باۋىرداق دەگەن اتاۋ العاش توسىن، تiپتi وعاش بولىپ ەستiلۋi مۇمكiن. بiراق، باۋىرداق قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامى - كادۋiلگi باۋىرساق پەن قۋىرداقتىڭ قوسىندىسى. ياعني، باۋىرساق iشiندەگi قۋىرداق. بۇل تاڭسىق تاعامدى قازاق اۋىلشارۋاشىلىق ونiمدەرiن قايتا وڭدەۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى ويلاپ تاپتى. بiر قىزىعى، وسى باۋىرداقتى 3 ايعا دەيiن ساقتاۋعا بولاتىن كورiنەدi. بۇل - ينستيتۋت عالىمدارىنىڭ جالعىز جاڭالىعى ەمەس. ولار سونداي-اق ۇلتتىق سۋسىندار - قىمىز بەن شۇباتتى ۇنتاق، تابلەتكا تۇرiندە ءوندiرۋدi دە قولعا الماق. ينستيتۋتتىڭ ەت جانە ءسۇت ونiمدەرi تەحنولوگياسى زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشiسi, ۇعا اكادەميگi, تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءورiسباي شومانوۆپەن اڭگiمەمiز وسى باستامالار توڭiرەگiندە ءوربiدi. ءورiسباي شومانۇلى ينستيتۋت عالىمدارىنىڭ باسقا دا جاڭالىقتارىمەن ءبولiستi.

ينستيتۋت عالىمدا­رىنىڭ باستاماسى جايلى ەگجەي‑تەگجەيلi ايتىپ بەرسەڭiز.

باۋىرداق دەگەن اتاۋ العاش توسىن، تiپتi وعاش بولىپ ەستiلۋi مۇمكiن. بiراق، باۋىرداق قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامى - كادۋiلگi باۋىرساق پەن قۋىرداقتىڭ قوسىندىسى. ياعني، باۋىرساق iشiندەگi قۋىرداق. بۇل تاڭسىق تاعامدى قازاق اۋىلشارۋاشىلىق ونiمدەرiن قايتا وڭدەۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى ويلاپ تاپتى. بiر قىزىعى، وسى باۋىرداقتى 3 ايعا دەيiن ساقتاۋعا بولاتىن كورiنەدi. بۇل - ينستيتۋت عالىمدارىنىڭ جالعىز جاڭالىعى ەمەس. ولار سونداي-اق ۇلتتىق سۋسىندار - قىمىز بەن شۇباتتى ۇنتاق، تابلەتكا تۇرiندە ءوندiرۋدi دە قولعا الماق. ينستيتۋتتىڭ ەت جانە ءسۇت ونiمدەرi تەحنولوگياسى زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشiسi, ۇعا اكادەميگi, تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءورiسباي شومانوۆپەن اڭگiمەمiز وسى باستامالار توڭiرەگiندە ءوربiدi. ءورiسباي شومانۇلى ينستيتۋت عالىمدارىنىڭ باسقا دا جاڭالىقتارىمەن ءبولiستi.

ينستيتۋت عالىمدا­رىنىڭ باستاماسى جايلى ەگجەي‑تەگجەيلi ايتىپ بەرسەڭiز.

- ەلiمiزدە مال باۋىزداۋدى شاعىن ونەركاسiپ مەكەمەلەرi عانا جۇرگiزۋi تيiس دەگەن زاڭ بار. ويتكەنi, اركiم باۋىزداعان مالدىڭ ەتiن تەكسەرۋ مۇمكiن ەمەس. بۇدان ەپيدەميا تاراۋى ىقتيمال. سوندىقتان بiزدiڭ بولجامىمىزشا، ءار اۋىل‑ايماقتا مال سوياتىن شاعىن ونەركاسiپ iستەمەك. ەلiمiزدە مال ەتiنە سۇرانىس كوپ. ەت، شۇجىق شىعاراتىن كاسiپورىندار ەتتi كادەگە جاراتادى دەلiك. ال مالدىڭ 1,2‑دارەجەلi سۋبونiمدەرiن، ياعني وكپە‑باۋىردى قايتەمiز؟ قازاق بۇل سۋبونiمدەردەن ۇلتتىق تاعام - قۋىرداق جاسايتىنى بەلگiلi. بiراق، بۇل تاعام ارى كەتسە 1‑2 كۇن عانا ساقتالادى. بiر كەزدەرi قۋىرداقتى كونسەرۆiلەنگەن بانكiگە سالىپ شىعاراتىن. الايدا، قۋىرداقتىڭ باعاسى ارزان بول­عانىمەن، كونسەرۆiلەنگەن بانكiنiڭ قۇنى تىم قىمباتقا تۇسەتiن. قازiر بiزدiڭ عالىمدار قۋىرداقتى توڭازىتقىشسىز 3 ايعا دەيiن ساقتايتىن دارەجەگە جەتكiزدi. قۋىرداقتى كونسەرۆiلەنگەن بانكiگە ەمەس، با­ۋىرساقتىڭ iشiنە سالامىز. باۋىرساقتىڭ ءوزi كوپ ۋاقىتقا دەيiن ساقتالادى. ال مۇنى ۆاكۋم وراماسىنا سالساق، ول تiپتi 3‑4 ايعا دەيiن ساقتالادى. بۇل تاعامدى باۋىرداق دەپ اتادىق. باسقا ەلدەردە مۇنداي تاعامدى ىلعالى تومەن ءونiم دەپ اتايدى. جانە مۇنداي ونiمدەردiڭ باعاسى ارزان. ەسەسiنە، ساپاسى جوعارى. مۇنداي تاعام، اسiرەسە، ستۋدەنتتەرگە قاجەت. قازiر ستۋدەنتتەر اسحانادان بiر ءتۇيiر ەتi جوق تاعامدى 400 تەڭگەگە الادى. ودان دا 200‑300 تەڭگە جۇمساپ الدەقايدا قۇنارلى ەكi‑ۇش باۋىرداقتى العان ارتىق.

ءسويتiپ، بiر جاعىنان حالىق دەنساۋلىعىن ويلاپ، ەكiنشi جاعىنان قۇنارلىلىعى ەتتەن ەش كەم تۇسپەيتiن سۋبونiمدەردi كادەگە جاراتۋ ماقساتىمەن باۋىرداق ءوندiرۋدi جولعا قويماقپىز. باستامامىز شاعىن ونەركاسiپ اشۋعا تiرەلiپ تۇر. اۋىل شار­ۋاشىلىعى مينيسترلiگi مەن يندۋستريا جانە ساۋدا مينيسترلiگi بiرiگiپ شاعىن ونەركاسiپ ورىندارىن اشپاق بولعان. بiراق داعدارىس سالدارىنان بۇل جۇمىس توقتاپ قالدى.

بiزدiڭ باستامامىزدان بۇۇ دا حاباردار. بۇۇ وكiلدەرi باۋىرداقتى «iشiندە ەتi بار، بيداي ۇنىنان جاسالعان تەڭدەسسiز تاعام» دەپ جوعارى باعالادى. بولاشاقتا ونەركاسiپ مەكەمەلەرi جۇمىس iستەي باستاسا، ولارمەن كەلiسiمشارت جاساسىپ، بۇل تاعامدى كەدەيشiلiككە ۇرىنعان مەملەكەتتەرگە جiبەرسەك دەپ نيەت بiلدiردi.

- باۋىرداقتى جاساۋ ءۇشiن قانداي تەحنولوگيالار قاجەت؟

- بۇعان ەرەكشە بiر تەحنولوگيالاردىڭ قاجەتi جوق. قاجەتتi قۇرال‑جابدىقتى ەلدەگi زاۋىتتارعا تاپسىرىس بەرiپ جاساتساق تا بولادى. تەك بۇعان سۇرانىس بولسا بولعانى. سوندىقتان كاسiپكەرلەرمەن بiرiگiپ جۇمىس iستەۋ كەرەك.

- باۋىرداقتان باسقا ويلاپ تاپقان ونiمدەرiڭiز بار ما؟

- بار. ۇنتاق جانە تابلەتكا تۇرiندەگi قىمىز بەن شۇبات ءوندiرۋدi ويلاپ تاپتىق. قىمىز بەن شۇباتتىڭ پايداسى، ەمدiك قاسيەتتەرi تۋرالى ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزi ارتىق. بۇدان دۇنيە ءجۇزi حاباردار. وسىلايشا ۇلتتىق سۋسىندار ءوندiرۋدiڭ جاڭا تەحنولوگياسىن شىعاردىق. ويتكەنi, قىمىز بەن شۇباتتى كوپ ۋاقىت iشپەي، جۇرگەندەردiڭ اسقازانى ۇلتتىق سۋسىنداردى ونشا‑مۇنشا قورىتا بەرمەيدi. سول سياق­تى قىمىز بەن شۇباتتى iشiپ كورمەگەن شەتەلدiكتەردiڭ اسقازانىنا بۇل اۋىر تيۋi مۇمكiن. سوندىقتان دا اسقازانعا ەش زيان تيگiزبەيتiن قىمىز بەن شۇبات ءوندiرۋدiڭ جاڭا تەحنولوگياسىن ويلاپ تاپتىق. بۇل - بiر. ەكiنشiدەن، ۇلتتىق سۋسىنداردى قۇرعاتىپ، ۇنتاق كۇيiندە شىعارۋدى جولعا قويماقمىز. كەيiن ونى تابلەتكا تۇرiندە وندiرمەكپiز. سەبەبi, بiر كەزدەرi جاپوندار قىمىز بەن شۇباتقا قىزىعۋشىلىق تانىتقان‑دى. الايدا، ولار تۇيە مەن جىلقىلاردىڭ جايىلىمدارىن، ونى قالاي ساۋاتىنىمىزدى كورگەن سوڭ، «بۇل بiزگە ونشا كەلمەيدi» دەپ اينىپ قالدى. راسىندا دا، ەلiمiزدەگi جايىلىمدار مەن مال ساۋ جاعى حالىقارالىق ستاندارتتار­عا ساي ەمەس. سوندىقتان دا مۇنى حالىق­ارالىق تالاپتارعا سايكەستەندiرۋ جاعىن تاپتiشتەپ ءتۇسiندiرiپ ءجۇرمiز.

سودان كەيiن ۇلتتىق سۋسىنداردى قۇرعاتۋ ءۇشiن ارنايى سۋبليماتسيالىق قۇرعاتۋ اسپابى قاجەت. شەتەلدە بۇل قۇرال­‑جابدىقتىڭ قۇنى تىم قىمبات. سول سەبەپتi وسى قۇرالدى ءوز ەلiمiزدە شىعارۋدى قولعا الماقپىز. قۇرعاتۋ ءۇشiن قۋات قاجەت. قۋاتتىڭ ءتۇر‑تۇرi بار. بiز ميكروتولقىندى قۋات ارقىلى قىزدىرۋدى ءجون دەپ تاپتىق. بۇل، بiرiنشiدەن، ارزانعا تۇسەدi. ەكiنشiدەن، وعان از ۋاقىت جۇمسالادى. بۇدان شىعاتىن ءونiمنiڭ ساپاسى دا جوعارى. بۇل ءۇشiن ماگنيترون كەرەك. ماگنيتروندى قىتاي نە رەسەي زاۋىتتارىنان اكەلسەك، ەلiمiزدەگi بiر زاۋىتتان وسىنداي قۇرالدى شىعارۋعا بولاتىن ەدi.

قازiر قازاقتىڭ ۇلتتىق سۋسىندارىنا شەتەلدەن سۇرانىس كوپ. ايتالىق، تۇركيا، گەرمانيا كاسiپكەرلەرi قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. ەلiمiزدەگi «اگرومەركۋر» كاسiپورنى ۇلتتىق سۋسىنداردى رەسەيگە اپارىپ ساتپاق. سول سياقتى شىعىس قازاقستانداعى قاتونقاراعاي ايماعىندا جىلقى سانى كوپ. تاياۋدا سول جەردiڭ باسشىلارى «قىتايلىقتار قىمىز ساتىپ الۋعا نيەت بiلدiرiپ وتىر، بiراق ونى تاسىمالداۋعا مۇمكiندiك جوق» دەپ، ءوندiرiس ورنىن اشىپ بەرسەڭiزدەر دەپ حابارلاستى. بiراق بارلىق ماسەلە قارجىعا تiرەلiپ تۇر. قارجى كوزiن تاپساق، باستاعان شارۋامىزدى دوڭگەلەتiپ اكەتەر ەدiك.

- ۇنتاق تۇرiندەگi قىمىز بەن شۇباتتىڭ قۇندىلىعى، قۇنارلىلىعى، باسقا دا قاسيەتتەرi ساقتالا ما؟

- ارينە. سۋبليماتسيالىق قۇرعاتۋ قۇرالى سۋسىنداردىڭ بويىنداعى بارلىق قاسيەتتەردi ساقتاپ قالادى. جەر جۇزiندە بۇدان اسقان قۇرال جوق.

قازiر ەلiمiزدiڭ تۇكپiر‑تۇكپiرiنەن حابارلاسىپ جاتقان اۋىل شارۋاشىلىعى قوجالىقتارى كوپ. بارلىعى دەرلiك «بiزگە وسىنداي شاعىن مەكەمە اشۋعا كومەك بەرiڭدەر» دەپ نيەت بiلدiرiپ جاتىر. ەگەر قارجى تاۋىپ، شاعىن ونەركاسiپ ورنىن اشىپ السا، ۇلتتىق سۋسىنداردى اۋرۋحانالار، تۋبەركۋلەزدەن ەمدەيتiن ديسپانسەرلەر، كافە، مەيرامحانالارعا قىسى‑جازى جەتكiزiپ تۇراتىن ەدiك.

بiر قىزىعى، شەتەلدiكتەر ۇنتاق كۇيiندەگi قىمىز، شۇباتتان گورi تابلەتكا تۇرiندەگi سۋسىندى قۇپ كورەدi. اسiرەسە، ءاربiر مينۋتى ەسەپتەۋلi جاپوندىقتار ۇنتاقتى ەزiپ، سۋسىن iشكەنشە، تابلەتكا تۇرiندە قابىلداعان دۇرىس دەپ ەسەپتەيدi. سوندىقتان ءوز حالقىمىزعا بولەك، ال ەكس­پورتقا تەحنولوگياسى وزگەشە سۋسىندى شىعارامىز. قانشا دەگەنمەن قازاق حالقىنىڭ اس قورىتۋ جۇيەسi مۇنداي سۋسىندارعا بەيiمدەلگەن عوي.

- بالالارعا ارنالعان قىمىز، شۇباتتىڭ وزگە تەحنولوگياسى بار شىعار، بالكiم؟

- بار. قىمىز، شۇباتتىڭ ءدامi قىش­قىل بولعان سوڭ بالالار ونشا‑مۇنشا iشە بەرمەيدi. بۇدان شىعار جولدى تاپتىق. قىمىز بەن شۇباتقا شىرىننىڭ وزگە تۇرلەرiن قوسامىز. جانە بۇعان شىرىننىڭ كەز كەلگەن ءتۇرiن قوسۋعا بولادى. بiراق بiز اعزاعا وتە پايدالى، ۆيتامينگە باي اسقاباق، ءسابiز، قىزىلشانىڭ شىرىنىن قوس­قان دۇرىس دەپ تاپتىق. ارينە، ءار ايماقتا وسەتiن وزگە وسiمدiكتەردiڭ دە ءتۇرiن قوسۋعا بولادى. ايتالىق، بiر ايماقتا بۇرگەن وسiمدiگi كوپ. ونىڭ دەنساۋلىققا پايداسى ۇشان‑تەڭiز. سۋسىن قۇرامىنا وسى وسiمدiكتi دە قوسۋعا بولادى.

- ماسەلەنiڭ بارلىعى قارجىعا تiرەلەتiنi تۇسiنiكتi. بiراق بۇگiندە نە كوپ، ۇكiمەتتiڭ ءتۇرلi باعدارلامالارى كوپ. سولارعا ەنۋ جاعىن قاراستىرىپ كوردiڭiز بە؟

- باعدارلامالارعا ەنۋ كەرەك، ارينە. دەسەك تە بۇعان ەنۋ ءۇشiن قارجى كوزi كەرەك. باستامامىز iسكە اسۋى ءۇشiن شاعىن ونەركاسiپ مەكەمەلەرi جۇمىس iستەۋi قاجەت. تاياۋدا الماتى وبلىسىنىڭ اكiمدiگi قىمىز بەن شۇبات وندiرۋگە قول ۇشىن بەرۋگە ۋادە ەتكەن. بۇيىرتسا، بيىلعى جىلى بiر‑ەكi شاعىن ونەركاسiپ مەكەمەسi اشىلىپ، وسى iستi قولعا السا، بiزدiڭ ونiمدەردi دۇكەن سورەلەرiنەن كورە الاسىزدار.

- ينستيتۋتتىڭ باسقا قانداي باستامالارى بار؟

- Iرi قارانىڭ كادۋiلگi ۇلتابارىنان پەپسين الۋدى جولعا قويماقپىز. ونى بۇرىن دا وندiرەتiن. بiراق وعان كۇردەلi تەحنولوگيا قاجەت بولاتىن ءارi كوپ ۋاقىت جۇمسالاتىن. ەندi پەپسين ءوندiرۋدiڭ الدەقايدا قاراپايىم جولىن تاپتىق. بۇعان ەكi ەسە از ۋاقىت كەتەدi. وسى پەپسين ءسۇت وندiرiسiنە قاجەت. ايران، سىر، يوگۋرت ءتارiزدi ءسۇت ونiمدەرiنiڭ بارiنە دە پەپسين قوسىلادى.

تاعى بiر جاڭالىعىمىز بار. ەلiمiزگە سىردىڭ 80 پايىزى شەتەلدەن اكەلiنەدi. قازاقستاندا سىردى شىعاراتىن كاسiپ­ورىن­دار ساناۋلى عانا. سىردى اسiرەسە، ءشوبi بiتiك شىعاتىن سولتۇستiك قازاقستاندا جاقسى وندiرەدi. بۇل تۇسiنiكتi دە. قازاقستاننىڭ ءار ايماعىندا ءشوپ ءارتۇرلi بولاتىنى، جىل مەزگiلiنە قاراي وزگەرەتiنi بەلگiلi. ءشوپ وزگەرگەن سوڭ ءسۇتتiڭ ساپاسى دا باسقا بولاتىنى انىق. سوندىقتان دا عىلىمي‑زەرتتەۋ جۇرگiزiپ، ءار ايماقتىڭ شوبiنە بايلانىستى ءسۇتiنiڭ ساپاسىن تەكسەرiپ، سىر وندiرمەكپiز. بۇل iسiمiزدi الماتى وبلىسىنان باستادىق. ءاربiر ايماقتىڭ ءسۇت ساپاسىنا قاراي سىر شىعارۋدى ويلاستىرىپ جاتىرمىز.

قولعا العان تاعى بiر باستامامىز بار. ول - كوكونiستەردi ساقتاۋدىڭ جاڭاشا تەحنولوگياسى. كوكونiستەر ساقتالاتىن اۋا تەمپەراتۋراسىن ۇستاپ تۇراتىن قۇرال ويلاپ تاپتىق. ياعني، اۋا ىلعالدىلىعىن بەلگiلi بiر تەمپەراتۋرادا ساقتايتىن اسپاپ. قۇرال ءونiمنiڭ سۋدىڭ بەلسەندiلiگiن كورسەتەدi.

- اڭگiمەڭiزگە راقمەت!

اڭگiمەلەسكەن

ەلنۇر باقىتقىزى

"جاس الاش" گازەتى  №05 (15463) 19 قاڭتار، سەيسەنبى 2010 جىل