Ssenarist, kinorejisser Ermek Túrsynovtyng «Kelin» filimi qazaq qoghamyna týsken mәdeny «bomba» tәrizdi. Onyng otty úshqyny men jarqylyn kýndelikti basylymdarda tausylmaytyn sansyz mazasyz maqalalardan bayqaugha bolady. Al rejisserding ózi sonshalyqty beyqam әri mamyrajay. Ol kezekti kitabyn shygharyp, ómir jayly tolghanady.

Ssenarist, kinorejisser Ermek Túrsynovtyng «Kelin» filimi qazaq qoghamyna týsken mәdeny «bomba» tәrizdi. Onyng otty úshqyny men jarqylyn kýndelikti basylymdarda tausylmaytyn sansyz mazasyz maqalalardan bayqaugha bolady. Al rejisserding ózi sonshalyqty beyqam әri mamyrajay. Ol kezekti kitabyn shygharyp, ómir jayly tolghanady.

Ómir - bir jaqqa alynghan biylet
- Eger ómirding balalyq shaq pen kәrilik siyaqty ke­zen­derin alyp tastasynyz, әreket ete­tin ua­qyt tym sholaq. Ony әr­kim ózinshe júm­saydy. Mysaly, bi­reu ony «Ay­qyn» gazetine shy­ghyn­daydy. En­di bireu ony te­ledidar al­dyn­daghy divanda ót­ki­zedi. Men ýshin ua­qyt qymbat. Ony tekke, qyzyq­syz iske júm­sa­ghym kelmeydi. Ózi­me únaytyn is­pen ghana aina­ly­syp, sodan ra­qat tabamyn. Men ómir­den lәzzat ala­myn.
- Baspasózding barlyghy «Ke­li­niniz» turaly qyzyl kenirdek bo­lyp jatqanda, sizding myna jay­ba­raqattyghynyz tanghaldyrady?
- Mәsele - kimning aitqa­nyn­da. Bizde bәri futbol men saya­satqa jýirik. Sol siyaqty kinogha da bәri jetik. Men ýshin pikir­ta­las qay dengeyde ótip jat­qan­dyghy manyzdy. Maghan eng bir tó­mengi dengeydegi pikirtalasty ta­n­uda. Sondyqtan múnday әn­gi­mege qatysa almaymyn, qatys­qym da kelmeydi.
Ekinshiden, syn men ai­taq­tau­dyng arajigin ajyrata bilgen jón. Syn derekke sýienedi, ai­taq­­tau komplekske iyek artady. Osy­­dan qarapayym tújyrym shy­­ghady: múny kórmeuge tiyispiz jә­­ne búghan tyiym salu kerek. En­di mә­selening basyn ashyp ala­yyq­shy: tyiym salghan kimder? Tó­re­­shi­ler me? Nege olar bas­qa­lardyng aty­nan sheshim qabyl­day­dy? Olar­gha múnday qúqyqty kim ber­di? Óitkeni kinotuyndy jayly ong pikirler de joq emes. Tip­ti olar­dyng sany basym. My­sal­y, biz­ding elimizding atynan osy kar­­tiy­nany halyqaralyq jýl­dege úsynghan QR Oskar komiyteti bar. Búl komiytetting mýsheleri kim­der? Sa­tybaldy Narymbetov, Asan­әli Áshimov, Bauryjan Nó­gerbek, Gýl­nara Ábikeeva jәne bas­qa da aza­mattar. Sonda olar­dyng bәri to­pas, azghyndar ma? Onda bәrimiz olar­dy halyq jauy dep atap, el­den quyp jibereyik.
Ýshinshiden, mening tuyn­dym­nan bireu azghyndyqty kórse, búl - onyng jeke mәselesi. Eger bireu odan memleket imidjine tóngen qa­uipti angharsa, onda ol tútas últtyng tagh­dyry turaly kesimdi pikir ai­tugha batyldyq tauyp otyrghany ghoy. Imandylyghy tu­ra­ly da. Taghy da oghan búl qú­qyq­ty kim berdi? Onyng tý­sinigindegi imandylyq - eng dú­ry­sy, aqiqaty degendi ol qaydan shy­ghardy?
Tórtinshiden, men ýshin ghúmy­ryn­da bir nәrse jasaghan әri kiy­nogha kóp nәrse jasaghan adamnyng pikiri manyzdy. Men diyletanttargha emes, kәsipqoy mamandargha se­ne­min. Olar kinonyng ong shyqqanyn ai­tady. Filim turaly eng әigili de­gen halyqaralyq basylymdarda ja­z­yluda. Bir jerde olar maqtasa, bir jerde syngha alady.
Biraq әli birde-bir kinosynshy: «Búl kimder ózi: qazaqtar ma, ja­pon­dar ma, yakuttar ma, әlde grekter me?» degen taqyrypqa bas qatyryp kór­mepti. Búl - eng bastysy emes.
- Manyzdysy ne?
- Filimning Qazaqstanda ja­salghandyghy jәne kóptegen әlemdik ba­sylymdar kartinanyng artynda túr­ghan adamdardyng kәsip­qoy­lyghyna joghary bagha bergendigi. Yagh­ny filim memleketting imidjine qa­lay әser etti dep oilaysyz? Al oghan «keri әser etti» degender eli ýshin ne tyndyrypty?
- Degenmen búl tuyndy әlemdik kiy­noindustriya otany - Gollivudta jýz­degen filimning arasynan «Os­kargha» úsynylsa, óz elinizde shataq oqigha retinde tanyluda. Múnday qayshylyqty qalay týsindiresiz?
- Bilesiz be, kitapty tek qate ta­bu ýshin oqityn adamdar da bo­lady. Men kinom kinәratsyz dep ai­ta almaymyn. Odan kimning ne kó­retini - basqa mәsele. Eger filim­nen tek pedofiliya, zoofiliya, ja­la­nash seksti kórse, psihiatorgha ba­ru kerek. Odan da jaqsysy - seks­opatologqa kóringen jón.
Kýlkisiz aitsaq, mening kinom birneshe qatpardan túrady. Bireu onyng eng ýstingi qabatyn kóredi, eng tәt­tisi - sujet qoy. Bireu ekinshi qa­batty qaraydy: onda - tirshilik ýshin jantalas jayly habarlama. Ýshinshisi - әiel ýshin mәngi kýres pen úrpaq jalghastyru turaly oi. So­lay kete beredi. Mening kar­tiy­nam­da onday on shaqty qabat bar. Onyng bar­lyghyn bәri birdey oqy bermeui mým­kin. Múnda túrghan eshqanday әbes­tik joq. Men, mysaly, Tar­kov­skiydi mýldem týsinbeymin. Pa­zoliniydi de. Sonda men ne is­teuim kerek? Olardy aqymaq sa­nap, orys (nemese italiyan) hal­qy­nyng jauy retinde jariyalauym ke­rek pe? Búl - Tarkovskiyding emes, Túr­synovtyng mәselesi ghoy.
- Sizding oiynyzsha, kórer­men­ning shym­bayyna batqan ne? Nege kiy­no qo­ghamda sonsha ashu-yza sha­qyrdy? Qazaqtyng qay «qotyryn» tyr­nadynyz?
- Qazaqtar syrtqy jau bar kez­de birigedi. Mysaly, jongharlar, qy­taylar, mongholdar. Árdayym osy­lay bolghan. Al syrttan jau ta­bylmaghan kezde olar óz ishinen jau iz­dey bastaydy. Jausyz qazaqtyng ishi pysady. Abaydyng ózin sabady emes pe? Nege? Ol kóp oilanady, jal­ghyz. Jalghyzdyq qazaq qogha­myn­da kýdikti. Bizge - sýrensiz súr­ghylttyq qymbat. Mysaly, kon­sertke bәri qara kostum kiyip ke­lip, bireu aq kostummen kelse, ol ký­dik tudyrady. Sondyqtan biz súr­ghylt bolghymyz keledi. Óitkeni súr bolu - qauipsiz. Eger mәselege te­renirek ýnilsek, kiltipan kósh­pen­dining astyndaghy arghymaghyn tar­typ alyp, jer jyrtugha jekken kez­de bastaldy. Al búl is - jer shú­qylau onyng qolynan kelmeytin edi, әri oghan onyng qúlqy da joq. Odan góri oghan shapqylap, kórshi auylgha baryp, bireuding malyn tar­typ әketken jenil.
Islamgha kelsek, men úzaq jyl­dar boyy arab elderinde túr­dym. Sonda bayqaghanym, qazaqtar - músylman әlemindegi eng mú­syl­man emes el. Islam - eng aldymen mo­yynsúnu men dúgha oqu. Búl oty­ryq­shylyq pen meshit túrghan jerge jersinudi bildiredi. Kóshpendilik - biz­ding ruhymyzgha tәn. Biz ýiimizdi at­qa tiyep alyp, kóship kete ala­myz. Al meshitti atqa óngere al­may­syng ghoy. Odan keyin Islam keng ma­ghynasynda - 24 saghat boyy Al­lagha ghibadat etu, biz basymyzgha is tý­skende ghana ony eske alamyz. Jal­py, bizde Qúdaydy izdeu - sa­naly týrde oghan baru emes, sәnge ile­su siyaqty. Bir jaghynan búl qiy­syndy. Buddagha, Isagha, Músagha bar­maymyz ghoy. Áytse de IYs­lamnyng Músagha, Isagha, Ibra­hiym­ge, Aarongha da kózqarasy týzu.
- Siz óziniz kimsiz? Qúdaygha senesiz be?
- Maghan kelsek, janymnyng týk­pirinde - tәnirshilmin. Bizding ne­gizimiz pútqa tabynuda jatyr. Biz Ruhqa bas iydik. Otqa, aruaqqa ta­byndyq. Týrki mifologiyasyn oqy­nyzshy. Bizding úly qúdayymyz Úmay boldy. Bizding ony úmyt­qa­nymyz ókinishti.
- Siz óziniz meshitke barasyz ba?
- Navoy kóshesining joghary ja­ghynda túramyn. Preziydent reziy­den­siyasynyng qarsysynda zәulim me­shit bar. Júma kýni kólik kep­te­lip, sol jerden óte almaysyn. Me­shitke keybireulerding qanday sәndi mә­shiynelermen keletinin Alla kór­se, olardy dәlizinde úzaq ústa­mas edi dep oilaymyn. Bizde Alla sa­lyq polisiyasy siyaqty qabyl­da­nady: júma sayyn me­shit­ke ba­ryp, eki qoydy soyyp, qayyr­shy­­largha taratyp bersen, bitti! Bә­ri ta­ma­sha! Olar, sóitip, qúdayy­men ke­li­sim­ge keletin siyaqty.
Dinge senudi teatrgha ai­nal­dy­ryp jibergen. Dinning mәn-magh­y­na­syna terendey boylap, týisine ber­meydi. Mysyrda túrghanymda, onda mú­­sylmandarmen qatar, kóptegen hristian arabtarmen didar­las­tym. Iordaniyada qara kiyingen hriys­­tian arab әielderin kez­des­ti­rip, it ólgen jerde boy kótergen shir­­keudi kórdim. Olargha bәribir: Qú­­ran ba, Injil me, Tәurat pa? Isus - Isa, Moysey - Músa pay­gham­­bar... Dindarlar ýshin Qúran bó­lek kitap emes, songhy kitap. Bәrin «me­­niki, seniki» dep bólmey, bir­tú­tas ilim retinde qabyldaydy. Óit­keni olar Qúdaydy izdemeydi, óz­de­rindegi tazalyqty izdeydi. Al biz bә­rin bólshektey beremiz. Búl - iys­lam, búl - qazaqtiki, qal­gha­nynyng bә­ri - bóten, bәri - jau.

Últ mәdeniyeti әielder men zirattardan kórinedi
- «Kelin» filiminde siz әieldi ba­rynsha әspetteysiz. Ólim, soghys, aq­sha, óner, bәsekelestik, tipti ký­nә da әiel ýshin jasalatyndyghyn, ómir­ding tetigi, damu ózegi әiel eken­digin eske salasyz. «Áyel erlerding qa­byrghasynan jaratyldy-mys» de­gen mifke selkeu týsirip, filimde er­lerdi әielderding kólenkesinde qal­dyrasyz. Siz qúdaydy da әiel bey­ne­sinde elestetetin shygharsyz?
- IYә, mening qúdayym - әiel! Men filimde әielding eng bastapqy m­aghynasyn qaytarghym keldi. Ol - tú­tynu qúraly emes, ol - qasiyetti ana. Men dýniyege týrki әleminde ke­lin bolghanyn aityp, sol úghymdy saq­taghym keldi.
Barlyghy búl kinonyng basty ke­yipkeri kelinshek dep oilaydy, shyn mәnisinde mening «Kelinim» - Ene. Ol kezinde sol shanyraqqa ke­lin bolyp týsken. Onyng aldynda da oghan bir ene asa tayaghyn ús­tat­qan. Búl - estafeta. Búl - mәn­gi­lik­ting tuy.
Kino týsiru kezinde bir qa­ghiy­dany búzdym. Eshqashan keyipker ka­meragha tike qaraugha bolmaydy. Bi­raq filimde kelin tudy kótergen kez­de kameragha tura qaraydy. Yagh­ny ol saghan qarap túrady! Bәrine qa­raydy! Ol qay jerde, Almatyda, Niu-Yorkte bolsa da, saghan kóz ti­gedi. «Biz әli kelemiz! Biz esh­qa­shan ólmeymiz! Biz mәngi jalghasa be­remiz!» degendi pash etedi.
- Siz әielding bastapqy ma­ghy­nasyn qaytarghym keledi deysiz. Qa­zir onyng mazmúny basqa ma?
- Qayta órleu dәuirinde әiel tәnining súlulyghy jyr etilse, qazir onyng formasy әspetteledi. Kóne Grekiyada әiel biyik túghyrgha kó­te­ril­se, qazir ol jarnama beynesine ai­naldy. Búryn erotikalyq-es­te­tikalyq kózqaras basym bolsa, qa­zir seksualdy-tútynushylyq kóz­qaras qalyptasqan. Áyel tú­tynu qúraly sekildi. Bәri әielden pay­da kórip, onyng tәnin qanaghysy ke­ledi.
Últtyng mәdeniyeti onyng әiel­deri men ólilerine degen qarym-qa­tynasy arqyly anyqtalady. Endi qa­ranyzshy, bizding zirattarymyz qan­day, әielderimiz qanday?
- Zirattar degende neni menzep túr­ghanynyz týsinikti. Al әiel­de­rimiz qanday?
- Erler olardy qalay jasady, son­day.
- Erler әielderdi qanday etti?
- Bizde erler ónkey «jezókshe» bol­ghandyqtan, әielder de son­day­largha ainaldy. Saghatyna 100 dol­lar súraytyn sayttar bar. «Ka­ra­van» gazeti jarnamasynyng teng jar­tysy jezókshelerge berilgen. Mon­shalar she? Monshagha baru - jez­óksheni iyemdenu degendi bil­diredi. Monsha da qazir qyzmetin auys­tyryp alghan.
Bizde әielderdi ýnemi tómen­de­tedi. Onda olar ne isteydi? Áyelder ty­ghyryqtan shyghar jol izdep, óz­deri erkek bola bastaydy. Shalbar kiyedi, kәsipker atanady, djip mi­nedi, eng aqyry bozbalalardy sa­typ ala bastaydy. Óitkeni er­kek­ter sony isteydi. Áyelderding er­kek­ke ainaluy olardyng syrtqy kel­be­tinen de, sóileu mәnerinen de bay­qalady.
- Búghan kim kinәli?
- Búl erlerding kompleksinen tuady. Áyelge óktemdik kórsetu ar­qyly ózin kótergisi keledi. Naghyz er­kek - әiel jandy (podka­bluch­niyk). Búl - onyng ynjyqtyghy emes, әielding qasiyetine bas ii. Ne­ge qazaqtar djip mingendi úna­tady? Almatynyng kósheleri tauly-qy­ratty ma? Men әlemning kóp elin­de boldym. Biraq bizdegidey jan basyna shaqqandaghy kóp djiyp­ti kórgen emespin. Olar qa­jet­tilik bolmasa, shaghyn mәshiy­ne­ler mingendi tәuir kóredi. Óitkeni on­day kólik janar-jagharmaydy da az ­jeydi, ony qoy da ynghayly. Mә­sele mynada: qazaqtar ýlken әri kýsh­ti mәshiyneler arqyly ózi­ning ish­ki kompleksining ornyn tol­tyr­ghy­sy keledi. Ýsh etajdy ýi-jay­lar nege kerek? Olar pәterge syi­may ma? Taghy da sol monu­men­ta­lizm­ge úmtylu: «Mine, qa­ran­dar­shy, men qanday dәumin!»
- Siz aitqan әielderding er­ler­ge úqsap bara jatqandyghy qazaqqa gha­na emes, barlyq әlemge tәn ýrdis qoy?
- Bizde onday bolghan joq qoy?! My­saly, kelin dýniyedegi eng qa­siyet­ti, pәk, ibaly jan emes pe edi?
- Sizding «Kelininizdegi» ke­lin­shek she? Onyng balasy kimnen tu­ghany belgisiz...
- Sәbiyde ýsh erkekting qany bar: anshy, baqtashy, suretshi. Mún­da simvolizm túmshalanghan. Ol neni bildiredi? Bizding halyq - jau­ger, sharuaqor әri suretshi.
- Al filimdegi eshkiden toyat iz­deu, masturbasiya, kәmeletke ja­sy tol­maghan balanyng jengesimen ja­qyn boluy siyaqty detalidardyng da siym­voldyq mәni bar deginiz kele me?
- Eger bilseniz, Makedonskiy әskeri alys sapargha shyqqan kezde óz­derimen birge bir otar eshkini qosa alyp jýretin. Búl eshkilerdi je­meytin. Olar basqa maqsatqa kerek bo­latyn. Óitkeni jol - alys, sar­baz­dardyng qyzteke boluyna jol ber­meu kerek. Onda olar soghysudan qa­lady. Búl - tarihy fakt.
Ony týsinu qiyn bolsa, my­sa­ly, «Qyz Jibekte» oinaghan әrtis Qú­man Tastanbekovten súra­nyz­shy. Ol sizderge eshkilerding «ýlken ma­many» bolghan Ánuar Molda­be­kovting oqighasyn aityp beredi. Mas­turbasiya turaly tarihy she­ji­­relerdi oqyp ta qajeti joq. Orta dengeydegi mamannyng kenesi de jet­kilikti. Sonda ol búl әreketting esh­qanday soraqylyghy joq, qa­­lyp­ty nәrse ekendigin, adamdardyng 99 pa­yyzynyng eseng kezeninen ótetindigin ai­typ beredi. Bala men onyng jen­gesining arasyndaghy jay­t­ty da tý­sin­diru onay. Búl - әmen­gerlik. «On ýsh­te otau iyesi». Týrki tarihynan alynghan. Qazaqqa ghana tәn emes.
- Jalpy, osy filimdi kórgen әiel jәne er kórermenderding «Ke­lin» turaly pikiri arasynda aiyr­ma­shylyq bar ma? Filim qay­sy­sy­na kóbirek únaydy?
- Áyelderge kóbirek únaytyn siyaqty.

«Kelin» Oskar ala ma?

- «Kelinge» qarsy pikir bil­dirgenderding bir toby - jastar ghoy. Siz­ding balalarynyz búl filimdi kór­di me? Olar ne deydi?
- Men osy jastardyng artynda kim­der túrghanyn bilmeymin. Búl me­ning balalyq shaghymdaghy bir oqiy­ghany eske týsiredi. Jetkinshek ke­zimizde bizdi kórshi kóshege jibe­retin. Bizben birge Orynbay degen bi­reu erip jýretin. Ol - eresek bol­sa da, tuabitken aqsaq. Biz kórshi kó­shege baryp, tóbeles bastaugha tiyis bolatynbyz. «Býirekten siraq shy­gharyp», qalay da bireuge tiyi­suimiz kerek. Eger bizding sa­za­yymyzdy tartqyzsa, jaqsy. Onda biz kógala qoyday bolyp ýige qay­ta­tynbyz. Al eresekteu balalargha «kish­kentaylardy, olarmen qosyp jan­darynda jýrgen bayghús ja­rym­jandy qosa úrghandaryn» aqtap alu­gha aliby tabylatyn. Mening qa­zirgi jaghdayym soghan úqsaydy. Tó­belesti әdette kishkentay, qau­qar­syz, beyshara balalar bastaydy. Sói­tip, olar ózderin eresekter qa­shan qorghap alatyndyghyn, sol ar­qyly aqyry әdildikting saltanat qú­ra­tyndyghyn kýtedi.
- Siz aityp otyrghan balalar búl filim elding imidjine núqsan keltiredi deydi ghoy...
- Fransuzdyng әigili ak­triy­sasy Katrin Denev kinony kór­gennen keyin, Qazaqstanda bol­ghanyn jәne «...búl elding ózinde bar­dyng kóbin әlemge bayanday ala­tyndyghyn, sodan keyin mindetti týr­de adam ruhynyng túnghiyq qazy­na­syna enetindigin» aitty. «Tayms» jur­nalynda jariyalanghan Djey Koks degen synshynyng pikiri este qa­lady: «Kelin» - ózindik zat (veshi v sebe). Ol qarapayym kórinip, bizdi al­dausyratady. Biz kinonyng ne eken­digi jәne onyng qanday bo­la­tyndyghy turaly biletindigimizge qan­sha senimdi bolsaq ta, suretker­ler әrdayym qalyptasqan týsi­nikti ózgerte alady».
Búl az deseniz, «The Hollywood re­porter» basylymynan ýzindi kel­tire alamyn: «Bәlkim, kóshpeli ór­ke­niyetting qúpiya múragerlerin aya­ghy­na deyin týsinu bizge jazbaghan shy­ghar. Olardyng ekspressiyasyn, ke­re­met emosiyalyq tizbekter qú­raytyn tan­ghajayyp ener­ge­tiy­kasyn... Olar­dyng oilau saltyn tý­­sinu men qa­byl­dau. Búl kartina esh­­qashan «ýn­siz qalmay­tyn­dy­ghyn» atap ótken jón. Ol «sói­ley­di». Batysta ómir sýre­tin­derding infantilidi kóp­shiligining baya­ghyda oilaudan qal­ghan nәr­se­leri jayly syr shertedi. Bәlkim, mýl­dem oilap ta kórmegen shyghar­myz. Osy bir keremet kartina tipti qa­rapayym kórinetin dýniyeler ja­yyn bayan etedi: ana, әiel, qara sha­nyraqtyng qasiyeti turaly. Ózin-ózi qúrbandyqqa shalu jóninde. Tir­shilik ýshin jantalas jayynda. Osynday filimderding uaqytynan oza­­tyndyghyn tәjiriybe aighaq­tay­dy».
- Qalay oilaysyz, filim «Oskar» jýldesin ala ma?
- Múny eshkim de bilmeydi. Bi­raq kәsiby patriottar kartiy­na­nyng tónireginde úiymdastyrghan las tartystan keyin onyng úpayy ar­tady dep oilamaymyn. Bizding eli­miz ýshin úyat nәrse, mine, qayda jatyr.
- Kezinde «Songhy ayaldamany» tý­sirgen Serik Aprymov aqyry Ame­rikagha attanghan. Siz she? «K­e­linmen» birge eldegi bola­sha­ghy­nyz­dy qalay elestetesiz?
- Eshqayda ketpeymin. Men on­syz da kóp elderde ómir sýrdim. Tu­ghan jerimning tezegi de maghan ja­qyn әri týsinikti.

Ángimelesken
Ayjan KÓShKENOVA

«Ayqyn» gazeti, 10.12.09.