Сценарист, кинорежиссер Ермек Тұрсыновтың «Келін» фильмі қазақ қоғамына түскен мәдени «бомба» тәрізді. Оның отты ұшқыны мен жарқылын күнделікті басылымдарда таусылмайтын сансыз мазасыз мақалалардан байқауға болады. Ал режиссердің өзі соншалықты бейқам әрі мамыражай. Ол кезекті кітабын шығарып, өмір жайлы толғанады.

Сценарист, кинорежиссер Ермек Тұрсыновтың «Келін» фильмі қазақ қоғамына түскен мәдени «бомба» тәрізді. Оның отты ұшқыны мен жарқылын күнделікті басылымдарда таусылмайтын сансыз мазасыз мақалалардан байқауға болады. Ал режиссердің өзі соншалықты бейқам әрі мамыражай. Ол кезекті кітабын шығарып, өмір жайлы толғанады.

Өмір - бір жаққа алынған билет
- Егер өмірдің балалық шақ пен кәрілік сияқты ке­зең­дерін алып тастасыңыз, әрекет ете­тін уа­қыт тым шолақ. Оны әр­кім өзінше жұм­сайды. Мысалы, бі­реу оны «Ай­қын» газетіне шы­ғын­дайды. Ен­ді біреу оны те­ледидар ал­дын­дағы диванда өт­кі­зеді. Мен үшін уа­қыт қымбат. Оны текке, қызық­сыз іске жұм­са­ғым келмейді. Өзі­ме ұнайтын іс­пен ғана айна­лы­сып, содан ра­қат табамын. Мен өмір­ден ләззат ала­мын.
- Баспасөздің барлығы «Ке­лі­ніңіз» туралы қызыл кеңірдек бо­лып жатқанда, сіздің мына жай­ба­рақаттығыңыз таңғалдырады?
- Мәселе - кімнің айтқа­нын­да. Бізде бәрі футбол мен сая­сатқа жүйрік. Сол сияқты киноға да бәрі жетік. Мен үшін пікір­та­лас қай деңгейде өтіп жат­қан­дығы маңызды. Маған ең бір тө­менгі деңгейдегі пікірталасты та­ң­уда. Сондықтан мұндай әң­гі­меге қатыса алмаймын, қатыс­қым да келмейді.
Екіншіден, сын мен ай­тақ­тау­дың аражігін ажырата білген жөн. Сын дерекке сүйенеді, ай­тақ­­тау комплекске иек артады. Осы­­дан қарапайым тұжырым шы­­ғады: мұны көрмеуге тиіспіз жә­­не бұған тыйым салу керек. Ен­ді мә­селенің басын ашып ала­йық­шы: тыйым салған кімдер? Тө­ре­­ші­лер ме? Неге олар бас­қа­лардың аты­нан шешім қабыл­дай­ды? Олар­ға мұндай құқықты кім бер­ді? Өйткені кинотуынды жайлы оң пікірлер де жоқ емес. Тіп­ті олар­дың саны басым. Мы­сал­ы, біз­дің еліміздің атынан осы кар­­ти­наны халықаралық жүл­деге ұсынған ҚР Оскар комитеті бар. Бұл комитеттің мүшелері кім­дер? Са­тыбалды Нарымбетов, Асан­әлі Әшімов, Баурыжан Нө­гербек, Гүл­нара Әбікеева және бас­қа да аза­маттар. Сонда олар­дың бәрі то­пас, азғындар ма? Онда бәріміз олар­ды халық жауы деп атап, ел­ден қуып жіберейік.
Үшіншіден, менің туын­дым­нан біреу азғындықты көрсе, бұл - оның жеке мәселесі. Егер біреу одан мемлекет имиджіне төнген қа­уіпті аңғарса, онда ол тұтас ұлттың тағ­дыры туралы кесімді пікір ай­туға батылдық тауып отырғаны ғой. Имандылығы ту­ра­лы да. Тағы да оған бұл құ­қық­ты кім берді? Оның тү­сінігіндегі имандылық - ең дұ­ры­сы, ақиқаты дегенді ол қайдан шы­ғарды?
Төртіншіден, мен үшін ғұмы­рын­да бір нәрсе жасаған әрі ки­ноға көп нәрсе жасаған адамның пікірі маңызды. Мен дилетанттарға емес, кәсіпқой мамандарға се­не­мін. Олар киноның оң шыққанын ай­тады. Фильм туралы ең әйгілі де­ген халықаралық басылымдарда жа­з­ылуда. Бір жерде олар мақтаса, бір жерде сынға алады.
Бірақ әлі бірде-бір киносыншы: «Бұл кімдер өзі: қазақтар ма, жа­пон­дар ма, якуттар ма, әлде гректер ме?» деген тақырыпқа бас қатырып көр­мепті. Бұл - ең бастысы емес.
- Маңыздысы не?
- Фильмнің Қазақстанда жа­салғандығы және көптеген әлемдік ба­сылымдар картинаның артында тұр­ған адамдардың кәсіп­қой­лығына жоғары баға бергендігі. Яғ­ни фильм мемлекеттің имиджіне қа­лай әсер етті деп ойлайсыз? Ал оған «кері әсер етті» дегендер елі үшін не тындырыпты?
- Дегенмен бұл туынды әлемдік ки­ноиндустрия отаны - Голливудта жүз­деген фильмнің арасынан «Ос­карға» ұсынылса, өз еліңізде шатақ оқиға ретінде танылуда. Мұндай қайшылықты қалай түсіндіресіз?
- Білесіз бе, кітапты тек қате та­бу үшін оқитын адамдар да бо­лады. Мен кином кінәратсыз деп ай­та алмаймын. Одан кімнің не кө­ретіні - басқа мәселе. Егер фильм­нен тек педофилия, зоофилия, жа­ла­ңаш сексті көрсе, психиаторға ба­ру керек. Одан да жақсысы - секс­опатологқа көрінген жөн.
Күлкісіз айтсақ, менің кином бірнеше қатпардан тұрады. Біреу оның ең үстіңгі қабатын көреді, ең тәт­тісі - сюжет қой. Біреу екінші қа­батты қарайды: онда - тіршілік үшін жанталас жайлы хабарлама. Үшіншісі - әйел үшін мәңгі күрес пен ұрпақ жалғастыру туралы ой. Со­лай кете береді. Менің кар­ти­нам­да ондай он шақты қабат бар. Оның бар­лығын бәрі бірдей оқи бермеуі мүм­кін. Мұнда тұрған ешқандай әбес­тік жоқ. Мен, мысалы, Тар­ков­скийді мүлдем түсінбеймін. Па­золиниді де. Сонда мен не іс­теуім керек? Оларды ақымақ са­нап, орыс (немесе итальян) хал­қы­ның жауы ретінде жариялауым ке­рек пе? Бұл - Тарковскийдің емес, Тұр­сыновтың мәселесі ғой.
- Сіздің ойыңызша, көрер­мен­нің шым­байына батқан не? Неге ки­но қо­ғамда сонша ашу-ыза ша­қырды? Қазақтың қай «қотырын» тыр­надыңыз?
- Қазақтар сыртқы жау бар кез­де бірігеді. Мысалы, жоңғарлар, қы­тайлар, моңғолдар. Әрдайым осы­лай болған. Ал сырттан жау та­былмаған кезде олар өз ішінен жау із­дей бастайды. Жаусыз қазақтың іші пысады. Абайдың өзін сабады емес пе? Неге? Ол көп ойланады, жал­ғыз. Жалғыздық қазақ қоға­мын­да күдікті. Бізге - сүреңсіз сұр­ғылттық қымбат. Мысалы, кон­цертке бәрі қара костюм киіп ке­ліп, біреу ақ костюммен келсе, ол кү­дік тудырады. Сондықтан біз сұр­ғылт болғымыз келеді. Өйткені сұр болу - қауіпсіз. Егер мәселеге те­реңірек үңілсек, кілтипан көш­пен­дінің астындағы арғымағын тар­тып алып, жер жыртуға жеккен кез­де басталды. Ал бұл іс - жер шұ­қылау оның қолынан келмейтін еді, әрі оған оның құлқы да жоқ. Одан гөрі оған шапқылап, көрші ауылға барып, біреудің малын тар­тып әкеткен жеңіл.
Исламға келсек, мен ұзақ жыл­дар бойы араб елдерінде тұр­дым. Сонда байқағаным, қазақтар - мұсылман әлеміндегі ең мұ­сыл­ман емес ел. Ислам - ең алдымен мо­йынсұну мен дұға оқу. Бұл оты­рық­шылық пен мешіт тұрған жерге жерсінуді білдіреді. Көшпенділік - біз­дің рухымызға тән. Біз үйімізді ат­қа тиеп алып, көшіп кете ала­мыз. Ал мешітті атқа өңгере ал­май­сың ғой. Одан кейін Ислам кең ма­ғынасында - 24 сағат бойы Ал­лаға ғибадат ету, біз басымызға іс тү­скенде ғана оны еске аламыз. Жал­пы, бізде Құдайды іздеу - са­налы түрде оған бару емес, сәнге іле­су сияқты. Бір жағынан бұл қи­сынды. Буддаға, Исаға, Мұсаға бар­маймыз ғой. Әйтсе де Ис­ламның Мұсаға, Исаға, Ибра­һим­ге, Ааронға да көзқарасы түзу.
- Сіз өзіңіз кімсіз? Құдайға сенесіз бе?
- Маған келсек, жанымның түк­пірінде - тәңіршілмін. Біздің не­гізіміз пұтқа табынуда жатыр. Біз Рухқа бас идік. Отқа, аруаққа та­бындық. Түркі мифологиясын оқы­ңызшы. Біздің ұлы құдайымыз Ұмай болды. Біздің оны ұмыт­қа­нымыз өкінішті.
- Сіз өзіңіз мешітке барасыз ба?
- Навои көшесінің жоғары жа­ғында тұрамын. Президент рези­ден­циясының қарсысында зәулім ме­шіт бар. Жұма күні көлік кеп­те­ліп, сол жерден өте алмайсың. Ме­шітке кейбіреулердің қандай сәнді мә­шинелермен келетінін Алла көр­се, оларды дәлізінде ұзақ ұста­мас еді деп ойлаймын. Бізде Алла са­лық полициясы сияқты қабыл­да­нады: жұма сайын ме­шіт­ке ба­рып, екі қойды сойып, қайыр­шы­­ларға таратып берсең, бітті! Бә­рі та­ма­ша! Олар, сөйтіп, құдайы­мен ке­лі­сім­ге келетін сияқты.
Дінге сенуді театрға ай­нал­ды­рып жіберген. Діннің мән-мағ­ы­на­сына тереңдей бойлап, түйсіне бер­мейді. Мысырда тұрғанымда, онда мұ­­сылмандармен қатар, көптеген христиан арабтармен дидар­лас­тым. Иорданияда қара киінген хрис­­тиан араб әйелдерін кез­дес­ті­ріп, ит өлген жерде бой көтерген шір­­кеуді көрдім. Оларға бәрібір: Құ­­ран ба, Інжіл ме, Тәурат па? Исус - Иса, Мойсей - Мұса пай­ғам­­бар... Діндарлар үшін Құран бө­лек кітап емес, соңғы кітап. Бәрін «ме­­нікі, сенікі» деп бөлмей, бір­тұ­тас ілім ретінде қабылдайды. Өйт­кені олар Құдайды іздемейді, өз­де­ріндегі тазалықты іздейді. Ал біз бә­рін бөлшектей береміз. Бұл - ис­лам, бұл - қазақтікі, қал­ға­нының бә­рі - бөтен, бәрі - жау.

Ұлт мәдениеті әйелдер мен зираттардан көрінеді
- «Келін» фильмінде сіз әйелді ба­рынша әспеттейсіз. Өлім, соғыс, ақ­ша, өнер, бәсекелестік, тіпті кү­нә да әйел үшін жасалатындығын, өмір­дің тетігі, даму өзегі әйел екен­дігін еске саласыз. «Әйел ерлердің қа­бырғасынан жаратылды-мыс» де­ген мифке селкеу түсіріп, фильмде ер­лерді әйелдердің көлеңкесінде қал­дырасыз. Сіз құдайды да әйел бей­не­сінде елестететін шығарсыз?
- Иә, менің құдайым - әйел! Мен фильмде әйелдің ең бастапқы м­ағынасын қайтарғым келді. Ол - тұ­тыну құралы емес, ол - қасиетті ана. Мен дүниеге түркі әлемінде ке­лін болғанын айтып, сол ұғымды сақ­тағым келді.
Барлығы бұл киноның басты ке­йіпкері келіншек деп ойлайды, шын мәнісінде менің «Келінім» - Ене. Ол кезінде сол шаңыраққа ке­лін болып түскен. Оның алдында да оған бір ене аса таяғын ұс­тат­қан. Бұл - эстафета. Бұл - мәң­гі­лік­тің туы.
Кино түсіру кезінде бір қа­ғи­даны бұздым. Ешқашан кейіпкер ка­мераға тіке қарауға болмайды. Бі­рақ фильмде келін туды көтерген кез­де камераға тура қарайды. Яғ­ни ол саған қарап тұрады! Бәріне қа­райды! Ол қай жерде, Алматыда, Нью-Йоркте болса да, саған көз ті­геді. «Біз әлі келеміз! Біз еш­қа­шан өлмейміз! Біз мәңгі жалғаса бе­реміз!» дегенді паш етеді.
- Сіз әйелдің бастапқы ма­ғы­насын қайтарғым келеді дейсіз. Қа­зір оның мазмұны басқа ма?
- Қайта өрлеу дәуірінде әйел тәнінің сұлулығы жыр етілсе, қазір оның формасы әспеттеледі. Көне Грекияда әйел биік тұғырға кө­те­ріл­се, қазір ол жарнама бейнесіне ай­налды. Бұрын эротикалық-эс­те­тикалық көзқарас басым болса, қа­зір сексуалды-тұтынушылық көз­қарас қалыптасқан. Әйел тұ­тыну құралы секілді. Бәрі әйелден пай­да көріп, оның тәнін қанағысы ке­леді.
Ұлттың мәдениеті оның әйел­дері мен өлілеріне деген қарым-қа­тынасы арқылы анықталады. Енді қа­раңызшы, біздің зираттарымыз қан­дай, әйелдеріміз қандай?
- Зираттар дегенде нені меңзеп тұр­ғаныңыз түсінікті. Ал әйел­де­ріміз қандай?
- Ерлер оларды қалай жасады, сон­дай.
- Ерлер әйелдерді қандай етті?
- Бізде ерлер өңкей «жезөкше» бол­ғандықтан, әйелдер де сон­дай­ларға айналды. Сағатына 100 дол­лар сұрайтын сайттар бар. «Ка­ра­ван» газеті жарнамасының тең жар­тысы жезөкшелерге берілген. Мон­шалар ше? Моншаға бару - жез­өкшені иемдену дегенді біл­діреді. Монша да қазір қызметін ауыс­тырып алған.
Бізде әйелдерді үнемі төмен­де­теді. Онда олар не істейді? Әйелдер ты­ғырықтан шығар жол іздеп, өз­дері еркек бола бастайды. Шалбар киеді, кәсіпкер атанады, джип мі­неді, ең ақыры бозбалаларды са­тып ала бастайды. Өйткені ер­кек­тер соны істейді. Әйелдердің ер­кек­ке айналуы олардың сыртқы кел­бе­тінен де, сөйлеу мәнерінен де бай­қалады.
- Бұған кім кінәлі?
- Бұл ерлердің комплексінен туады. Әйелге өктемдік көрсету ар­қылы өзін көтергісі келеді. Нағыз ер­кек - әйел жанды (подка­блуч­ник). Бұл - оның ынжықтығы емес, әйелдің қасиетіне бас ию. Не­ге қазақтар джип мінгенді ұна­тады? Алматының көшелері таулы-қы­ратты ма? Мен әлемнің көп елін­де болдым. Бірақ біздегідей жан басына шаққандағы көп джип­ті көрген емеспін. Олар қа­жет­тілік болмаса, шағын мәши­не­лер мінгенді тәуір көреді. Өйткені он­дай көлік жанар-жағармайды да аз ­жейді, оны қою да ыңғайлы. Мә­селе мынада: қазақтар үлкен әрі күш­ті мәшинелер арқылы өзі­нің іш­кі комплексінің орнын тол­тыр­ғы­сы келеді. Үш этажды үй-жай­лар неге керек? Олар пәтерге сый­май ма? Тағы да сол мону­мен­та­лизм­ге ұмтылу: «Міне, қа­раң­дар­шы, мен қандай дәумін!»
- Сіз айтқан әйелдердің ер­лер­ге ұқсап бара жатқандығы қазаққа ға­на емес, барлық әлемге тән үрдіс қой?
- Бізде ондай болған жоқ қой?! Мы­салы, келін дүниедегі ең қа­сиет­ті, пәк, ибалы жан емес пе еді?
- Сіздің «Келініңіздегі» ке­лін­шек ше? Оның баласы кімнен ту­ғаны белгісіз...
- Сәбиде үш еркектің қаны бар: аңшы, бақташы, суретші. Мұн­да символизм тұмшаланған. Ол нені білдіреді? Біздің халық - жау­гер, шаруақор әрі суретші.
- Ал фильмдегі ешкіден тоят із­деу, мастурбация, кәмелетке жа­сы тол­маған баланың жеңгесімен жа­қын болуы сияқты детальдардың да сим­волдық мәні бар дегіңіз келе ме?
- Егер білсеңіз, Македонский әскері алыс сапарға шыққан кезде өз­дерімен бірге бір отар ешкіні қоса алып жүретін. Бұл ешкілерді же­мейтін. Олар басқа мақсатқа керек бо­латын. Өйткені жол - алыс, сар­баз­дардың қызтеке болуына жол бер­меу керек. Онда олар соғысудан қа­лады. Бұл - тарихи факт.
Оны түсіну қиын болса, мы­са­лы, «Қыз Жібекте» ойнаған әртіс Құ­ман Тастанбековтен сұра­ңыз­шы. Ол сіздерге ешкілердің «үлкен ма­маны» болған Әнуар Молда­бе­ковтің оқиғасын айтып береді. Мас­турбация туралы тарихи ше­жі­­релерді оқып та қажеті жоқ. Орта деңгейдегі маманның кеңесі де жет­кілікті. Сонда ол бұл әрекеттің еш­қандай сорақылығы жоқ, қа­­лып­ты нәрсе екендігін, адамдардың 99 па­йызының есею кезеңінен өтетіндігін ай­тып береді. Бала мен оның жең­гесінің арасындағы жай­т­ты да тү­сін­діру оңай. Бұл - әмең­герлік. «Он үш­те отау иесі». Түркі тарихынан алынған. Қазаққа ғана тән емес.
- Жалпы, осы фильмді көрген әйел және ер көрермендердің «Ке­лін» туралы пікірі арасында айыр­ма­шылық бар ма? Фильм қай­сы­сы­на көбірек ұнайды?
- Әйелдерге көбірек ұнайтын сияқты.

«Келін» Оскар ала ма?

- «Келінге» қарсы пікір біл­діргендердің бір тобы - жастар ғой. Сіз­дің балаларыңыз бұл фильмді көр­ді ме? Олар не дейді?
- Мен осы жастардың артында кім­дер тұрғанын білмеймін. Бұл ме­нің балалық шағымдағы бір оқи­ғаны еске түсіреді. Жеткіншек ке­зімізде бізді көрші көшеге жібе­ретін. Бізбен бірге Орынбай деген бі­реу еріп жүретін. Ол - ересек бол­са да, туабіткен ақсақ. Біз көрші кө­шеге барып, төбелес бастауға тиіс болатынбыз. «Бүйректен сирақ шы­ғарып», қалай да біреуге тиі­суіміз керек. Егер біздің са­за­йымызды тартқызса, жақсы. Онда біз көгала қойдай болып үйге қай­та­тынбыз. Ал ересектеу балаларға «кіш­кентайларды, олармен қосып жан­дарында жүрген байғұс жа­рым­жанды қоса ұрғандарын» ақтап алу­ға алиби табылатын. Менің қа­зіргі жағдайым соған ұқсайды. Тө­белесті әдетте кішкентай, қау­қар­сыз, бейшара балалар бастайды. Сөй­тіп, олар өздерін ересектер қа­шан қорғап алатындығын, сол ар­қылы ақыры әділдіктің салтанат құ­ра­тындығын күтеді.
- Сіз айтып отырған балалар бұл фильм елдің имиджіне нұқсан келтіреді дейді ғой...
- Француздың әйгілі ак­три­сасы Катрин Денев киноны көр­геннен кейін, Қазақстанда бол­ғанын және «...бұл елдің өзінде бар­дың көбін әлемге баяндай ала­тындығын, содан кейін міндетті түр­де адам рухының тұңғиық қазы­на­сына енетіндігін» айтты. «Таймс» жур­налында жарияланған Джей Кокс деген сыншының пікірі есте қа­лады: «Келін» - өзіндік зат (вещь в себе). Ол қарапайым көрініп, бізді ал­даусыратады. Біз киноның не екен­дігі және оның қандай бо­ла­тындығы туралы білетіндігімізге қан­ша сенімді болсақ та, суреткер­лер әрдайым қалыптасқан түсі­нікті өзгерте алады».
Бұл аз десеңіз, «The Hollywood re­porter» басылымынан үзінді кел­тіре аламын: «Бәлкім, көшпелі өр­ке­ниеттің құпия мұрагерлерін ая­ғы­на дейін түсіну бізге жазбаған шы­ғар. Олардың экспрессиясын, ке­ре­мет эмоциялық тізбектер құ­райтын таң­ғажайып энер­ге­ти­касын... Олар­дың ойлау салтын тү­­сіну мен қа­был­дау. Бұл картина еш­­қашан «үн­сіз қалмай­тын­ды­ғын» атап өткен жөн. Ол «сөй­лей­ді». Батыста өмір сүре­тін­дердің инфантильді көп­шілігінің бая­ғыда ойлаудан қал­ған нәр­се­лері жайлы сыр шертеді. Бәлкім, мүл­дем ойлап та көрмеген шығар­мыз. Осы бір керемет картина тіпті қа­рапайым көрінетін дүниелер жа­йын баян етеді: ана, әйел, қара ша­ңырақтың қасиеті туралы. Өзін-өзі құрбандыққа шалу жөнінде. Тір­шілік үшін жанталас жайында. Осындай фильмдердің уақытынан оза­­тындығын тәжірибе айғақ­тай­ды».
- Қалай ойлайсыз, фильм «Оскар» жүлдесін ала ма?
- Мұны ешкім де білмейді. Бі­рақ кәсіби патриоттар карти­на­ның төңірегінде ұйымдастырған лас тартыстан кейін оның ұпайы ар­тады деп ойламаймын. Біздің елі­міз үшін ұят нәрсе, міне, қайда жатыр.
- Кезінде «Соңғы аялдаманы» тү­сірген Серік Апрымов ақыры Аме­рикаға аттанған. Сіз ше? «К­е­лінмен» бірге елдегі бола­ша­ғы­ңыз­ды қалай елестетесіз?
- Ешқайда кетпеймін. Мен он­сыз да көп елдерде өмір сүрдім. Ту­ған жерімнің тезегі де маған жа­қын әрі түсінікті.

Әңгімелескен
Айжан КӨШКЕНОВА

«Айқын» газеті, 10.12.09.