Seysenbi, 29 Qazan 2024
Janalyqtar 2973 0 pikir 20 Qantar, 2010 saghat 07:17

Maghjan: «KINÁNI JÝREKKE QOY,QOYMA MAGhAN»

Zarqyn Syzdyqúly Tayshybay, f.gh.k.M.Qozybaev atyndaghy SQMU professory,Petropavl qalasy

 

Maghjan aqynnyng alghashqy ólender jinaghy 1912 jyly «Sholpan» degen atpen jaryq kórgeni mәlim. Tatarstan memlekettik múraghatynyng 420-qorynda sol kezdegi Qazandaghy baspahanalardan qazaq jәne tatar tilderinde basylyp shyqqan kitaptargha baylanysty senzura qújattary saqtalghan. Olardyng ishinde, qazaq әdebiyetining tarihyn zertteushiler ýshin qúndy derekter beretin materialdardyng keybireuleri mynaday:

Ghaliolla Ghalymjanovtyng «Esil júrtym» (1912), Arystan Berikqaliyúlynyng «Aghyn» (1912), Gh.Jәnibekovting «Balalar bәduamy» (1912), Múhamet-Sәlim Kәshimovting «Nasihat qazaqiya» (1908), Abdulla Múshtaqtyng (Ghúmar Qarashúlynyng laqap aty. - Z.T.) «Qarlyghash», Ishanghaliyúly Biysen Albanshyraqtyng «Ádebiyet órnegi» (1910), Bekmúhamed Húsainovtyng «Qútybhana churnaghy» (Kitaphana búryshy) (1910), Ádilkәrim Mәzitovting «Qazaq shәkirtterine ghadiya» (1910) degen Qazandaghy «Aghayyndy Karimovtar» baspahana-synan shyqqan kitaptary, Shәkәrim, Mәshhýr Jýsip shygharmalarynyng mazmúny jónindegi senzura qaghazdary jatyr.

Zarqyn Syzdyqúly Tayshybay, f.gh.k.M.Qozybaev atyndaghy SQMU professory,Petropavl qalasy

 

Maghjan aqynnyng alghashqy ólender jinaghy 1912 jyly «Sholpan» degen atpen jaryq kórgeni mәlim. Tatarstan memlekettik múraghatynyng 420-qorynda sol kezdegi Qazandaghy baspahanalardan qazaq jәne tatar tilderinde basylyp shyqqan kitaptargha baylanysty senzura qújattary saqtalghan. Olardyng ishinde, qazaq әdebiyetining tarihyn zertteushiler ýshin qúndy derekter beretin materialdardyng keybireuleri mynaday:

Ghaliolla Ghalymjanovtyng «Esil júrtym» (1912), Arystan Berikqaliyúlynyng «Aghyn» (1912), Gh.Jәnibekovting «Balalar bәduamy» (1912), Múhamet-Sәlim Kәshimovting «Nasihat qazaqiya» (1908), Abdulla Múshtaqtyng (Ghúmar Qarashúlynyng laqap aty. - Z.T.) «Qarlyghash», Ishanghaliyúly Biysen Albanshyraqtyng «Ádebiyet órnegi» (1910), Bekmúhamed Húsainovtyng «Qútybhana churnaghy» (Kitaphana búryshy) (1910), Ádilkәrim Mәzitovting «Qazaq shәkirtterine ghadiya» (1910) degen Qazandaghy «Aghayyndy Karimovtar» baspahana-synan shyqqan kitaptary, Shәkәrim, Mәshhýr Jýsip shygharmalarynyng mazmúny jónindegi senzura qaghazdary jatyr.

Qazan uniyversiytetining professory, Resey ishki ister ministrligining jansyzy N.Katanov bastaghan audarmashy top qazaq tilinde shyqqan әrbir kitaptaghy shygharmalardyng astaryna syghalay qarap, ókimet biyligine, orys memleketining otarshyldyq sayasatyna qarsy-au degen pikirler izdegen. Áriyne, izdegen son...tapqan.

Árbir ólennen kesek-kesek ýzindiler alyp, olardyng astaryndaghy oilardy ashyp, tipti asqyndyryp deyikshi, orysshagha audarghan. Búl arada myna bir jaghdaydy eskerte keteyik. Qazandaghy jergilikti «әdebiyetshi mamandar» ózderining tapqan «qylmystaryn» Petrborgha, Ishki ister ministrligine tikeley joldap otyrghan. Dәlirek aitsaq, naghyz sayasy tynshylyq qyzmet atqarghan. Ishki ister ministrligining baspasóz basqarmasy Qazandaghy jandarm oryndaryna sol audarmalardy jiberip, tiyisti kitaptardy taratpau jәne avtor-laryn sayasy senimsiz adamdar retinde qughyndau turaly núsqau berip otyrghan.

Al, endi Maghjannyng «Sholpanyna» baylanysty ne tapty eken? Sony kóreyik. Aldyn ala aityp qoyayyn, senzor (professor N.Katanov.-Z.T.) - qazaqshasy myqty, sóz qadirin biletin, astarly oilardy da angharympaz maman. Aqyndyqtan da qúralaqan emes. Kýdikti-au degen joldar men shumaqtardy úghynyqty etip, jolma-jol orysshagha audaryp bere alghan. Jaqsha ishine keybir sózderding astarly maghynasyn da ashyp kórsetken.

 

Tolyq núsqasyn jýktep alu...

 

 

0 pikir