Bauyrdaq degen atau alghash tosyn, tipti oghash bolyp estilui mýmkin. Biraq, bauyrdaq qazaqtyng últtyq taghamy - kәduilgi bauyrsaq pen quyrdaqtyng qosyndysy. Yaghni, bauyrsaq ishindegi quyrdaq. Búl tansyq taghamdy Qazaq auylsharuashylyq ónimderin qayta óndeu ghylymiy-zertteu institutynyng ghalymdary oilap tapty. Bir qyzyghy, osy bauyrdaqty 3 aigha deyin saqtaugha bolatyn kórinedi. Búl - institut ghalymdarynyng jalghyz janalyghy emes. Olar sonday-aq últtyq susyndar - qymyz ben shúbatty úntaq, tabletka týrinde óndirudi de qolgha almaq. Instituttyng et jәne sýt ónimderi tehnologiyasy zerthanasynyng mengerushisi, ÚGhA akademiygi, tehnika ghylymdarynyng doktory Órisbay Shomanovpen әngimemiz osy bastamalar tónireginde órbidi. Órisbay Shomanúly institut ghalymdarynyng basqa da janalyqtarymen bólisti.

Institut ghalymda­rynyng bastamasy jayly egjey‑tegjeyli aityp berseniz.

Bauyrdaq degen atau alghash tosyn, tipti oghash bolyp estilui mýmkin. Biraq, bauyrdaq qazaqtyng últtyq taghamy - kәduilgi bauyrsaq pen quyrdaqtyng qosyndysy. Yaghni, bauyrsaq ishindegi quyrdaq. Búl tansyq taghamdy Qazaq auylsharuashylyq ónimderin qayta óndeu ghylymiy-zertteu institutynyng ghalymdary oilap tapty. Bir qyzyghy, osy bauyrdaqty 3 aigha deyin saqtaugha bolatyn kórinedi. Búl - institut ghalymdarynyng jalghyz janalyghy emes. Olar sonday-aq últtyq susyndar - qymyz ben shúbatty úntaq, tabletka týrinde óndirudi de qolgha almaq. Instituttyng et jәne sýt ónimderi tehnologiyasy zerthanasynyng mengerushisi, ÚGhA akademiygi, tehnika ghylymdarynyng doktory Órisbay Shomanovpen әngimemiz osy bastamalar tónireginde órbidi. Órisbay Shomanúly institut ghalymdarynyng basqa da janalyqtarymen bólisti.

Institut ghalymda­rynyng bastamasy jayly egjey‑tegjeyli aityp berseniz.

- Elimizde mal bauyzdaudy shaghyn ónerkәsip mekemeleri ghana jýrgizui tiyis degen zang bar. Óitkeni, әrkim bauyzdaghan maldyng etin tekseru mýmkin emes. Búdan epiydemiya tarauy yqtimal. Sondyqtan bizding boljamymyzsha, әr auyl‑aymaqta mal soyatyn shaghyn ónerkәsip istemek. Elimizde mal etine súranys kóp. Et, shújyq shygharatyn kәsiporyndar etti kәdege jaratady delik. Al maldyng 1,2‑dәrejeli subónimderin, yaghny ókpe‑bauyrdy qaytemiz? Qazaq búl subónimderden últtyq tagham - quyrdaq jasaytyny belgili. Biraq, búl tagham ary ketse 1‑2 kýn ghana saqtalady. Bir kezderi quyrdaqty konservilengen bankige salyp shygharatyn. Alayda, quyrdaqtyng baghasy arzan bol­ghanymen, konservilengen bankining qúny tym qymbatqa týsetin. Qazir bizding ghalymdar quyrdaqty tonazytqyshsyz 3 aigha deyin saqtaytyn dәrejege jetkizdi. Quyrdaqty konservilengen bankige emes, ba­uyrsaqtyng ishine salamyz. Bauyrsaqtyng ózi kóp uaqytqa deyin saqtalady. Al múny vakum oramasyna salsaq, ol tipti 3‑4 aigha deyin saqtalady. Búl taghamdy bauyrdaq dep atadyq. Basqa elderde múnday taghamdy ylghaly tómen ónim dep ataydy. Jәne múnday ónimderding baghasy arzan. Esesine, sapasy joghary. Múnday tagham, әsirese, studentterge qajet. Qazir studentter ashanadan bir týiir eti joq taghamdy 400 tengege alady. Odan da 200‑300 tenge júmsap әldeqayda qúnarly eki‑ýsh bauyrdaqty alghan artyq.

Sóitip, bir jaghynan halyq densaulyghyn oilap, ekinshi jaghynan qúnarlylyghy etten esh kem týspeytin subónimderdi kәdege jaratu maqsatymen bauyrdaq óndirudi jolgha qoymaqpyz. Bastamamyz shaghyn ónerkәsip ashugha tirelip túr. Auyl shar­uashylyghy ministrligi men Industriya jәne sauda ministrligi birigip shaghyn ónerkәsip oryndaryn ashpaq bolghan. Biraq daghdarys saldarynan búl júmys toqtap qaldy.

Bizding bastamamyzdan BÚÚ da habardar. BÚÚ ókilderi bauyrdaqty «ishinde eti bar, biday únynan jasalghan tendessiz tagham» dep joghary baghalady. Bolashaqta ónerkәsip mekemeleri júmys istey bastasa, olarmen kelisimshart jasasyp, búl taghamdy kedeyshilikke úrynghan memleketterge jibersek dep niyet bildirdi.

- Bauyrdaqty jasau ýshin qanday tehnologiyalar qajet?

- Búghan erekshe bir tehnologiyalardyng qajeti joq. Qajetti qúral‑jabdyqty eldegi zauyttargha tapsyrys berip jasatsaq ta bolady. Tek búghan súranys bolsa bolghany. Sondyqtan kәsipkerlermen birigip júmys isteu kerek.

- Bauyrdaqtan basqa oilap tapqan ónimderiniz bar ma?

- Bar. Úntaq jәne tabletka týrindegi qymyz ben shúbat óndirudi oilap taptyq. Qymyz ben shúbattyng paydasy, emdik qasiyetteri turaly aityp jatudyng ózi artyq. Búdan dýnie jýzi habardar. Osylaysha últtyq susyndar óndiruding jana tehnologiyasyn shyghardyq. Óitkeni, qymyz ben shúbatty kóp uaqyt ishpey, jýrgenderding asqazany últtyq susyndardy onsha‑múnsha qoryta bermeydi. Sol siyaq­ty qymyz ben shúbatty iship kórmegen sheteldikterding asqazanyna búl auyr tiii mýmkin. Sondyqtan da asqazangha esh ziyan tiygizbeytin qymyz ben shúbat óndiruding jana tehnologiyasyn oilap taptyq. Búl - bir. Ekinshiden, últtyq susyndardy qúrghatyp, úntaq kýiinde shygharudy jolgha qoymaqmyz. Keyin ony tabletka týrinde óndirmekpiz. Sebebi, bir kezderi japondar qymyz ben shúbatqa qyzyghushylyq tanytqan‑dy. Alayda, olar týie men jylqylardyng jayylymdaryn, ony qalay sauatynymyzdy kórgen son, «búl bizge onsha kelmeydi» dep ainyp qaldy. Rasynda da, elimizdegi jayylymdar men mal sauu jaghy halyqaralyq standarttar­gha say emes. Sondyqtan da múny halyq­aralyq talaptargha sәikestendiru jaghyn tәptishtep týsindirip jýrmiz.

Sodan keyin últtyq susyndardy qúrghatu ýshin arnayy sublimasiyalyq qúrghatu aspaby qajet. Shetelde búl qúral­‑jabdyqtyng qúny tym qymbat. Sol sebepti osy qúraldy óz elimizde shygharudy qolgha almaqpyz. Qúrghatu ýshin quat qajet. Quattyng týr‑týri bar. Biz mikrotolqyndy quat arqyly qyzdyrudy jón dep taptyq. Búl, birinshiden, arzangha týsedi. Ekinshiden, oghan az uaqyt júmsalady. Búdan shyghatyn ónimning sapasy da joghary. Búl ýshin magnitron kerek. Magnitrondy Qytay ne Resey zauyttarynan әkelsek, elimizdegi bir zauyttan osynday qúraldy shygharugha bolatyn edi.

Qazir qazaqtyng últtyq susyndaryna shetelden súranys kóp. Aytalyq, Týrkiya, Germaniya kәsipkerleri qyzyghushylyq tanytyp otyr. Elimizdegi «Agromerkur» kәsiporny últtyq susyndardy Reseyge aparyp satpaq. Sol siyaqty Shyghys Qazaqstandaghy Qatonqaraghay aimaghynda jylqy sany kóp. Tayauda sol jerding basshylary «qytaylyqtar qymyz satyp alugha niyet bildirip otyr, biraq ony tasymaldaugha mýmkindik joq» dep, óndiris ornyn ashyp bersenizder dep habarlasty. Biraq barlyq mәsele qarjygha tirelip túr. Qarjy kózin tapsaq, bastaghan sharuamyzdy dóngeletip әketer edik.

- Úntaq týrindegi qymyz ben shúbattyng qúndylyghy, qúnarlylyghy, basqa da qasiyetteri saqtala ma?

- Áriyne. Sublimasiyalyq qúrghatu qúraly susyndardyng boyyndaghy barlyq qasiyetterdi saqtap qalady. Jer jýzinde búdan asqan qúral joq.

Qazir elimizding týkpir‑týkpirinen habarlasyp jatqan auyl sharuashylyghy qojalyqtary kóp. Barlyghy derlik «bizge osynday shaghyn mekeme ashugha kómek berinder» dep niyet bildirip jatyr. Eger qarjy tauyp, shaghyn ónerkәsip ornyn ashyp alsa, últtyq susyndardy auruhanalar, tuberkulezden emdeytin dispanserler, kafe, meyramhanalargha qysy‑jazy jetkizip túratyn edik.

Bir qyzyghy, sheteldikter úntaq kýiindegi qymyz, shúbattan góri tabletka týrindegi susyndy qúp kóredi. Ásirese, әrbir minuty esepteuli japondyqtar úntaqty ezip, susyn ishkenshe, tabletka týrinde qabyldaghan dúrys dep esepteydi. Sondyqtan óz halqymyzgha bólek, al eks­portqa tehnologiyasy ózgeshe susyndy shygharamyz. Qansha degenmen qazaq halqynyng as qorytu jýiesi múnday susyndargha beyimdelgen ghoy.

- Balalargha arnalghan qymyz, shúbattyng ózge tehnologiyasy bar shyghar, bәlkim?

- Bar. Qymyz, shúbattyng dәmi qysh­qyl bolghan song balalar onsha‑múnsha ishe bermeydi. Búdan shyghar joldy taptyq. Qymyz ben shúbatqa shyrynnyng ózge týrlerin qosamyz. Jәne búghan shyrynnyng kez kelgen týrin qosugha bolady. Biraq biz aghzagha óte paydaly, vitaminge bay asqabaq, sәbiz, qyzylshanyng shyrynyn qos­qan dúrys dep taptyq. Áriyne, әr aimaqta ósetin ózge ósimdikterding de týrin qosugha bolady. Aytalyq, bir aimaqta býrgen ósimdigi kóp. Onyn densaulyqqa paydasy úshan‑teniz. Susyn qúramyna osy ósimdikti de qosugha bolady.

- Mәselening barlyghy qarjygha tireletini týsinikti. Biraq býginde ne kóp, ýkimetting týrli baghdarlamalary kóp. Solargha enu jaghyn qarastyryp kórdiniz be?

- Baghdarlamalargha enu kerek, әriyne. Desek te búghan enu ýshin qarjy kózi kerek. Bastamamyz iske asuy ýshin shaghyn ónerkәsip mekemeleri júmys isteui qajet. Tayauda Almaty oblysynyng әkimdigi qymyz ben shúbat óndiruge qol úshyn beruge uәde etken. Búiyrtsa, biylghy jyly bir‑eki shaghyn ónerkәsip mekemesi ashylyp, osy isti qolgha alsa, bizding ónimderdi dýken sórelerinen kóre alasyzdar.

- Instituttyng basqa qanday bastamalary bar?

- Iri qaranyng kәduilgi últabarynan pepsin aludy jolgha qoymaqpyz. Ony búryn da óndiretin. Biraq oghan kýrdeli tehnologiya qajet bolatyn әri kóp uaqyt júmsalatyn. Endi pepsin óndiruding әldeqayda qarapayym jolyn taptyq. Búghan eki ese az uaqyt ketedi. Osy pepsin sýt óndirisine qajet. Ayran, syr, yogurt tәrizdi sýt ónimderining bәrine de pepsin qosylady.

Taghy bir janalyghymyz bar. Elimizge syrdyng 80 payyzy shetelden әkelinedi. Qazaqstanda syrdy shygharatyn kәsip­oryn­dar sanauly ghana. Syrdy әsirese, shóbi bitik shyghatyn Soltýstik Qazaqstanda jaqsy óndiredi. Búl týsinikti de. Qazaqstannyng әr aimaghynda shóp әrtýrli bolatyny, jyl mezgiline qaray ózgeretini belgili. Shóp ózgergen song sýtting sapasy da basqa bolatyny anyq. Sondyqtan da ghylymiy‑zertteu jýrgizip, әr aimaqtyng shóbine baylanysty sýtining sapasyn tekserip, syr óndirmekpiz. Búl isimizdi Almaty oblysynan bastadyq. Árbir aimaqtyng sýt sapasyna qaray syr shygharudy oilastyryp jatyrmyz.

Qolgha alghan taghy bir bastamamyz bar. Ol - kókónisterdi saqtaudyng janasha tehnologiyasy. Kókónister saqtalatyn aua temperaturasyn ústap túratyn qúral oilap taptyq. Yaghni, aua ylghaldylyghyn belgili bir temperaturada saqtaytyn aspap. Qúral ónimning sudyng belsendiligin kórsetedi.

- Ángimenizge raqmet!

Ángimelesken

Elnúr BAQYTQYZY

"Jas Alash" gazeti  №05 (15463) 19 qantar, seysenbi 2010 jyl