوزى تىكەلەي اۋدارعان بىرنەشە ولەڭدەگى قا­سا­قانا بۇرمالاۋلاردان تۋ­ىن­­دايدى، ەندى سوعان توق­تالايىق.

بۇل ولەڭدەردەگى نەگىزگى ويدى بۇرمالاۋدا مۇحتارحان ەكى ءتۇرلى قۋلىققا باسقانى بىرىنشىدەن، لي بايدىڭ قازاق دالاسىندا تۋعاندىعىنا دالەل بولار جەكە سوزدەر مەن جەر-سۋ اتاۋلارىن قازاقىلاندىرۋعا ۇرىنىسىنان، ەكىنشىدەن لي باي تۋعان جەرىن، قازاق ەلىن ساعىنىپ، قامىعىپ، زارىعىپ وتكەن مۇڭلىق اقىن رەتىندە دارىپتەۋىنەن كورىنەدى. ماسەلەن، 1) ءبىز جوعارىدا ارنايى تالداعان «ۇماي انا» جونىندەگى شالىقتاۋعا ۇقساپ كەتەتىن ادام نانعىسىز ءافساناسىن ەسكە ءتۇسىر­ىپ كورىڭىزدەر. 2) قازاق ءۇشىن «جۋسان» دەگەن جۇپار ءيىستى ءوسىم­دىكتىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ ەرەك­شە ەكەنىن مولشەرلەگەن مۇحتارحان ەلىبايىنىڭ اۋزىنا «جۋساندى تەرىپ كوپ ءجۇردىم. اسىلىم قا­شان تابادى» (17 جىر، 95 ب) ءول­ەڭ ماتىنىندە جوق ءسوزدى سالىپ جىبەرە­دى. دەمەك ەلىباي جۋساندى جىر­عا قوسسا ول قازاق دالاسىن ەسكە الىپ اھ ۇرماعاندا قاي­تۋشى ەدى؟- دەپ ەمەكسىتەدى. بىراق قىتايشا ماتىندە «جۋسان» دە­گەن ءسوز اتىمەن جوق، وندا «كۋن شان ساي شيۋڭ رۋي» دە­گەن ءول­ەڭ جولىندا كۋن تاۋى، وسى ات­تاس تاۋ دا، ەلدى مەكەن اتى دا بار، ءار داۋىردە ءارتۇرلى اتال­عان. قالاي بول­عاندا دا ارى كەتكەندە كۋن لۋن - گيمالاي تاۋى مەڭزەلگەن، اس­­ىل تاس نەمەسە اسەم گۇلدەر جينا­دىم دەپ تۇر.

مۇحتارحاننىڭ باسقا ءوتى­رىك­­تە­ر­ى­­نەن دە سوراقىسى، ءارى ەل­دى­­باي­­شى­لاردىڭ الدى-ار­تى­نا قا­­را­ۋ^­ى­نا مۇرسات بەر­گىزبەگەىن، ايعاق­تى ءسوز رەتىندە «ءۇيسىن تاۋ» دە­گەن­دى ويدان شىعارعاندىعى ەدى. لي بايدىڭ «ۋ سۋڭ شان ەتەگىندەگى ءشۇ­ناۋ كەيۋانانىڭ ۇيىنە ءتۇن­ەۋ» دەگەن ولەڭىنىڭ ءبىرىنشى جول­ىن جولما-جول اۋدارما جاسا­عان مۇحتارحان: «ءۇيسىن تاۋ ەتە­گىن­دە تۇنەدىم» دەپ سوعىپ جىبەرەدى. مۇنداعى «ۋ سۋڭ شان» قازاقشالاساق «بەس قاراعاي تاۋى» دەگەندى بىلدىرەدى.

لي باي قىتايدى قازاق، دۋلات، ەلىبايعا اينالدىرۋعا جانىق­قان كەلەشەك ەلىبايشىلار «ءۇيسىن تاۋى ەتەگىندە تۇنەگەن» اتالارى ءجون­ىندە ەڭىرەپ تۇرىپ تولعانباي ما؟ حالىقتىڭ تاريحي جادىن شا­تا­ستىراتىن، جالعان تاريح جازۋ دەگەن بۇدان ارتىق قانداي بول­ماق، اعايىن!

مۇحتارحاننىڭ جالعان تاريح جاساۋ جولىندا اشقان ەكىنشى «جاڭالىعى» نەمەسە ەكىنشى قۋلى­عى - لي باي اقىننىڭ تۋ­عان ەلى مەن جەرىن زارىعا، قامى­عا ەسكە الاتىنىن قىتايشا ماتىندەگى «گۋ شياڭ -تۋعان جەر، تۋعان سەلو» دەگەن ءسوزدى وڭدى-سولدى قولدانىپ بىرەسە، «وتان، بىرەسە، تۋعان جەر، بىرەسە تۋعان ەل» دەپ، ولاردى شۋ بويىن قازاق دالاسىن، تۋعان ەلىنە جەتە الماي قام­ىعۋى­نا اپارىپ تەلۋىنەن كورىنەدى.

قىتايدىڭ ليبايتانۋ­شىلار­ى­نىڭ جازۋىنا قاراعاندا قايدا تۋعا­نى ءالى تولىق ناقتىلانا قوي­ما­عان لي باي (قايدا تۋسا دا قىتاي وتباسىندا تۋىلعانى) 25 جاسى­نا دەيىن عانا اتا قونىسى سى چۋان (شۋ) ولكەسىنىڭ شيڭليان قالاشىعىندا تۇرعان، 25 جاسى­نان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قىتاي ورتا جازىعىن وڭدى-سول­دى شارلاپ قاڭعىباستىقپەن كۇن وتكىزگەن، اراق-شاراپقا ءاب­دەن قۇنىققان، ءسويتىپ اقىرى ماس كۇيىندە سۋعا كەتىپ ولگەن ءبىر تراگە­ديالىق تاعدىر يەسى ەدى. ونىڭ ەل كەزىپ قاڭعىباستىقپەن وتكىزگەن 37 جىلىندا تالاي جۇلدىزدى ءسات­تەرى دە بولعانى بەلگىلى. الاي­دا، تۋىپ-وسكەن قىستاعىنا قاي­تا ورالا الماي تەنتىرەپ ءجۇرىپ، ول تۋرالى قامىرىق ءول­ەڭ­دەر جاز­با­ۋى مۇمكىن بە؟ ون­داي ولەڭدەر نەلىكتەن تەك قا­زاق دالاسىن ساع­ىنۋ­دان تۋ­ۋى كەرەك؟ قازاق دالاسى، شۋ ءوڭىرى، سۋياب قالاسىن مەڭ­­زەي­­تىن جارتى ءسوز جوق ەكە­نىنە قارا­ماي وڭەشتەي بەرە­تىندەرىڭ قالاي؟

15-وتىرىك مۇحتارحاننىڭ قا­­زاق حالقىن، ونىڭ ماڭ­دا­ي­­ىنا باس­قان، ۇلتتىق ماق­تانىش­^­تار­ىنا اي­نال­عان ۇلى اقىن­دارىن قورلاپ، قىتاي لي بايدى ولاردىڭ توبە­سى­­نە شى^­­عار­عىسى كەلگەن وپاسىز­دىعىنان تۋىندايدى.

مەيماناسى تاسىعان مۇحتار­حان ايىلىن جيماستان «ەلدىباي جىرىن تۇپنۇسقادان ءتۇسىنىپ وقۋ كوپ قازاقتىڭ قولىنان كەلە بەر­مەيتىن شارۋا عوي. بولماسا تاريحتاعى ءىرى تۇل­عا­نى وقىعاننان كەيىن زاڭ­عار تۇرعاندا، توبەنى ماق­تاپ جاتپاس تا ەدى» («ەلىمەن قاۋ­ىش­­­قان ەلدىباي اقىن»، 19-ب.) دەپ قازاق حالقى بۇگىنگە دەيىن لي بايداي زاڭعاردىڭ ورنىنا قاي­داعى ءبىر توبە-توبەشىكتى ماق­تاپ، اقى­ماق بولىپ كەلگەنىن بەت­كە باسقانداي بولادى.

الاش بالاسى، ۇلى ابايدىڭ ەلى - قازاق ەلى مىناداي باسسىز-تەك­تەۋسىز كەتكەن جولبيكەلەرگە نە ايتاسىزدار؟!

مۇحتارحاننىڭ ەلىبايدى قازاق دالاسىنا سۇيرەپ اكەلىپ، ونى سە­نا­تورلارىمىز بەن مەملەكەت با­س­­­شى­لارىنا ماداقتاۋداعى ءتۇپ­­­كى ماقساتى، ونىڭ مىنا ءسوز­دە­ر­ى­نەن ايقىن بىلىنسە كەرەك:

«ون ءۇش عاسىردان بەرى... تۇتاس قىتايدى تاڭعال­دىرۋ­مەن كەلە جات­قان اتاقتى قان­داسىمىز، تاريحي ەكى كورشىلەس ەلدىڭ اسا قادىر تۇتقان ءىرى تۇلعاسى بولىپ تابىلادى.. ءارى بۇدان بىلاي دا ەكى ەلدىڭ ماڭگى قا­دىر­لەيتىن، ەكى ەلدى بىردەي باۋراپ، ءوز قۇدىرەتىمەن تۇتاس­تىراتىن رۋحاني كۇش رەتىندە جاساي بەرەدى». (7-ب)

سونىمەن، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، مۇحتارحان وي­دان شىعارعان 15 وتىرىكتىڭ اي­تا­رى - قىتاي مەن قازاقتى ءبىر­دەي باۋراپ، ءوز قۇدىرەتىمەن تۇ­تاستان­دىراتىن نەمەسە ەك­ەۋ­ىن ءبىر تۇتاس «جۇڭ حۋا» ۇرپاعىنا اينالدىرار زاڭعار تۇلعا لي بايعا باس ۇرعىزۋ - سايىپ كەلگەندە قىتايعا باس ۇرعى­زۋ جولىنداعى زىميان، جىم­ىس­قى جوسپاردىڭ العاش­قى ءجۇ­رى­سى بولماق.

مۇحتارحان سياقتى جالعان تا­ريح­شىلارعا ايتار ءسوزدى ۇلى ابايدىڭ:

مەن بولامىن دەمەڭدەر،

اياقتى الشاڭ باسقانعا.

ەكى كوزىڭ الارىپ،

قۇر قارايسىڭ اسپانعا

ءبىر عى­ل­ىم­نان باسقانىڭ،

ءبا­رى دە كەسەل اسقانعا.

ويتكەن ادام جولىعار،

كە­ش­ىك­پەي-اق توسقانعا ،

- دەگەن ولەڭ جولدارىمەن اياقتاعىمىز كەلەدى.

ال، مۇحتارحاننىڭ جالعان، جا­لا­لى ماقالاسىماعىن جالاۋلاتا جاريالاپ، بۇكىل اقپارات قۇرال­دارىن دۇرلىكتىرگەن «قازاق ادە­­­­­­بي­­ەتى» گازەتى (2007. 13-19, 20-26 ءساۋىر) «قىتايدى قاي­ران قال­دىرعان قانداسىمىز «ەل­دى­­باي اقىن» دەگەن ماقالا جار­يا­لاعان­نان ­كەيىن، ون اي­دان سوڭ «ەگەمەن قازاقستان» گاز­ەتى ساۋىت­بەك مىرزانىڭ جۇرەك­جا­­ردى ءسۇي­ىن­شىسى مەن شەرحان اعا­مىز­دىڭ «قۇداي تىلەكتى بەر­گەنى ەمەس پە؟! ءبىلسىن الەم قا­زاق تەگىنىڭ ۇلىلا­رى قايدا جات­قانىن»، - دەپ الا­قاي­لاعانى ەسىمى­زدە.

الاقايلايتىن-اق رەتى بار بولاتىن. بىراق، ول ىرگەسى ىزگىلىككە نەگىزدەلمەگەن قۋانىش بولىپ شىقتى. مۇحتارحان ورازباي دەگەن دۇمشە عالىم بيلىكتەگى ەل اعالارىن دا، اقساقالدارىن دا الەم الدىندا ۇلكەن ۇياتقا قالدىردى. "بىلمەگەن ۋ ىشەدى", ال ءبىلىپ تۇرىپ، ءبارىن قاساقانا ىستەگەن جانداردىڭ ىشكى ويابىن اشۋ ءبارىمىزدىڭ پارىزىمىز بولسا كەرەك.

ءبىز ءسوز ەتكەن 15 وتىرىكتىڭ وتىرىك-راس­تىعىنا تو­رە­لىك ايتۋدى پاتشا كوڭىل قازاق وقىرمان­دا­ر­ىنىڭ، قازاق زيالىلارىنىڭ ار-ۇياتىنا تاپسىرا­مىز.

ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ايتىلار ءسوز ارقاشان تابىلارىن، بۇل ارانداتۋشى «وتىرىك ولەڭ­دى» ءتۇپ-تۇقيانىنا دەيىن ىندەت­پەي توق­تامايتىنىمىزدى مالىمدەگى­مىز كەلەدى.

الىمعازى داۋلەتحان، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

"جاس قازاق ءۇنى" گازەتى  №45 27.11-04.11.2009 ج.

Cوڭى