ايجان كوشكەنوۆا. «قىزىل» قىرعىندار ءۇشىن كىم جاۋاپتى؟
ءازىربايجاننىڭ رۋحاني جەتەكشىسى سانالاتىن، كاۆكاز مۇسىلماندار باسقارماسىنىڭ باسشىسى شەيح-ۋل-يسلام اللاحشۋكىر پاشازادە كسرو-نىڭ ەكس-پرەزيدەنتى ميحايل گورباچەۆتى جانە باسقا دا قىزىل يمپەريانىڭ بۇرىنعى باسشىلارىن 1990 جىلعى قاڭتارداعى قاندى قاقتىعىس ءۇشىن ەۋروپا سوتى الدىندا جاۋاپ بەرۋىن تالاپ ەتۋدە. بۇل كەزدە ليتۆانىڭ بيلەۋشى پارتياسىنىڭ فراكتسياسى ءوز ۇكىمەتىنەن رەسەيدەن توعىز جىل بۇرىنعى تەكە تىرەس ءۇشىن وتەماقى سۇراۋدى ۇسىنۋدا. ال قازاقستاندىقتار شە؟
ءازىربايجاننىڭ رۋحاني جەتەكشىسى سانالاتىن، كاۆكاز مۇسىلماندار باسقارماسىنىڭ باسشىسى شەيح-ۋل-يسلام اللاحشۋكىر پاشازادە كسرو-نىڭ ەكس-پرەزيدەنتى ميحايل گورباچەۆتى جانە باسقا دا قىزىل يمپەريانىڭ بۇرىنعى باسشىلارىن 1990 جىلعى قاڭتارداعى قاندى قاقتىعىس ءۇشىن ەۋروپا سوتى الدىندا جاۋاپ بەرۋىن تالاپ ەتۋدە. بۇل كەزدە ليتۆانىڭ بيلەۋشى پارتياسىنىڭ فراكتسياسى ءوز ۇكىمەتىنەن رەسەيدەن توعىز جىل بۇرىنعى تەكە تىرەس ءۇشىن وتەماقى سۇراۋدى ۇسىنۋدا. ال قازاقستاندىقتار شە؟
بۇگىنگى كۇندى ءازىربايجان جۇرتشىلىعى "قارا قاڭتار" دەپ اتاپ، ونى ۇلتتىڭ قايعىلى وقيعالارى ساناتىنا قوسقان. ويتكەنى ون توعىز جىل بۇرىن 20 قاڭتارعا قاراعان ءتۇنى كەڭەس اسكەرى ەشقانداي توتەنشە جاعداي جاريالاماستان، باكۋگە باسىپ كىرىپ، بەيبىت شەرۋگە شىققان ەلگە كۇش كورسەتكەن. سونىڭ سالدارىنان 130-دان استام ادام قازا بولىپ، 600-ءى جاراقات العان. كاۆكاز مۇسىلماندارىنىڭ جەتەكشىسى پاشادزە ەندى قاڭتار قىرعىنىن قايتا تەكسەرەتىن تەرگەۋ توبىن قۇرىپ، ونىڭ ناتيجەسى بويىنشا جينالاتىن ماتەريالداردى ادام قۇقىعى بويىنشا ەۋروپا سوتىنا بەرمەكشى. وسىلاي ازىربايجاندىقتار ون توعىز جىل بۇرىنعى جارالارىن جازعىلارى كەلەدى.
ال ليتۆالىقتار كاۆكازدىقتارعا قاراعاندا، الدەقايدا پراگماتيك. ولار كەلەسى جىلعا دەيىن كەڭەس وداعىنىڭ قازىرگى مۇراگەرى - رەسەي فەدەراتسياسىنان ماتەريالدىق شىعىن ءوندىرىپ الماقشى. ليتۆانىڭ بيلەۋشى كونسەرۆاتيۆتى پارتياسىنا كىرەتىن حريستيان دەموكراتتار فراكتسياسى ليتۆا سەيمنىڭ قاراۋىنا بەرگەن رەزوليۋتسياسىندا: كەڭەس اسكەرىنىڭ "1991 جىلى قاڭتاردا تاۋەلسىز ليتۆا تەرريتورياسىنا باسىپ كىرگەنى ءۇشىن" ماسكەۋدەن جاپا شەككەن ۆيلنيۋس تۇرعىندارىنا وتەماقى سۇراۋدى ۇكىمەتكە ۇسىنىپ وتىر. 1991 جىلى 13 قاڭتارعا قاراعان ءتۇنى ۆيلنيۋسكە كەڭەس وداعىنىڭ برونوتەحنيكاسى ەنگىزىلىپ، قارۋلانعان اسكەر ۆيلنيۋس تەلەمۇناراسىن، راديو مەن تەلەۆيزيا كوميتەتىن باسىپ العان. تەلەمۇنارانى الۋ بارىسىندا 14 ادام قازا بولىپ، 700 ادام جاراقاتتانعان.
شىن مانىسىندە كەڭەس وداعى اۋقىمىندا بولعان دەموكراتيالىق قوزعالىستاردىڭ بارلىعى قازاقستاننان باستاۋ العاندىعىن باياندايدى قوعام قايراتكەرى، 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىن زەرتتەۋ بويىنشا كوميسسيانى باسقارعان مۇحتار شاحانوۆ. "جەلتوقسان كوتەرىلىسى - ۇلكەن كولەمدە العاندا، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنداعى بارلىق قوزعالىستاردىڭ كوشباسشىسى بولدى", - دەپ ەسەپتەيدى ساياساتكەر. سەبەبى ونىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، جەلتوقسان وقيعاسىنا ءبىر جىل ەكى اي قالعاندا كسرو قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، كسرو ىشكى ىستەر مينيسترلىگى بىرلەسىپ قۇپيا، "مەتەل" وپەراتسياسىن ازىرلەگەن. وندا كەڭەس وداعى اۋقىمىندا بيلىككە قارسى كوتەرىلىس بولا قالعان جاعدايدا ولاردى باسىپ-جانشۋ امالدارى قامتىلعان.
"ونى سىنايتىن جەر تابا الماي جۇرگەندە 1986 جىلى جەلتوقساندا الماتىدا ورىمدەي قىز-جىگىتتەر كوتەرىلىسكە شىقتى. وسىدان سوڭ كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى چەبريكوۆ گورباچەۆكە كىرىپ، وپەراتسيانى سىناپ كورۋگە رۇقسات العان", - دەيدى شاحانوۆ. الايدا بۇل دەرەك بويىنشا ول قىرعىزستاندا ەلشى بولىپ تۇرعان كەزىندە ساۋال قويعانىمەن، گورباچەۆ ودان جالتارعان. جەلتوقسان وقيعاسىندا العاش قولدانىلعان باسىپ-جانشۋ تاسىلدەرى كەيىن باسقا كەڭەس ەلدەرىندە پايدالانىلعان.
شاحانوۆتىڭ ويىنشا، ەگەر بۇل وپەراتسيانى سىناۋ جونىندە رۇقسات بەرىلمەگەندە، "جاستار كوشەدە ءبىر-ەكى كۇن تۇرىپ، ءوز تالاپ-تىلەكتەرىن ايتقاننان كەيىن تاراپ كەتەر ەدى". الايدا ارنايى اسكەري وپەراتسيا جۇزەگە اسۋى سالدارىنان، كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، جازىقسىز 158 ادام قازا بولعان. كوتەرىلىس كەزىندە جاراقات الىپ، مۇگەدەك بولعان، وقۋى مەن جۇمىسىنان قۋىلعان قازاقتار قانشاما؟ ولاي بولسا، كەڭەس وداعى كەزىندەگى زارداپتار ءۇشىن ازىربايجاندىقتار ءتارىزدى حالىقارالىق سوتقا شاعىمدانعان دۇرىس پا، الدە ليتۆالىقتار سياقتى وتەماقى سۇراعان ءجون بە؟
"جەلتوقسان وقيعاسى - گورباچەۆ باستاعان ورتالىق كوميتەتتىڭ اقىلسىز، شولاق ساياساتىنىڭ ناتيجەسى. وعان تىكەلەي كىنالى، جاۋاپتى ادام كىم؟ ول - گورباچەۆ", - دەپ ەسەپتەيدى ساياساتكەر سەرىك ءابدىراحمانوۆ. سوندىقتان ول جەلتوقسان وقيعاسىن قايتا تەرگەپ، كىنالى ازاماتتاردى جاۋاپقا تارتۋ ارتىق ەمەس دەپ سانايدى. "بۇل ماسەلە قازاقستاندا دا كوتەرىلىپ، وعان ايىپ تاعىپ جاتسا، بۇل - "تىلەپ العان سىباعاسى" دەپ سانايمىن. رەسمي تۇردە جەلتوقسان وقيعاسىنا باعا بەرىلسە، ادىلەتتى بولار ەدى", - دەيدى ساياساتكەر.
قىزىل يمپەريانىڭ جازىقسىز قۇرباندارىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋ بويىنشا باستامالاردىڭ بارلىعى دۇرىس بولعانىمەن، سول مەملەكەتتەردىڭ ۇكىمەتى ونى قولدامايىنشا، ولاردىڭ جۇزەگە اسۋى ەكىتالاي ەكەندىگىن ايتادى مۇحتار شاحانوۆ. ماسەلەن، 90-جىلدارى ونىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە وراي، گورباچەۆ جانە ونىڭ سەرىكتەرىن كونستيتۋتسيالىق سوت ارقىلى جاۋاپقا تارتۋ، كوتەرىلىس كەزىندەگى زاڭسىز ارەكەتتەردى انىقتاۋ بويىنشا پروكۋراتۋراعا شاعىمدانۋ باستاماسىنان تۇك شىقپاعان. ارىزدار سول كۇيى شاڭ باسقان ارحيۆتەردە قالعان...
«ايقىن» گازەتى
