Ázirbayjannyng ruhany jetekshisi sanalatyn, Kavkaz músylmandar basqarmasynyng basshysy sheyh-uli-Islam Allahshukir Pashazade KSRO-nyng eks-preziydenti Mihail Gorbachevti jәne basqa da qyzyl imperiyanyng búrynghy basshylaryn 1990 jylghy qantardaghy qandy qaqtyghys ýshin Europa soty aldynda jauap beruin talap etude. Búl kezde Litvanyng biyleushi partiyasynyng fraksiyasy óz ýkimetinen Reseyden toghyz jyl búrynghy teke tires ýshin ótemaqy súraudy úsynuda. Al qazaqstandyqtar she?

Ázirbayjannyng ruhany jetekshisi sanalatyn, Kavkaz músylmandar basqarmasynyng basshysy sheyh-uli-Islam Allahshukir Pashazade KSRO-nyng eks-preziydenti Mihail Gorbachevti jәne basqa da qyzyl imperiyanyng búrynghy basshylaryn 1990 jylghy qantardaghy qandy qaqtyghys ýshin Europa soty aldynda jauap beruin talap etude. Búl kezde Litvanyng biyleushi partiyasynyng fraksiyasy óz ýkimetinen Reseyden toghyz jyl búrynghy teke tires ýshin ótemaqy súraudy úsynuda. Al qazaqstandyqtar she?

Býgingi kýndi әzirbayjan júrtshylyghy "Qara qantar" dep atap, ony últtyng qayghyly oqighalary sanatyna qosqan. Óitkeni on toghyz jyl búryn 20 qantargha qaraghan týni kenes әskeri eshqanday tótenshe jaghday jariyalamastan, Bakuge basyp kirip, beybit sheruge shyqqan elge kýsh kórsetken. Sonyng saldarynan 130-dan astam adam qaza bolyp, 600-i jaraqat alghan. Kavkaz músylmandarynyng jetekshisi Pashadze endi qantar qyrghynyn qayta tekseretin tergeu tobyn qúryp, onyng nәtiyjesi boyynsha jinalatyn materialdardy adam qúqyghy boyynsha Europa sotyna bermekshi. Osylay әzirbayjandyqtar on toghyz jyl búrynghy jaralaryn jazghylary keledi.
Al litvalyqtar kavkazdyqtargha qaraghanda, әldeqayda pragmatiyk. Olar kelesi jylgha deyin Kenes odaghynyng qazirgi múrageri - Resey Federasiyasynan materialdyq shyghyn óndirip almaqshy. Litvanyng biyleushi konservativti partiyasyna kiretin Hristian demokrattar fraksiyasy Litva Seymnyng qarauyna bergen rezolusiyasynda: kenes әskerining "1991 jyly qantarda tәuelsiz Litva territoriyasyna basyp kirgeni ýshin" Mәskeuden japa shekken Vilinus túrghyndaryna ótemaqy súraudy ýkimetke úsynyp otyr. 1991 jyly 13 qantargha qaraghan týni Vilinuske Kenes odaghynyng bronotehnikasy engizilip, qarulanghan әsker Vilinus telemúnarasyn, radio men televiziya komiytetin basyp alghan. Telemúnarany alu barysynda 14 adam qaza bolyp, 700 adam jaraqattanghan.
Shyn mәnisinde Kenes odaghy auqymynda bolghan demokratiyalyq qozghalystardyng barlyghy Qazaqstannan bastau alghandyghyn bayandaydy qogham qayratkeri, 1986 jylghy jeltoqsan oqighasyn zertteu boyynsha komissiyany basqarghan Múhtar Shahanov. "Jeltoqsan kóterilisi - ýlken kólemde alghanda, búrynghy Kenes odaghyndaghy barlyq qozghalystardyng kóshbasshysy boldy", - dep esepteydi sayasatker. Sebebi onyng derekterine qaraghanda, jeltoqsan oqighasyna bir jyl eki ay qalghanda KSRO Qauipsizdik komiyteti, KSRO Ishki ister ministrligi birlesip qúpiya, "Meteli" operasiyasyn әzirlegen. Onda Kenes odaghy auqymynda biylikke qarsy kóterilis bola qalghan jaghdayda olardy basyp-janshu amaldary qamtylghan.
"Ony synaytyn jer taba almay jýrgende 1986 jyly jeltoqsanda Almatyda órimdey qyz-jigitter kóteriliske shyqty. Osydan song KSRO memlekettik qauipsizdik komiytetining tóraghasy Chebrikov Gorbachevke kirip, operasiyany synap kóruge rúqsat alghan", - deydi Shahanov. Alayda búl derek boyynsha ol Qyrghyzstanda elshi bolyp túrghan kezinde saual qoyghanymen, Gorbachev odan jaltarghan. Jeltoqsan oqighasynda alghash qoldanylghan basyp-janshu tәsilderi keyin basqa kenes elderinde paydalanylghan.
Shahanovtyng oiynsha, eger búl operasiyany synau jóninde rúqsat berilmegende, "jastar kóshede bir-eki kýn túryp, óz talap-tilekterin aitqannan keyin tarap keter edi". Alayda arnayy әskery operasiya jýzege asuy saldarynan, keybir derekterge qaraghanda, jazyqsyz 158 adam qaza bolghan. Kóterilis kezinde jaraqat alyp, mýgedek bolghan, oquy men júmysynan quylghan qazaqtar qanshama? Olay bolsa, Kenes odaghy kezindegi zardaptar ýshin әzirbayjandyqtar tәrizdi halyqaralyq sotqa shaghymdanghan dúrys pa, әlde litvalyqtar siyaqty ótemaqy súraghan jón be?
"Jeltoqsan oqighasy - Gorbachev bastaghan Ortalyq komiytetting aqylsyz, sholaq sayasatynyng nәtiyjesi. Oghan tikeley kinәli, jauapty adam kim? Ol - Gorbachev", - dep esepteydi sayasatker Serik Ábdirahmanov. Sondyqtan ol jeltoqsan oqighasyn qayta tergep, kinәli azamattardy jauapqa tartu artyq emes dep sanaydy. "Búl mәsele Qazaqstanda da kóterilip, oghan aiyp taghyp jatsa, búl - "tilep alghan sybaghasy" dep sanaymyn. Resmy týrde jeltoqsan oqighasyna bagha berilse, әdiletti bolar edi", - deydi sayasatker.
Qyzyl imperiyanyng jazyqsyz qúrbandarynyng qúqyghyn qorghau boyynsha bastamalardyng barlyghy dúrys bolghanymen, sol memleketterding ýkimeti ony qoldamayynsha, olardyng jýzege asuy ekitalay ekendigin aitady Múhtar Shahanov. Mәselen, 90-jyldary onyng jeltoqsan kóterilisine oray, Gorbachev jәne onyng serikterin Konstitusiyalyq sot arqyly jauapqa tartu, kóterilis kezindegi zansyz әreketterdi anyqtau boyynsha prokuraturagha shaghymdanu bastamasynan týk shyqpaghan. Aryzdar sol kýii shang basqan arhivterde qalghan...

«Ayqyn» gazeti