Belgili sayasattanushy Ázimbay Ghaly búl súhbatynda ózining «Ýlken qazaq últy konsepsiyasynan» bastap elimizdegi din, diny aghymdar turaly  tosyn oilar aitady. Ol sonday-aq múnayly el Niygeriyany mysal ete otyryp, ozyq elderding tiline, diline ótkenmen - ozbaysyng degen degen oiyn ashyq bildiripti.

- Óziniz bilesiz, elimizde jariyalanghan El birligi doktrinasy qoghamda ýlken dau-damay tughyzdy. Eng qyzyghy, keybir reseylik sayttar men otandyq orystildi sayttar dabyl qaghuda: El birligi doktrinasy Ázimbay Ghaliyding «Ýlken qazaq últy konsepsiyasymen» ýndes kórinedi. Siz múnymen kelisesiz be?

- IYә, men de oqydym. Búl maqala russians.kz saytynda jariyalanghan edi. Senen súrayyn dep edim, shynymen-aq solay ma?

- Negizi, syrt kózge olay emes siyaqty. Óitkeni siz kóterip jýrgen konsepsiyanyng janynda doktrina mýldem basqasha baghytta...

- IYә, óte júmsaq. Men de sony aitayyn dep otyrmyn. Mening konsepsiyam úghynyqty әri qazaqqa óte jaqyn. Al olay bolsa, búl degeniniz - Reseyding ózindik qara piar-әreketi. Olardyng búlay aituyna eshqanday da negiz joq. Men de oilanyp qaldym: qalaysha men ózimdi-ózim tanymaymyn ba dep...

- Yaghni, múnday tújyrymmen kelispeysiz ghoy...

Belgili sayasattanushy Ázimbay Ghaly búl súhbatynda ózining «Ýlken qazaq últy konsepsiyasynan» bastap elimizdegi din, diny aghymdar turaly  tosyn oilar aitady. Ol sonday-aq múnayly el Niygeriyany mysal ete otyryp, ozyq elderding tiline, diline ótkenmen - ozbaysyng degen degen oiyn ashyq bildiripti.

- Óziniz bilesiz, elimizde jariyalanghan El birligi doktrinasy qoghamda ýlken dau-damay tughyzdy. Eng qyzyghy, keybir reseylik sayttar men otandyq orystildi sayttar dabyl qaghuda: El birligi doktrinasy Ázimbay Ghaliyding «Ýlken qazaq últy konsepsiyasymen» ýndes kórinedi. Siz múnymen kelisesiz be?

- IYә, men de oqydym. Búl maqala russians.kz saytynda jariyalanghan edi. Senen súrayyn dep edim, shynymen-aq solay ma?

- Negizi, syrt kózge olay emes siyaqty. Óitkeni siz kóterip jýrgen konsepsiyanyng janynda doktrina mýldem basqasha baghytta...

- IYә, óte júmsaq. Men de sony aitayyn dep otyrmyn. Mening konsepsiyam úghynyqty әri qazaqqa óte jaqyn. Al olay bolsa, búl degeniniz - Reseyding ózindik qara piar-әreketi. Olardyng búlay aituyna eshqanday da negiz joq. Men de oilanyp qaldym: qalaysha men ózimdi-ózim tanymaymyn ba dep...

- Yaghni, múnday tújyrymmen kelispeysiz ghoy...

- Kelispeymin. Men әlgi maqalany bir-aq jerden oqydym, maqalanyng ózi reseylik bir sayttan alynypty. Negizi, olar Ýkimetting doktrinasymen sabaqtastyru arqyly meni qúbyjyq qylyp kórsetetin siyaqty. Meninshe, memlekettik doktrina tym júmsaq. Ol mening aitqanymmen sәikes kelmeydi. Til men últ jasau mәselesinde ózindik kózqarastar bar. Biraq búl mening oiyma sәikes emes. Óz basym búl tústa әlemde bar birneshe fenomendi aitqym keledi. Birinshisi - bengal nemese bangladesh fenomeni. Bengal halqynyng basym bóligi, yaghny 150 mln adam músylman. Olardyng tili - bengali. Sonymen qatar, Ýndistanda 15 millionday bengal tildi, biraq dini - buddizm bolyp ketken halyq túrady. Jalpy, men biletin bengaldyqtar «Biz eki últpyz, biraq tilimiz bir» deydi. Mysaly, bengal tilining negizin qalaghan azamat - Rabindranat Tagor. Kezinde ol Nobeli syilyghyn alghan. Biraq olar «til bir, eki - últ, eki memleket» degendi algha tartady. Múnday da bolady eken?! Yaghni, búl degeniniz - din últty bóle alady degen sóz! Taghy bir teziys: Din - mәdeniyetting dingegi, jýregi, bazasy. Reseyding orystary dindi solay baghalaydy. Reseyde orys mәdeniyetin pravoslavie dininsiz ýilestiru mýmkin emes. Pravoslaviyesiz - orys mәdeniyeti joq. Búl dúrys ústanym. Olay bolsa, qazaq islamynan bólek - qazaq mәdeniyeti joq. Egerde qazaq eki dinge bólinse, belgili bir merzimnen keyin kórshi memleketterding bireui aram jospardy jýzege asyryp ketpesine kim kepil?! Sondyqtan bengal intelliygensiyasynyng ókilderi biz eki últpyz, eki memleket bolghan son, bizge biriguding qajeti joq degendi jii kóteredi. Búl diplomatiyalyq әngime emes, búl belgili ziyaly qauym ókilderining әngimesi.

Ekinshi mәsele - Korey memleketining diny jaghdayy. Qazirgi tanda Koreya halqynyng 40 payyzy buddizmnen protestantizmge ótip ketken. Negizinen, ózge dinge ótu ýrdisi ótken ghasyrdyng 1957-80 jyldarynan keyin kýsheygen. Negizi, búny XIX ghasyrda bastapty, biraq XX ghasyrdyng basynda búl elde kóp ózgeris bola qoymaghan. Biraq Soltýstik pen Ontýstik Koreya ózara soghysqanda, Amerikanyng kimdi qoldaghany belgili. Soltýstik Koreyagha qatysty aitsaq, soghysqa Qytaydyng eriktileri qatysqan, al qaru jaghynan KSRO kómektesti. Ontýstik Koreyany basyp alghanda, amerikalyqtar qol úshyn sozdy. Sóitip, qazir shekarany eki elding bel ortasynan ótkizip otyr. Múnda da eki memleket bar: biri - kommunistik, ekinshisi - naryqtyq, liyberaldy-demokratiyalyq el. Onyng ýstine Ontýstik Koreyada qazir eki din bar: halyqtyng jartysy - protestant, jartysy - buddist. Negizi, koreyliktermen sóileskenimizde, «men ateistpin» dep jer tepkileytinder de kóp eken. Negizi, halyqtyng ózi dinning - mәdeniyet negizi ekenin bilip otyr. Jalpy, Koreyanyng keremet damyghany ras, jetistikteri auyz toltyryp aitarlyq. Bir-birine degen qúrmeti erekshe: әli kýnge deyin bir-birine iyilip sәlem beredi. Ózderining ana tilin keremet qasterleydi. Biraq bir әttegen-ayy, eki dindiligi. Olar búl taqyrypty qozghaudy únatpaydy. Óitkeni halyq kýnirenip ketedi.

- Al buddister men protestanttardyng tózimdilik jaghdayy qalay?

- Tózimdi siyaqty-mys. Biraq tózimdilik uaqytsha nәrse. Kerek bolsa, bir jyldyng ishinde últtyng shyrqyn búzugha bolady. Últtyng shyrqyn búzu - tehnologiya mәselesi. Shyrpy bolsa, ony tútandyra salatyn kisi tabyla qalady. Búl kimge kerek? Búny kerek etetin memleketter de, kýshter de payda bolady. Sondyqtan ekonomikalyq damuda túrmys ta jaqsaryp ketedi. Onyng ýstine, Amerika jalghyz Koreyagha ghana ekonomikalyq túrghydan kómektesip qoymady, Japoniyanyng Konstitusiyasyn qabyldatugha da qol úshyn sozdy. Kezinde úshaqtan týsken Amerikanyng eki ofiyseri otyra qalyp, japondardyng Ata zanyn jazyp bere salghan ghoy. Olar әli kýnge deyin sol Konstitusiyany oryndap kele jatyr. Biz de dәl solay tez damimyz. Qazaqstan ekonomikalyq daghdarystan shyqqannan keyin mindetti týrde jyldam damidy. Biraq tez jýgergende, shalbarymyzdyng symy týsip ketui mýmkin.

- Yaghni, ruhaniyatty, dindi úmytyp ketu qaupi bar deysiz be?

- Negizi, tez damyghan ekonomikalyq, әleumettik progresting óz tólemi bar. Dýniyejýzinde múnday tez damudan dúrys shyqqan memleketterding sany óte az. Jogharyda aitqanymday, korey halqy tilin óte qatty qasterleydi. Mysaly, óz basym Koreya aghylshyn tilin mengerip alghan dep oilagham. Biraq koreyler ishinde aghylshyn tilin biletinder óte az eken. Afrika da biletin aghylshyn tilin koreylikter jaqsy bilmeydi?! Biletinderi - «psevdo-ingliysh», yaghni, aghylshyn tilin koreylendirip jibergen núsqasy. Shanyshqyny «fok» demeydi, «foku» deydi. Múnday mysaldar óte kóp. Men múnymen neni aitqym keledi? Korey halqynyng keremettiligi sonda, olar óz tilderining negizinde joghary tehnologiyalardy damytyp otyr. Til, salt-dәstýr, tarih qasterligi óte zor. Soltýstik Koreyagha qatysty, onyng ýstine óz elderinde bir memleket bola túryp, eki dindi ústanuyna baylanysty halyq ishtey jylaydy. Korey últynyng qasireti zor.

- Sizding konsepsiyanyz boyynsha, elimizdegi týrki tildes últ ókilderi men músylmandar birinshi kezekte assimilyasiyalanyp, «ýlken qazaq últynyn» negizine ainaluy kerek. Búl tústa músylman, týrki tildes úlystar men qazaq últynyng arasyndaghy qazirgi jaghdaygha qanday bagha berer ediniz? Olar qazaqtanugha dayyn ba?

- Jalpy, assimilyasiyanyng eki týri bar: biri - sayasy assimilyasiya, ekinshisi - tildik. 1991 jyly Qazaqstan halqy sayasy assimilyasiyagha kóndi. Qazaq elitasy myrzalyq kórsetti: «nolidik núsqa» úsynyp, «kim elde qalam dese, oghan eshqanday tildik qysym jasalmaydy jәne azamattyq beriledi» dep kenshilik jasady. Yaki, Baltyq jaghalauy elderining izimen jýrmedi. Qalamyn degenning bәri elde qaldy, azamattyq alam degeni aldy. Keybiri ýsh-tórt jyl sozyp jýrdi, biraz adamdar KSRO tólqújatymen de jýrdi. Keybireuler eki tólqújat aldy: Qazaqstan men Reseydikin. Jasyratyn nesi bar, qazir de ondaylar bar. Bir kezderi Soltýstik pen Shyghys Qazaqstandaghy orystardyng besten-birinde Resey tólqújaty bolatyn, «olardy Moldova, Ukrainada anau-mynau bolyp qalsa, qoldanamyz» degen de oy bolghan shyghar. Biraq olar tólqújat alghanymen, Resey qazaqtyng isine aralasyp, bas auyrtqysy kelmedi. Degenmen, әli kýnge deyin Qazaqstanda Resey tólqújaty bar adamdar joq emes. Qalay degenmen de, sayasy assimilyasiya jýzege asty. Olar birneshe saylaulargha qatysty, búl - sayasy assimilyasiyanyng kórinisi. Biraq basqa qúndylyqtardy qabyldamady.

Ekinshi dengeyi - tildik assimilyasiya. Tildik assimilyasiya - óz tilimdi bilemin, endi memlekettik tildi de ýirendim degen mәsele. Búl tildik-lingvistikalyq assimilyasiya. Tildik assimilyasiyagha sayasy assimilyasiyadan keyin eng tez kóngen - týrki halyqtary. Eng jaqsy qabyldaghany - úighyrlar men ózbekter, t.b. týrkiler. Mysaly, qazaq tilin bilem deushiler - úighyrlarda 80 payyz, ózbekterde 70 payyzgha deyin. Al naqty san búdan da joghary boluy mýmkin. Ekinshi kezenning bir kórinisi - últaralyq nekeler. Múnday nekelerde eng kóp assimilyasiyagha týsip jatqandar úighyrlar men ózbekter. Qazir qazaqpen qansha payyz osy úlys ókilderining nekege túryp jatqanyn aitu qiyn, biraq әrbir tórtinshi úighyrdyng qyzy men jigiti últaralyq nekege týsip jatyr. Mening oiymsha, negizinen qazaqtarmen neke qúruda. Qazir bizde orysty tabu da qiyndau, óitkeni orys óz qyzyn músylmangha bermeui de mýmkin, odan qyz almauy da mýmkin. Al qazaqtarmen nekelesu kóbirek kezdesedi. Sol siyaqty ózbektermen últaralyq nekeler kóp, búryndary ózbek túrghan jerlerde qazaqtar az túratyn, qazir búl jerlerge qazaqtar kóptep kirdi. Bizding bayqauymyzsha, ózge últ ókilderimen genetikalyq assimilyasiya jýrip jatyr. Búl assimilyasiyanyng songhy kezeni. Onyng ishinde bizding ózbekter men úighyrlardyng bir ereksheligi, olar latynsha jaza almaydy, latyn әlipbiyin paydalanbaydy. Al Ózbekstan latyn әlipbiyin qoldanuda biraz jerge jetip qaldy. Bizdegi ózbek jastary olardyng kitaptaryn, gazetin oqy almaydy. Búl tústa bengal komponenti siyaqty aiyrmashylyqtar payda boldy. Sol siyaqty bizdegi úighyrlar kirill әrpimen jazady. Qazaqsha sóilese de, úighyrsha sóilese de, orys sózderin kóp qosady. Al Úighyr Shynjang audanyndaghy úighyrlar mýldem basqa bolyp ketken. Olar - úighyr, biraq basqa. Bengal jaghdayynday, tili bir bolsa da, shrifti bólek. Kez kelgen kitapty, gazetti oqy almaydy. Sonymen assimilyasiya aldynda akkuliturasiya men adaptasiya, búl ýrdis loyalizasiyagha әkeledi. Qoryta aitqanda, diaspora ókilderining qazaqqa iykemdenui. Qazaqtyng negizgi qúndylyqtary saqtalady: til, din, dәstýr. Áriyne qazaqta biraz innivasiyalardy qabyldaydy. Ishki últtyq konkurensiya ósedi. Tegi basqa qazaqtardan memleket qayratkerleri, jazushylar, dindarlar kóptep shyghady.

- Biraq últaralyq nekelerding tili negizinen orys tili bolyp jýrgen joq pa? Sizding de osy tektes oilarynyzdy synaytyn sayasattanushylar da joq emes qoy...

- Bir jigit maghan bir oqighany aityp berdi. Qazaqstannyng bir oblysynda úighyrlar qazaq bolyp jazylyp jatyr eken, osyghan baylanysty qúzyrly oryndargha «búl dúrys emes» degendey biraz aryzdar týsipti. Áke-sheshesi úighyr, al balasy qazaq bolyp jazylyp ketken. Shyntuaytynda, búl zangha sәikes emes. Óitkeni bizding zang boyynsha, últ әke-sheshesining bireuining ne ekeuining últynan berilui kerek.

- Dese de, óz sheshimimen qazaq bolyp jatqandar da bar ghoy...

- IYә, ondaylar da bar. Búl mәsele de sol kezden bastalypty. Prokuraturagha osynday aryz týsken son, qúzyrly oryndar búl mәseleni zerttegen. Baryp zerttese, is jýzindegi jaghday solay eken. Sosyn qúzyrly oryndar qazaqtargha: «Ras, búl anyq nәrse eken. Biraq aighay shygharmayyq» dep, eshteneni ózgertpegen. Sol siyaqty býgingi tanda, qyrghyzdar da elimizge kelip, «qazaq» qújatyn alyp jatyr. Qaraqalpaqtar da osylay últyn ózgertip jatyr. Mening oiymsha, osy mәseleni anyqtap alu kerek, sosyn múnday ýrdiske jol ashu kerek. Mysaly, Ontýstik Qazaqstannyng bir zertteushisi bizding ózbekterding ýshten birining tegi ózbek emes dep dәleldep otyr. Sonau 20-30-shy jyldary ózge últ ókilderin ózbek dep jazyp jibergen. Kezinde «Qazaqstanda tek qana qazaqtar túrmaydy, ózge últ ókilderi de bar» degendey konsepsiya qatty boldy. Sondyqtan, meninshe, basqa últqa kóshiru degendey núsqau bolghan siyaqty. Bizdinshe, genetikalyq ýrdister tabighy týrde kórinip jatyr.

Jalpy, demokratiyalyq qoghamda sizding meni etnostyq tegimdi atauynyzgha qúqynyz joq. Óitkeni siz mening naymandyghymdy bilip, meni shekteyin dep otyrghan shygharsyz. Orystyghy da - adamnyng tegi. Mysaly, Shyghystyng qazaqtarynda birazy qalmaqpen aralasqan. Biraq últtyq sana negizgi dingek. Búryn orys bolghan, biraq qazir - qazaq, búryn qalmaq bolghan, qazir - qazaq. Sol siyaqty qazaqtyng da bir bóligi joq bop ketken, olardy qazir shaqyryp ala almaymyz. Mәselen, Tashkentte Abaydyng bir úrpaghy bar. Solargha tuystary barsa,  Abaydyng shópshegi dep: «Ey, qazaq!» dese, «men qazaq emespin, ózbekpin» dep búlqan-talqan bolatyn kórinedi. Búl, әriyne, tabighy nәrse. Múnda rasist boludyng qajeti joq. Sondyqtan qazirgi assimilyasiya da tabighy týrde jýre berui kerek. Bes Fransiya syyatyn elge 15-16 million qazaq ta tym az bolar.

- Yaghni, siz ózge últ ókilderi qazaqtanugha dayyn deysiz be?

- Múnday ýrdiske jol ashu kerek. Áriyne, kýshteuge bolmaydy. Olargha «ózbeksin» dep kemsituge taghy bolmas. Qayta assimilyasiyany Batysta jaqsy kóredi. Sen múnymen rasist bolyp kórinbeysin, sondyqtan da assimilyasiya jaqsy maghynada qabyldanady.

- Siz óz enbekterinizde diny iydentifikasiya mәselesin de kóp kóterip jýrsiz. Búl tústa islam dinining nasihat tili - qazaq tili ekenin jii aitasyz. Jalpy, din arqyly til birligin saqtaudyng qanday mýmkindikteri bar?

- IYә. Qazaqstanda qazaq islamy qalyptasqan. Múny «forma bytovaniya islama» deydi. Bizde negizgi diny nasihat tili - qazaq tili. Qúdaygha shýkir, 90-shy jyldardyng basynda orystildi jigitter birden moldalyqqa barmady. Sondyqtan qazaq tilining memlekettik til retinde birden ornaghan jeri - meshitter. Sondyqtan, mening oiymsha, qazaq islamy - dýniyejýzilik din retindegi islamnyng qaghidattaryn saqtap otyr. Yaghni, bizdegi islamnyng qazaqy sipaty bar. Taghy bir mәsele, ol turizmge baylanysty. Bizdegi islamnyng ereksheligi, ruhaniyaty tәnirshildikke óte jaqyn. Búdan tym qashudyng qajeti joq. Tәnirshildik bizge pәlendey ziyan tiygize almaydy.

<!--pagebreak-->

- Biraq búl mәsele qoghamdy dýrliktirip, dau tughyzady ghoy...

- Qazaq ruhaniyatyndaghy әruaqqa syiynu, әruaqty qúrmetteu bizge jaqyn. Onymen tym qatty kýresuding qajeti joq. Búl dәstýrmen birge singen nәrse. Men Koreyada bolghanymda, olar shamanizmge erekshe mәn beredi eken. Shamanizmge halyq tvorchestvosy, óner retinde qaraydy. Búl turisterge etnografiyany kórsetu ýshin qajet. Men óz basym bizding shamanizmge qarsymyn. Bizde onday shamanizm qalghan da joq qoy. Qazaq ony túnshyqtyryp tastady. Koreyada shamanizm әli de kýshti. Buddizm olarda islamnan әldeqayda búryn qalyptasty ghoy. Jalpy, әr korey auylynda shamanistik ortalyq bar. Solar búl dәstýrdi halyq óneri retinde kórsetedi. Onyng diny sipaty joq shyghar. Al bizde negizgi dinimiz - islam. Biraq әruaqty syilaudy qaldyru kerek. Taghy bir mәsele, egerde shamanizm bizge qauipti emes bolsa, onda qogham bolyp talqylau kerek. Shamanizmnen bizde tasattyq qana qaldy. Biraq turistik klasterdi damytqan kezde turisterge kórsetu ýshin eshqanday da diny sipatsyz dәstýrli oiyn óneri retinde kórsetu kerek shyghar. Olardy kórkem ónerpazdyq dәstýr retinde kórsetuge bolar.

- Biraq bizde din mәselesi onsyz da óte ózekti. Islam - adamzat dini. Ony arabqa, ne qazaqqa bólek berdi dep aitugha taghy bolmaydy. Men sizding «qazaq islamy» degen tirkesinizge baylanysty aityp otyrmyn. Búl tústa Payghambarymyz óz hadisterinde aityp ketkendey, qazir islamnyng ózi 73 aghymgha bólinip ketkendey...

- Yaghni, shamanizmmen býldirip alamyz ba? Olay bolsa odan da saqtanayyq.

- IYә, býldirip alamyz. Qazir elimizdegi eng belsendi diny aghymdardy aitsaq, olardyng qatarynda qúranidter, ahmadiyashylar, smatúllashylar, uahhabshylar, t.b. bar siyaqty. Búghan tәnirshildikti qossaq, jaghday taghy ushyqpay ma?

- Kelisemin.

- Ázimbay agha, turisterdi handarymyzdy qayta janghyrtu arqyly nege tartpaymyz?

- IYә, ras. Jogharyda aitqanymday, biz shamanizmdi XIX ghasyrda tolyq qúrttyq. Al, diny alauyzdyq bar. Búlardyng birazy qazaqtyng ruhaniyatyna is jýzinde qarsy. Mәselen, uahhabister sol baghyttaghy aghym. Sondyqtan qazir shamanizmdi halyq shygharmashylyghynyng nyshany retinde qaraudyng qajeti de joq shyghar.

- Sizding oiynyzsha, jalpy elimizdegi din salasyn ornyqtyru ýshin naqty memlekettik sayasat qajet pe?

- Mening kózqarasym, qazaqta naqshbandy men yassauiyshilerding әseri kóp bolghan. Olardyng diny ústanymdary qazaq islamyna sәikes bolsa, olardy orden retinde paydalanu dúrys shyghar. Tek qana kýrese bermey, olardyng әreketterin konstruktivti baghytqa sýireu dúrys bolar. Negizi, kýreskennen góri jaqyndatu kerek. Bizde naqshbandy men yassauiyshiler bәsekeles diny ordender bolghan. Bireuler maghan «naqshbandy búrys, yassauiyshilik dúrys» degendi aitty. Biraq Qazaq handyghyna naqshbandiyding yqpaly zor bolghan kezinde, biz Ferghana, Tashkentke ie boldyq, Samarqandqa talastyq. Geosayasy túrghydan búl qazaq memleketining maqsattaryna sәikes kelse, ony zertteu kerek. Mәselen, maghan qazir Aqsayda protestanttar ótuge jol bermeydi, kitap taratyp, joldy bógeydi. Al olardy tyyatyn aghymdar kerek. Olar - qazaq, músylman atalghan ordender mýsheleri. Qanday bolsa da, olar protestant emes. Men kezinde «Hizb-ut-Tahriyr» úiymyna adasyp kirip ketken adamdardy da jóndeu kerek dep aitqanmyn. Olardy sottap, jazasyn qataytudyng qajeti joq. Múnymen olar týzelmeydi. Bizde qazaqtyng memleketine qarsy shyqqan adamdargha qyzmet beredi de, al din ýshin qatelesken, janylghan adamdargha týzelu mýmkindigi berilmeydi. Búl dúrys emes.

- Negizi, әrtýrli aghymdardy biriktiru mýmkin be? Árqaysysynyng konsepsiyasy bir-birine kereghar? Músylman әlemi ýshin búl problema óte ózekti. Óitkeni islam atyn jamylghan aghymdardyng kóbining shtab-pәteri - ne Londonda, ne Izrailiding Hayfa qalasynda...

- IYә, ras qazir Týrkiya siyaqty elderding mýddesin de kózdeytin islamy aghymdar bar. Biraq oilap qarasan, múnyng ziyanynan paydasy zor siyaqty. Árqaysysyn jeke qarastyru kerek. Bәribir de ol qazaqtyng balasy ghoy, sondyqtan olarmen júmys isteu kerek. Egerde adam ekstremist bolmasa, onda qazaqtyng balasyn qazaq sottamauy kerek. Áytpese biz olardy ekstremistik aragha salyp jiberuimiz mýmkin. Óitkeni múnyng bәri kezdeysoq tughan nәrse emes, búl qoghamnyng qayshylyghynan tuyndap otyrghan jәit. Mysalgha, biz qazaqsha bilmeytin orystildi qazaqtardy týrmege otyrghyzyp jatqan joqpyz ghoy, al biz sottap jýrgen diny aghymdar negizinen músylmandar. Teriske shygharylghan aghymdardyng kóbi - músylman aghymdary. Mening oiymsha, últjandylyq pen últshyldyq - ózindik em. Biz últymyzdyng tarihyn qayta janghyrtu arqyly eldi emdeu kerekpiz. Biz - din taratushy elmiz. Qazaq missiyasy - ózi ghana baqytty bolu emes, týrkilik pen qazaqtyqty jәne músylmandyqty taratu. Qazaqstan - músylman elderi ishinde soltýstiktegi eng shetkeri memleket. Sondyqtan olargha: «Qolyna Qúran ústap, algha, jigitter!» - deu kerek. Olar músylmandyqty taratsyn. Otarda úighyr, bashqúrt, tatar, әzirbayjan bauyrlaryng otyrghanda sening úiqyng qalay búzylmaydy.

Men ózim sayasy islamshylmyn. Egerde jiyrmasynshy ghasyrdyng basynda qazaq ziyalylary jadilshil bolsa, qazir neojadidizm zamany keldi. Qazaqtyng qazirgi sayasy jaghdayyna sәikes kelse, qazaq islamy - sayasy islam boluy kerek. Múnyng bir jaghy ruhaniyat bolsa, ekinshi jaghy - geosayasy mәsele. Qazaq islamy - Qazaqstan memlekettining jany, tiregi, patrioty.

- Negizi, óziniz qay aghymdasyz?

- Men ózimdi qazaq islamyndamyn dep oilaymyn. Hanafitpin dep sanaymyn. Ókinishke qaray, namaz oqymaymyn. Densaulyghym óte nashar, biraq oraza ústaymyn, Qúran oqimyn.

- Biraq «әruaqty syilau» siyaqty әdet islamda shirk bolyp qabyldanady. Jalpy, siz әruaqtardy syilaysyz ba, әlde syiynasyz ba?

- Syilaymyn. Qol jayghanda әruaqtardy ataymyn.

- Reseyde orys pravoslavie shirkeui memleketti biriktirip otyr. Nege Qazaqstanda islamnyng negizinde bas biriktiru joq?

- Men múnymen kelisemin. Bir jaghynan, amorfty jaghday da kerek shyghar, óitkeni, ókinishke qaray, memlekettik iydeologiya da joq. Memlekettik iydeologiya joq bolghan son, diny iydeologiya da joq. Memleketting ózin qorghau turaly doktrinasy boluy shart. Ol Qazaq doktrinasynyng negizinde jasaluy kerek. Jalpy, qazirgi kezende amorftik jaghday qolayly shyghar, biraq biz tym úzaqqa sozyp almauymyz kerek. Biz basqa dinderdi kirgizemiz de, óz dinimizding ókilderine basqasha qaraymyz. Búl dúrys emes. Biz olargha ruhany júmys tauyp beru kerekpiz.

- Sizding oiynyzsha, 67 payyzdyq meje qazaqqa ne berdi?

- Birinshiden, qazaqqa optimizm berdi. Biz onyng aldynda 25 payyzdyq kórsetkishpen ósip otyrdyq. Búl degeniniz әrbir tórtinshi ósim - qazaqta. Búl keremet kórsetkish! Kórshi elderde kemu bar. Al endi biz 67 payyzgha óstik. Qazaq endi elding ýshten birinen kóp ósti. Negizinen, biz qandastarymyzdy syrttan jinap jatyrmyz, óz ishimizden kóbeyip jatyrmyz. Taghy bir mәsele, qazir III dýniyejýzilik soghys bastaldy. Ol - iydeologiyalyq soghys. Búl soghystyng birneshe nәtiyjesi boldy: otarshyldyq jýie qúlady, yaki, KSRO qúlady. «Áy, soghys bitti-au» degende, iydeologiyalyq soghys bitpegen eken. Endi Ýshinshi dýniyejýzilik soghys әli de jalghasyp kele jatyr. Ol territoriya ýshin emes, ruhany qúndylyqtar ýshin jýrip jatqan soghys. Qazirgi tanda territoriyalardy basyp aludyng qajeti joq eken. Bir kezderi elder territoriya, nemese múnay ýshin soghysa bastady. Mәselen, Iraktaghy jaghday soghan kuә. Al Aughanstanda múnay joq, sonda ne ýshin soghys jýrip jatyr? IYdeologiya ýshin. Ben Ladenning qúndylyqtary men Batystyng qúndylyqtary ózara soghysyp jatyr. Al bizding jaghdayymyzda negizi qúndylyq - din, til, baspasóz. Yaghni, búlar negizgi jaulaytyn obiektiler. Sondyqtan amerikalyqtar koreyding tiline tiyispegen. «Sender óz ana tilderinde sóiley berinder, biz tek qana dindi alamyz» degen siyaqty.

- Qazir de Amerika sol din ýshin kýresip jatqan joq pa? Resey sholaq oilap, til ýshin kýresip jýr ghoy...

- Dúrys aitasyn. Japoniyada da aghylshyn tilin bilmeydi, degenmen din ýshin kýresedi. Óitkeni amerikalyqtar tildi adam ózi ýshin ýirenip alatynyn biledi. Qazir Qytaydyng 40 payyzgha juyghy shoqyndy. Fantastikalyq jospar jýzege asty. Qytaydyng tórtten birin az uaqytta Amerika basyp aldy desem, búl ótirik emes. Qazir protestantizmning ordasy qay elde? Onyng ordasy - Shveysariyada emes, Amerikada. AQSh-tyng qúndylyqtary aghylshyn tilimen birge jýredi. Óitkeni protestantizmning tili - aghylshyn tili. Tili ýshin kýresip jatqan elder dinin berip jatyr. Sol siyaqty keybir elder kóne tarihy epostar ýshin ózara bәsekelesip, kýresude. Egerde din mәdeniyetting dingegi bolsa, onda eki dingek bir mәdeniyetke syimauy mýmkin. Al negizgi obiektiler - din, til, baspasóz, teledidar. Olay bolsa, qazir Resey soltýstikti tartyp alu turaly mәsele qoyyp otyrghan joq, orys tilining memlekettik mәrtebesin súrap otyr. Múny kezdeysoqtyq retinde qaraugha bolmaydy. Qazaqtar: «Nege telearnalar qazaqsha sóilemeydi?» dep, dabyl qaghuda, óitkeni qazaq ishinen sezip otyr: BAQ-tar qamal siyaqty, kim sol qamaldy alsa, bәri halyqty biyleytin bolady. Sondyqtan iydeologiyagha jauapty adamdar iydeologiya keregi joq deydi. Keshiriniz, biraq memleketti qorghau turaly doktrinanyng ózi iydeologiya ghoy. Cóite túra, Qazaq memleketin qorghau turaly iydeologiyagha  rúqsat bermesten qay-qaydaghy pluralizmdi algha tartady. Memleketti, dindi jәne tildi qorghayyq, qalghany - pluralizm bola qoysyn.

- Keybir otandyq jas sayasatkerlerding aituynsha, songhy jyldary elimizde oppozisiyalyq oidan góri últtyq oidy aitu qiyndap baratyn siyaqty. Múnymen kelisesiz be?

- Mening oiymsha, qazirgi zamannyng ozyq oily azamaty bolu shart: ekonomikalyq jәne әleumettik konsepsiyada. Ekonomikalyq konsepsiya óte onshyl, liyberaldy bolu kerek. Áleumettik iydeyada da ozyq bolghan jón. Biraq ruhany iydeyalarda konservativti bolghan abzal. Sondyqtan «latyn әlipbii jaqsy eken, soghan tez úmtylayyq» degendey iydeyalar bolmauy kerek. Aghylshyn tilinde ózindik kelensizdikter bar: Datch dep jazylady da, Gollandiya dep úghynady... Búl tilding konservativtiligi. Ruhany dýniyede ol keritartpa bolsaq ta, konservativti boluy shart. Bizge avtoritarizm jaraydy, biylik sayasy jýiede bizben-halyqpen eseptespey-aq qoysyn. Biraq, birinshiden, ekonomikalyq damudy jasasyn. Ekinshiden, dinimizdi, tilimizdi, tarihymyzdyng egemendigin saqtasyn.

- Biraq múnyng ózi sayasat qoy...

- Negizi, múny «kózi ashyq avtoritarizm» deydi. Ókinishke qaray, onyng kózi keyde basqa jaqqa qarap túrghan siyaqty. Sondyqtan men ómirimde birde-bir mitingke barghan emespin. Óitkeni men qorqamyn: әreng tughan memleketimizde birdeneni býldirip alamyn ba dep... Mening sayasatqa qatysym joq. Biylik tilimdi de-fakto memlekettik etse boldy, dinime de ózim berik bolam. Pikirtalastardy da qoyam, jazatyn kitaptarym bar, az ghana ghúmyrym qaldy. Qazir orys dostarymnyng bәri, shalaqazaq dostarymnyng jartysy menimen aralaspaydy. Óitkeni ózing de bilesing ghoy...

- IYә, russians.kz siyaqty sayttardyng bas keyipkerisiz ghoy. Býgingi tanda Resey óz internetin latyn әlipbiyinen tazartyp, kirill әlipbiyinde domenderdi tirkemekshi. Qazir «rf» degen domen túsauyn kesip jatyr. Búl tildik soghystyng basy, osy túrghydan bir kýni Qazaqstan latyn әlipbiyine ótse, onda oghan tek qazaq tilin ótkizbey, respublika boyynsha oryspen ózge diaspora tilderin ótkizu kerek emes pe? Yaki, osy arqyly biz múndaghy orys baspasózin Reseyden alastap, ózimizge jaqyndatpaymyz ba?

- Bilesiz ghoy, men kirillisany «óte jaqsy kórem». Biraq biz búny pragmatikalyq túrghydan әli de paydalanu kerekpiz. Qazaqtar ýshin búl keremet qúral. Kirill әrpin qazirshe, biraq úzaq uaqytqa paydalanghan jón siyaqty. Biz bәsekelestik mýmkindigimizden de aiyrylyp jýrmiz. Qazir koreyler óz iyeroglifterinde internetti qoldanyp jýr ghoy. Japondyqtar da solay. Biraq latyn әlipbiyine kóshtik desek, ol bizding ana tilimiz emes qoy.

- Biraq kirill әrpi de bizge jat qoy...

- IYә, solay. Biraq orystar aitpaqshy, «shilo na mylo menyati ne nujno». Biraq biz konservativti boluymyz kerek. Qazirgi tanda ol arandatushylyq boluy mýmkin. Ózbekter latyn әlipbiyine әli de tolyqqandy óte almady. Últ degenimiz - ol mobilizasiya. Al qazir bizde mobilizasiya joq. Birige bilu, qarsy shyghu, toytarys beru - múnyng bәri mobilidilik. Onday iykemdiligi joq últ - últ emes. Últtyng eng birinshi belgisi - mobilizasiya. Biz qazir Qazaqstanda ýlken qazaq últyn jasauymyz kerek. Kirill әrpi internetke eshqanday da kelensizdik tudyrmaydy eken. Biraq qazir biz iydeologiyalyq soghysta jenilip qaluymyz mýmkin. Orystar protestantizmge qarsy, biraq Qytaydan protestanttar kele jatyr. Sondyqtan biz ary-beri sekirmeuimiz kerek. Áytpese osy әlipby arqyly biz protestantizmge jaqyndap ketemiz, al búl búdan da qauipti. Sondyqtan bizge qazirgi tanda konservatizm kerek, janashyldyqtyng qajeti joq. Niygeriyada 150 millionday halyq bar, sany kóp, biraq memlekettik tili aghylshyn, dini protestant, múnayy Qazaqstanan kóp, sol múnaydy shyghyratyn múhit joly da ashyq, tek bereke joq. Ozyq til, ozyq din baqyttqa da júmaqqa da jol ashpaydy.Sondyqtan ozyq halyqtyng tiline de, dinine de ótkeninmen, ozbaysyn. Adamzat әraluandylyghymen keremet. Ár halyqtyng qúday bergen ruhaniyaty bar, sony saqtayyq. Koreyler sony kórsetti: óz tilimen-aq ghylymiy-tehnikalyq progreske qol jetkizip jatyr.

- Siz Kenes Odaghy túsynda, yaghny ghylymnyng qadiri bar kezde ghylymy dәreje alyp, tәuelsizdik alghan jyldary tarih doktory atanghan azamatsyz. Qazir bayqasaq, Ýkimetting 78 payyzy - kileng ghylym doktorlary men professorlar. Múnday ýrdiske kózqarasynyz qanday?

- Men 1994 jyly ghylym doktory atandym. Al jalpy múnday ýrdiske kózqarasym jaqsy. Sebebi joghary oqu oryndarynda da, ghylymiy-zertteu instituttar da «halturshikter» az emes. Ýlken qyzmettegi azamattar ghylymy júmysty jaqsy jasaydy, mýmkin, olargha bireuler kómektesetin de shyghar, biraq olar talantty jigitter. Bir kandidatqa, bir doktorgha tatityn jigitter de kóp. Mәsele basqada, oqyghandardyng bәri de Ázimbaydan aulaq jýruge tyrysady.

Ángimelesken Kәmshat TASBOLAT