«وزىق حالىقتىڭ تىلىنە وتكەنمەن – وزبايسىڭ»
بەلگىلى ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي بۇل سۇحباتىندا ءوزىنىڭ «ۇلكەن قازاق ۇلتى كونتسەپتسياسىنان» باستاپ ەلىمىزدەگى ءدىن، ءدىني اعىمدار تۋرالى توسىن ويلار ايتادى. ول سونداي-اق مۇنايلى ەل نيگەريانى مىسال ەتە وتىرىپ، وزىق ەلدەردىڭ تىلىنە، دىلىنە وتكەنمەن - وزبايسىڭ دەگەن دەگەن ويىن اشىق ءبىلدىرىپتى.
- ءوزىڭىز بىلەسىز، ەلىمىزدە جاريالانعان ەل بىرلىگى دوكتريناسى قوعامدا ۇلكەن داۋ-داماي تۋعىزدى. ەڭ قىزىعى، كەيبىر رەسەيلىك سايتتار مەن وتاندىق ءورىستىلدى سايتتار دابىل قاعۋدا: ەل بىرلىگى دوكتريناسى ءازىمباي عاليدىڭ «ۇلكەن قازاق ۇلتى كونتسەپتسياسىمەن» ۇندەس كورىنەدى. ءسىز مۇنىمەن كەلىسەسىز بە؟
- ءيا، مەن دە وقىدىم. بۇل ماقالا russians.kz سايتىندا جاريالانعان ەدى. سەنەن سۇرايىن دەپ ەدىم، شىنىمەن-اق سولاي ما؟
- نەگىزى، سىرت كوزگە ولاي ەمەس سياقتى. ويتكەنى ءسىز كوتەرىپ جۇرگەن كونتسەپتسيانىڭ جانىندا دوكترينا مۇلدەم باسقاشا باعىتتا...
- ءيا، وتە جۇمساق. مەن دە سونى ايتايىن دەپ وتىرمىن. مەنىڭ كونتسەپتسيام ۇعىنىقتى ءارى قازاققا وتە جاقىن. ال ولاي بولسا، بۇل دەگەنىڭىز - رەسەيدىڭ وزىندىك قارا پيار-ارەكەتى. ولاردىڭ بۇلاي ايتۋىنا ەشقانداي دا نەگىز جوق. مەن دە ويلانىپ قالدىم: قالايشا مەن ءوزىمدى-ءوزىم تانىمايمىن با دەپ...
- ياعني، مۇنداي تۇجىرىممەن كەلىسپەيسىز عوي...
بەلگىلى ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي بۇل سۇحباتىندا ءوزىنىڭ «ۇلكەن قازاق ۇلتى كونتسەپتسياسىنان» باستاپ ەلىمىزدەگى ءدىن، ءدىني اعىمدار تۋرالى توسىن ويلار ايتادى. ول سونداي-اق مۇنايلى ەل نيگەريانى مىسال ەتە وتىرىپ، وزىق ەلدەردىڭ تىلىنە، دىلىنە وتكەنمەن - وزبايسىڭ دەگەن دەگەن ويىن اشىق ءبىلدىرىپتى.
- ءوزىڭىز بىلەسىز، ەلىمىزدە جاريالانعان ەل بىرلىگى دوكتريناسى قوعامدا ۇلكەن داۋ-داماي تۋعىزدى. ەڭ قىزىعى، كەيبىر رەسەيلىك سايتتار مەن وتاندىق ءورىستىلدى سايتتار دابىل قاعۋدا: ەل بىرلىگى دوكتريناسى ءازىمباي عاليدىڭ «ۇلكەن قازاق ۇلتى كونتسەپتسياسىمەن» ۇندەس كورىنەدى. ءسىز مۇنىمەن كەلىسەسىز بە؟
- ءيا، مەن دە وقىدىم. بۇل ماقالا russians.kz سايتىندا جاريالانعان ەدى. سەنەن سۇرايىن دەپ ەدىم، شىنىمەن-اق سولاي ما؟
- نەگىزى، سىرت كوزگە ولاي ەمەس سياقتى. ويتكەنى ءسىز كوتەرىپ جۇرگەن كونتسەپتسيانىڭ جانىندا دوكترينا مۇلدەم باسقاشا باعىتتا...
- ءيا، وتە جۇمساق. مەن دە سونى ايتايىن دەپ وتىرمىن. مەنىڭ كونتسەپتسيام ۇعىنىقتى ءارى قازاققا وتە جاقىن. ال ولاي بولسا، بۇل دەگەنىڭىز - رەسەيدىڭ وزىندىك قارا پيار-ارەكەتى. ولاردىڭ بۇلاي ايتۋىنا ەشقانداي دا نەگىز جوق. مەن دە ويلانىپ قالدىم: قالايشا مەن ءوزىمدى-ءوزىم تانىمايمىن با دەپ...
- ياعني، مۇنداي تۇجىرىممەن كەلىسپەيسىز عوي...
- كەلىسپەيمىن. مەن الگى ماقالانى ءبىر-اق جەردەن وقىدىم، ماقالانىڭ ءوزى رەسەيلىك ءبىر سايتتان الىنىپتى. نەگىزى، ولار ۇكىمەتتىڭ دوكتريناسىمەن ساباقتاستىرۋ ارقىلى مەنى قۇبىجىق قىلىپ كورسەتەتىن سياقتى. مەنىڭشە، مەملەكەتتىك دوكترينا تىم جۇمساق. ول مەنىڭ ايتقانىممەن سايكەس كەلمەيدى. ءتىل مەن ۇلت جاساۋ ماسەلەسىندە وزىندىك كوزقاراستار بار. بىراق بۇل مەنىڭ ويىما سايكەس ەمەس. ءوز باسىم بۇل تۇستا الەمدە بار بىرنەشە فەنومەندى ايتقىم كەلەدى. ءبىرىنشىسى - بەنگال نەمەسە بانگلادەش فەنومەنى. بەنگال حالقىنىڭ باسىم بولىگى، ياعني 150 ملن ادام مۇسىلمان. ولاردىڭ ءتىلى - بەنگالي. سونىمەن قاتار، ءۇندىستاندا 15 ميلليونداي بەنگال ءتىلدى، بىراق ءدىنى - بۋدديزم بولىپ كەتكەن حالىق تۇرادى. جالپى، مەن بىلەتىن بەنگالدىقتار «ءبىز ەكى ۇلتپىز، بىراق ءتىلىمىز ءبىر» دەيدى. مىسالى، بەنگال ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالاعان ازامات - رابيندرانات تاگور. كەزىندە ول نوبەل سىيلىعىن العان. بىراق ولار «ءتىل ءبىر، ەكى - ۇلت، ەكى مەملەكەت» دەگەندى العا تارتادى. مۇنداي دا بولادى ەكەن؟! ياعني، بۇل دەگەنىڭىز - ءدىن ۇلتتى بولە الادى دەگەن ءسوز! تاعى ءبىر تەزيس: ءدىن - مادەنيەتتىڭ دىڭگەگى، جۇرەگى، بازاسى. رەسەيدىڭ ورىستارى ءدىندى سولاي باعالايدى. رەسەيدە ورىس مادەنيەتىن پراۆوسلاۆيە ءدىنىنسىز ۇيلەستىرۋ مۇمكىن ەمەس. پراۆوسلاۆيەسىز - ورىس مادەنيەتى جوق. بۇل دۇرىس ۇستانىم. ولاي بولسا، قازاق يسلامىنان بولەك - قازاق مادەنيەتى جوق. ەگەردە قازاق ەكى دىنگە بولىنسە، بەلگىلى ءبىر مەرزىمنەن كەيىن كورشى مەملەكەتتەردىڭ بىرەۋى ارام جوسپاردى جۇزەگە اسىرىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟! سوندىقتان بەنگال ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وكىلدەرى ءبىز ەكى ۇلتپىز، ەكى مەملەكەت بولعان سوڭ، بىزگە بىرىگۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەندى ءجيى كوتەرەدى. بۇل ديپلوماتيالىق اڭگىمە ەمەس، بۇل بەلگىلى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ اڭگىمەسى.
ەكىنشى ماسەلە - كورەي مەملەكەتىنىڭ ءدىني جاعدايى. قازىرگى تاڭدا كورەيا حالقىنىڭ 40 پايىزى بۋدديزمنەن پروتەستانتيزمگە ءوتىپ كەتكەن. نەگىزىنەن، وزگە دىنگە ءوتۋ ءۇردىسى وتكەن عاسىردىڭ 1957-80 جىلدارىنان كەيىن كۇشەيگەن. نەگىزى، بۇنى XIX عاسىردا باستاپتى، بىراق XX عاسىردىڭ باسىندا بۇل ەلدە كوپ وزگەرىس بولا قويماعان. بىراق سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك كورەيا ءوزارا سوعىسقاندا، امەريكانىڭ كىمدى قولداعانى بەلگىلى. سولتۇستىك كورەياعا قاتىستى ايتساق، سوعىسقا قىتايدىڭ ەرىكتىلەرى قاتىسقان، ال قارۋ جاعىنان كسرو كومەكتەستى. وڭتۇستىك كورەيانى باسىپ العاندا، امەريكالىقتار قول ۇشىن سوزدى. ءسويتىپ، قازىر شەكارانى ەكى ەلدىڭ بەل ورتاسىنان وتكىزىپ وتىر. مۇندا دا ەكى مەملەكەت بار: ءبىرى - كوممۋنيستىك، ەكىنشىسى - نارىقتىق، ليبەرالدى-دەموكراتيالىق ەل. ونىڭ ۇستىنە وڭتۇستىك كورەيادا قازىر ەكى ءدىن بار: حالىقتىڭ جارتىسى - پروتەستانت، جارتىسى - بۋدديست. نەگىزى، كورەيلىكتەرمەن سويلەسكەنىمىزدە، «مەن اتەيستپىن» دەپ جەر تەپكىلەيتىندەر دە كوپ ەكەن. نەگىزى، حالىقتىڭ ءوزى ءدىننىڭ - مادەنيەت نەگىزى ەكەنىن ءبىلىپ وتىر. جالپى، كورەيانىڭ كەرەمەت دامىعانى راس، جەتىستىكتەرى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق. ءبىر-بىرىنە دەگەن قۇرمەتى ەرەكشە: ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر-بىرىنە ءيىلىپ سالەم بەرەدى. وزدەرىنىڭ انا ءتىلىن كەرەمەت قاستەرلەيدى. بىراق ءبىر اتتەگەن-ايى، ەكى دىندىلىگى. ولار بۇل تاقىرىپتى قوزعاۋدى ۇناتپايدى. ويتكەنى حالىق كۇڭىرەنىپ كەتەدى.
- ال بۋدديستەر مەن پروتەستانتتاردىڭ توزىمدىلىك جاعدايى قالاي؟
- ءتوزىمدى سياقتى-مىس. بىراق توزىمدىلىك ۋاقىتشا نارسە. كەرەك بولسا، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ۇلتتىڭ شىرقىن بۇزۋعا بولادى. ۇلتتىڭ شىرقىن بۇزۋ - تەحنولوگيا ماسەلەسى. شىرپى بولسا، ونى تۇتاندىرا سالاتىن كىسى تابىلا قالادى. بۇل كىمگە كەرەك؟ بۇنى كەرەك ەتەتىن مەملەكەتتەر دە، كۇشتەر دە پايدا بولادى. سوندىقتان ەكونوميكالىق دامۋدا تۇرمىس تا جاقسارىپ كەتەدى. ونىڭ ۇستىنە، امەريكا جالعىز كورەياعا عانا ەكونوميكالىق تۇرعىدان كومەكتەسىپ قويمادى، جاپونيانىڭ كونستيتۋتسياسىن قابىلداتۋعا دا قول ۇشىن سوزدى. كەزىندە ۇشاقتان تۇسكەن امەريكانىڭ ەكى وفيتسەرى وتىرا قالىپ، جاپونداردىڭ اتا زاڭىن جازىپ بەرە سالعان عوي. ولار ءالى كۇنگە دەيىن سول كونستيتۋتسيانى ورىنداپ كەلە جاتىر. ءبىز دە ءدال سولاي تەز داميمىز. قازاقستان ەكونوميكالىق داعدارىستان شىققاننان كەيىن مىندەتتى تۇردە جىلدام داميدى. بىراق تەز جۇگەرگەندە، شالبارىمىزدىڭ سىمى ءتۇسىپ كەتۋى مۇمكىن.
- ياعني، رۋحانياتتى، ءدىندى ۇمىتىپ كەتۋ قاۋپى بار دەيسىز بە؟
- نەگىزى، تەز دامىعان ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك پروگرەستىڭ ءوز تولەمى بار. دۇنيەجۇزىندە مۇنداي تەز دامۋدان دۇرىس شىققان مەملەكەتتەردىڭ سانى وتە از. جوعارىدا ايتقانىمداي، كورەي حالقى ءتىلىن وتە قاتتى قاستەرلەيدى. مىسالى، ءوز باسىم كورەيا اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرىپ العان دەپ ويلاعام. بىراق كورەيلەر ىشىندە اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىندەر وتە از ەكەن. افريكا دا بىلەتىن اعىلشىن ءتىلىن كورەيلىكتەر جاقسى بىلمەيدى؟! بىلەتىندەرى - «پسەۆدو-ينگليش»، ياعني، اعىلشىن ءتىلىن كورەيلەندىرىپ جىبەرگەن نۇسقاسى. شانىشقىنى «فوك» دەمەيدى، «فوكۋ» دەيدى. مۇنداي مىسالدار وتە كوپ. مەن مۇنىمەن نەنى ايتقىم كەلەدى؟ كورەي حالقىنىڭ كەرەمەتتىلىگى سوندا، ولار ءوز تىلدەرىنىڭ نەگىزىندە جوعارى تەحنولوگيالاردى دامىتىپ وتىر. ءتىل، سالت-ءداستۇر، تاريح قاستەرلىگى وتە زور. سولتۇستىك كورەياعا قاتىستى، ونىڭ ۇستىنە ءوز ەلدەرىندە ءبىر مەملەكەت بولا تۇرىپ، ەكى ءدىندى ۇستانۋىنا بايلانىستى حالىق ىشتەي جىلايدى. كورەي ۇلتىنىڭ قاسىرەتى زور.
- ءسىزدىڭ كونتسەپتسياڭىز بويىنشا، ەلىمىزدەگى تۇركى تىلدەس ۇلت وكىلدەرى مەن مۇسىلماندار ءبىرىنشى كەزەكتە اسسيميلياتسيالانىپ، «ۇلكەن قازاق ۇلتىنىڭ» نەگىزىنە اينالۋى كەرەك. بۇل تۇستا مۇسىلمان، تۇركى تىلدەس ۇلىستار مەن قازاق ۇلتىنىڭ اراسىنداعى قازىرگى جاعدايعا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ ولار قازاقتانۋعا دايىن با؟
- جالپى، اسسيميلياتسيانىڭ ەكى ءتۇرى بار: ءبىرى - ساياسي اسسيميلياتسيا، ەكىنشىسى - تىلدىك. 1991 جىلى قازاقستان حالقى ساياسي اسسيميلياتسياعا كوندى. قازاق ەليتاسى مىرزالىق كورسەتتى: «نولدىك نۇسقا» ۇسىنىپ، «كىم ەلدە قالام دەسە، وعان ەشقانداي تىلدىك قىسىم جاسالمايدى جانە ازاماتتىق بەرىلەدى» دەپ كەڭشىلىك جاسادى. ياكي، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ ىزىمەن جۇرمەدى. قالامىن دەگەننىڭ ءبارى ەلدە قالدى، ازاماتتىق الام دەگەنى الدى. كەيبىرى ءۇش-ءتورت جىل سوزىپ ءجۇردى، ءبىراز ادامدار كسرو تولقۇجاتىمەن دە ءجۇردى. كەيبىرەۋلەر ەكى تولقۇجات الدى: قازاقستان مەن رەسەيدىكىن. جاسىراتىن نەسى بار، قازىر دە وندايلار بار. ءبىر كەزدەرى سولتۇستىك پەن شىعىس قازاقستانداعى ورىستاردىڭ بەستەن-بىرىندە رەسەي تولقۇجاتى بولاتىن، «ولاردى مولدوۆا، ۋكراينادا اناۋ-مىناۋ بولىپ قالسا، قولدانامىز» دەگەن دە وي بولعان شىعار. بىراق ولار تولقۇجات العانىمەن، رەسەي قازاقتىڭ ىسىنە ارالاسىپ، باس اۋىرتقىسى كەلمەدى. دەگەنمەن، ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاندا رەسەي تولقۇجاتى بار ادامدار جوق ەمەس. قالاي دەگەنمەن دە، ساياسي اسسيميلياتسيا جۇزەگە استى. ولار بىرنەشە سايلاۋلارعا قاتىستى، بۇل - ساياسي اسسيميلياتسيانىڭ كورىنىسى. بىراق باسقا قۇندىلىقتاردى قابىلدامادى.
ەكىنشى دەڭگەيى - تىلدىك اسسيميلياتسيا. تىلدىك اسسيميلياتسيا - ءوز ءتىلىمدى بىلەمىن، ەندى مەملەكەتتىك ءتىلدى دە ۇيرەندىم دەگەن ماسەلە. بۇل تىلدىك-لينگۆيستيكالىق اسسيميلياتسيا. تىلدىك اسسيميلياتسياعا ساياسي اسسيميلياتسيادان كەيىن ەڭ تەز كونگەن - تۇركى حالىقتارى. ەڭ جاقسى قابىلداعانى - ۇيعىرلار مەن وزبەكتەر، ت.ب. تۇركىلەر. مىسالى، قازاق ءتىلىن بىلەم دەۋشىلەر - ۇيعىرلاردا 80 پايىز، وزبەكتەردە 70 پايىزعا دەيىن. ال ناقتى سان بۇدان دا جوعارى بولۋى مۇمكىن. ەكىنشى كەزەڭنىڭ ءبىر كورىنىسى - ۇلتارالىق نەكەلەر. مۇنداي نەكەلەردە ەڭ كوپ اسسيميلياتسياعا ءتۇسىپ جاتقاندار ۇيعىرلار مەن وزبەكتەر. قازىر قازاقپەن قانشا پايىز وسى ۇلىس وكىلدەرىنىڭ نەكەگە تۇرىپ جاتقانىن ايتۋ قيىن، بىراق ءاربىر ءتورتىنشى ۇيعىردىڭ قىزى مەن جىگىتى ۇلتارالىق نەكەگە ءتۇسىپ جاتىر. مەنىڭ ويىمشا، نەگىزىنەن قازاقتارمەن نەكە قۇرۋدا. قازىر بىزدە ورىستى تابۋ دا قيىنداۋ، ويتكەنى ورىس ءوز قىزىن مۇسىلمانعا بەرمەۋى دە مۇمكىن، ودان قىز الماۋى دا مۇمكىن. ال قازاقتارمەن نەكەلەسۋ كوبىرەك كەزدەسەدى. سول سياقتى وزبەكتەرمەن ۇلتارالىق نەكەلەر كوپ، بۇرىندارى وزبەك تۇرعان جەرلەردە قازاقتار از تۇراتىن، قازىر بۇل جەرلەرگە قازاقتار كوپتەپ كىردى. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن گەنەتيكالىق اسسيميلياتسيا ءجۇرىپ جاتىر. بۇل اسسيميلياتسيانىڭ سوڭعى كەزەڭى. ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ وزبەكتەر مەن ۇيعىرلاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ولار لاتىنشا جازا المايدى، لاتىن ءالىپبيىن پايدالانبايدى. ال وزبەكستان لاتىن ءالىپبيىن قولدانۋدا ءبىراز جەرگە جەتىپ قالدى. بىزدەگى وزبەك جاستارى ولاردىڭ كىتاپتارىن، گازەتىن وقي المايدى. بۇل تۇستا بەنگال كومپونەنتى سياقتى ايىرماشىلىقتار پايدا بولدى. سول سياقتى بىزدەگى ۇيعىرلار كيريلل ارپىمەن جازادى. قازاقشا سويلەسە دە، ۇيعىرشا سويلەسە دە، ورىس سوزدەرىن كوپ قوسادى. ال ۇيعىر شىڭجاڭ اۋدانىنداعى ۇيعىرلار مۇلدەم باسقا بولىپ كەتكەن. ولار - ۇيعىر، بىراق باسقا. بەنگال جاعدايىنداي، ءتىلى ءبىر بولسا دا، ءشريفتى بولەك. كەز كەلگەن كىتاپتى، گازەتتى وقي المايدى. سونىمەن اسسيميلياتسيا الدىندا اككۋلتۋراتسيا مەن اداپتاتسيا، بۇل ءۇردىس لوياليزاتسياعا اكەلەدى. قورىتا ايتقاندا، دياسپورا وكىلدەرىنىڭ قازاققا يكەمدەنۋى. قازاقتىڭ نەگىزگى قۇندىلىقتارى ساقتالادى: ءتىل، ءدىن، ءداستۇر. ارينە قازاقتا ءبىراز يننيۆاتسيالاردى قابىلدايدى. ىشكى ۇلتتىق كونكۋرەنتسيا وسەدى. تەگى باسقا قازاقتاردان مەملەكەت قايراتكەرلەرى، جازۋشىلار، ءدىندارلار كوپتەپ شىعادى.
- بىراق ۇلتارالىق نەكەلەردىڭ ءتىلى نەگىزىنەن ورىس ءتىلى بولىپ جۇرگەن جوق پا؟ ءسىزدىڭ دە وسى تەكتەس ويلارىڭىزدى سىنايتىن ساياساتتانۋشىلار دا جوق ەمەس قوي...
- ءبىر جىگىت ماعان ءبىر وقيعانى ايتىپ بەردى. قازاقستاننىڭ ءبىر وبلىسىندا ۇيعىرلار قازاق بولىپ جازىلىپ جاتىر ەكەن، وسىعان بايلانىستى قۇزىرلى ورىندارعا «بۇل دۇرىس ەمەس» دەگەندەي ءبىراز ارىزدار ءتۇسىپتى. اكە-شەشەسى ۇيعىر، ال بالاسى قازاق بولىپ جازىلىپ كەتكەن. شىنتۋايتىندا، بۇل زاڭعا سايكەس ەمەس. ويتكەنى ءبىزدىڭ زاڭ بويىنشا، ۇلت اكە-شەشەسىنىڭ بىرەۋىنىڭ نە ەكەۋىنىڭ ۇلتىنان بەرىلۋى كەرەك.
- دەسە دە، ءوز شەشىمىمەن قازاق بولىپ جاتقاندار دا بار عوي...
- ءيا، وندايلار دا بار. بۇل ماسەلە دە سول كەزدەن باستالىپتى. پروكۋراتۋراعا وسىنداي ارىز تۇسكەن سوڭ، قۇزىرلى ورىندار بۇل ماسەلەنى زەرتتەگەن. بارىپ زەرتتەسە، ءىس جۇزىندەگى جاعداي سولاي ەكەن. سوسىن قۇزىرلى ورىندار قازاقتارعا: «راس، بۇل انىق نارسە ەكەن. بىراق ايعاي شىعارمايىق» دەپ، ەشتەڭەنى وزگەرتپەگەن. سول سياقتى بۇگىنگى تاڭدا، قىرعىزدار دا ەلىمىزگە كەلىپ، «قازاق» قۇجاتىن الىپ جاتىر. قاراقالپاقتار دا وسىلاي ۇلتىن وزگەرتىپ جاتىر. مەنىڭ ويىمشا، وسى ماسەلەنى انىقتاپ الۋ كەرەك، سوسىن مۇنداي ۇردىسكە جول اشۋ كەرەك. مىسالى، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ءبىر زەرتتەۋشىسى ءبىزدىڭ وزبەكتەردىڭ ۇشتەن ءبىرىنىڭ تەگى وزبەك ەمەس دەپ دالەلدەپ وتىر. سوناۋ 20-30-شى جىلدارى وزگە ۇلت وكىلدەرىن وزبەك دەپ جازىپ جىبەرگەن. كەزىندە «قازاقستاندا تەك قانا قازاقتار تۇرمايدى، وزگە ۇلت وكىلدەرى دە بار» دەگەندەي كونتسەپتسيا قاتتى بولدى. سوندىقتان، مەنىڭشە، باسقا ۇلتقا كوشىرۋ دەگەندەي نۇسقاۋ بولعان سياقتى. بىزدىڭشە، گەنەتيكالىق ۇردىستەر تابيعي تۇردە كورىنىپ جاتىر.
جالپى، دەموكراتيالىق قوعامدا ءسىزدىڭ مەنى ەتنوستىق تەگىمدى اتاۋىڭىزعا قۇقىڭىز جوق. ويتكەنى ءسىز مەنىڭ نايماندىعىمدى ءبىلىپ، مەنى شەكتەيىن دەپ وتىرعان شىعارسىز. ورىستىعى دا - ادامنىڭ تەگى. مىسالى، شىعىستىڭ قازاقتارىندا ءبىرازى قالماقپەن ارالاسقان. بىراق ۇلتتىق سانا نەگىزگى دىڭگەك. بۇرىن ورىس بولعان، بىراق قازىر - قازاق، بۇرىن قالماق بولعان، قازىر - قازاق. سول سياقتى قازاقتىڭ دا ءبىر بولىگى جوق بوپ كەتكەن، ولاردى قازىر شاقىرىپ الا المايمىز. ماسەلەن، تاشكەنتتە ابايدىڭ ءبىر ۇرپاعى بار. سولارعا تۋىستارى بارسا، ابايدىڭ شوپشەگى دەپ: «ەي، قازاق!» دەسە، «مەن قازاق ەمەسپىن، وزبەكپىن» دەپ بۇلقان-تالقان بولاتىن كورىنەدى. بۇل، ارينە، تابيعي نارسە. مۇندا راسيست بولۋدىڭ قاجەتى جوق. سوندىقتان قازىرگى اسسيميلياتسيا دا تابيعي تۇردە جۇرە بەرۋى كەرەك. بەس فرانتسيا سىياتىن ەلگە 15-16 ميلليون قازاق تا تىم از بولار.
- ياعني، ءسىز وزگە ۇلت وكىلدەرى قازاقتانۋعا دايىن دەيسىز بە؟
- مۇنداي ۇردىسكە جول اشۋ كەرەك. ارينە، كۇشتەۋگە بولمايدى. ولارعا «وزبەكسىڭ» دەپ كەمسىتۋگە تاعى بولماس. قايتا اسسيميلياتسيانى باتىستا جاقسى كورەدى. سەن مۇنىمەن راسيست بولىپ كورىنبەيسىڭ، سوندىقتان دا اسسيميلياتسيا جاقسى ماعىنادا قابىلدانادى.
- ءسىز ءوز ەڭبەكتەرىڭىزدە ءدىني يدەنتيفيكاتسيا ماسەلەسىن دە كوپ كوتەرىپ ءجۇرسىز. بۇل تۇستا يسلام ءدىنىنىڭ ناسيحات ءتىلى - قازاق ءتىلى ەكەنىن ءجيى ايتاسىز. جالپى، ءدىن ارقىلى ءتىل بىرلىگىن ساقتاۋدىڭ قانداي مۇمكىندىكتەرى بار؟
- ءيا. قازاقستاندا قازاق يسلامى قالىپتاسقان. مۇنى «فورما بىتوۆانيا يسلاما» دەيدى. بىزدە نەگىزگى ءدىني ناسيحات ءتىلى - قازاق ءتىلى. قۇدايعا شۇكىر، 90-شى جىلداردىڭ باسىندا ءورىستىلدى جىگىتتەر بىردەن مولدالىققا بارمادى. سوندىقتان قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە بىردەن ورناعان جەرى - مەشىتتەر. سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، قازاق يسلامى - دۇنيەجۇزىلىك ءدىن رەتىندەگى يسلامنىڭ قاعيداتتارىن ساقتاپ وتىر. ياعني، بىزدەگى يسلامنىڭ قازاقي سيپاتى بار. تاعى ءبىر ماسەلە، ول تۋريزمگە بايلانىستى. بىزدەگى يسلامنىڭ ەرەكشەلىگى، رۋحانياتى تاڭىرشىلدىككە وتە جاقىن. بۇدان تىم قاشۋدىڭ قاجەتى جوق. تاڭىرشىلدىك بىزگە پالەندەي زيان تيگىزە المايدى.
<!--pagebreak-->
- بىراق بۇل ماسەلە قوعامدى دۇرلىكتىرىپ، داۋ تۋعىزادى عوي...
- قازاق رۋحانياتىنداعى ارۋاققا سىيىنۋ، ارۋاقتى قۇرمەتتەۋ بىزگە جاقىن. ونىمەن تىم قاتتى كۇرەسۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل داستۇرمەن بىرگە سىڭگەن نارسە. مەن كورەيادا بولعانىمدا، ولار شامانيزمگە ەرەكشە ءمان بەرەدى ەكەن. شامانيزمگە حالىق تۆورچەستۆوسى، ونەر رەتىندە قارايدى. بۇل تۋريستەرگە ەتنوگرافيانى كورسەتۋ ءۇشىن قاجەت. مەن ءوز باسىم ءبىزدىڭ شامانيزمگە قارسىمىن. بىزدە ونداي شامانيزم قالعان دا جوق قوي. قازاق ونى تۇنشىقتىرىپ تاستادى. كورەيادا شامانيزم ءالى دە كۇشتى. بۋدديزم ولاردا يسلامنان الدەقايدا بۇرىن قالىپتاستى عوي. جالپى، ءار كورەي اۋىلىندا شامانيستىك ورتالىق بار. سولار بۇل ءداستۇردى حالىق ونەرى رەتىندە كورسەتەدى. ونىڭ ءدىني سيپاتى جوق شىعار. ال بىزدە نەگىزگى ءدىنىمىز - يسلام. بىراق ارۋاقتى سىيلاۋدى قالدىرۋ كەرەك. تاعى ءبىر ماسەلە، ەگەردە شامانيزم بىزگە قاۋىپتى ەمەس بولسا، وندا قوعام بولىپ تالقىلاۋ كەرەك. شامانيزمنەن بىزدە تاساتتىق قانا قالدى. بىراق تۋريستىك كلاستەردى دامىتقان كەزدە تۋريستەرگە كورسەتۋ ءۇشىن ەشقانداي دا ءدىني سيپاتسىز ءداستۇرلى ويىن ونەرى رەتىندە كورسەتۋ كەرەك شىعار. ولاردى كوركەم ونەرپازدىق ءداستۇر رەتىندە كورسەتۋگە بولار.
- بىراق بىزدە ءدىن ماسەلەسى ونسىز دا وتە وزەكتى. يسلام - ادامزات ءدىنى. ونى ارابقا، نە قازاققا بولەك بەردى دەپ ايتۋعا تاعى بولمايدى. مەن ءسىزدىڭ «قازاق يسلامى» دەگەن تىركەسىڭىزگە بايلانىستى ايتىپ وتىرمىن. بۇل تۇستا پايعامبارىمىز ءوز حاديستەرىندە ايتىپ كەتكەندەي، قازىر يسلامنىڭ ءوزى 73 اعىمعا ءبولىنىپ كەتكەندەي...
- ياعني، شامانيزممەن ءبۇلدىرىپ الامىز با؟ ولاي بولسا ودان دا ساقتانايىق.
- ءيا، ءبۇلدىرىپ الامىز. قازىر ەلىمىزدەگى ەڭ بەلسەندى ءدىني اعىمداردى ايتساق، ولاردىڭ قاتارىندا قۇرانيدتەر، احمادياشىلار، سماتۇللاشىلار، ۋاھھابشىلار، ت.ب. بار سياقتى. بۇعان تاڭىرشىلدىكتى قوسساق، جاعداي تاعى ۋشىقپاي ما؟
- كەلىسەمىن.
- ءازىمباي اعا، تۋريستەردى حاندارىمىزدى قايتا جاڭعىرتۋ ارقىلى نەگە تارتپايمىز؟
- ءيا، راس. جوعارىدا ايتقانىمداي، ءبىز ءشامانيزمدى XIX عاسىردا تولىق قۇرتتىق. ال، ءدىني الاۋىزدىق بار. بۇلاردىڭ ءبىرازى قازاقتىڭ رۋحانياتىنا ءىس جۇزىندە قارسى. ماسەلەن، ۋاھھابيستەر سول باعىتتاعى اعىم. سوندىقتان قازىر ءشامانيزمدى حالىق شىعارماشىلىعىنىڭ نىشانى رەتىندە قاراۋدىڭ قاجەتى دە جوق شىعار.
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، جالپى ەلىمىزدەگى ءدىن سالاسىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن ناقتى مەملەكەتتىك ساياسات قاجەت پە؟
- مەنىڭ كوزقاراسىم، قازاقتا ناقشباندي مەن ياسساۋيشىلەردىڭ اسەرى كوپ بولعان. ولاردىڭ ءدىني ۇستانىمدارى قازاق يسلامىنا سايكەس بولسا، ولاردى وردەن رەتىندە پايدالانۋ دۇرىس شىعار. تەك قانا كۇرەسە بەرمەي، ولاردىڭ ارەكەتتەرىن كونسترۋكتيۆتى باعىتقا سۇيرەۋ دۇرىس بولار. نەگىزى، كۇرەسكەننەن گورى جاقىنداتۋ كەرەك. بىزدە ناقشباندي مەن ياسساۋيشىلەر باسەكەلەس ءدىني وردەندەر بولعان. بىرەۋلەر ماعان «ناقشباندي بۇرىس، ياسساۋيشىلىك دۇرىس» دەگەندى ايتتى. بىراق قازاق حاندىعىنا ناقشبانديدىڭ ىقپالى زور بولعان كەزىندە، ءبىز فەرعانا، تاشكەنتكە يە بولدىق، سامارقاندقا تالاستىق. گەوساياسي تۇرعىدان بۇل قازاق مەملەكەتىنىڭ ماقساتتارىنا سايكەس كەلسە، ونى زەرتتەۋ كەرەك. ماسەلەن، ماعان قازىر اقسايدا پروتەستانتتار وتۋگە جول بەرمەيدى، كىتاپ تاراتىپ، جولدى بوگەيدى. ال ولاردى تىياتىن اعىمدار كەرەك. ولار - قازاق، مۇسىلمان اتالعان وردەندەر مۇشەلەرى. قانداي بولسا دا، ولار پروتەستانت ەمەس. مەن كەزىندە «حيزب-ۋت-تاحرير» ۇيىمىنا اداسىپ كىرىپ كەتكەن ادامداردى دا جوندەۋ كەرەك دەپ ايتقانمىن. ولاردى سوتتاپ، جازاسىن قاتايتۋدىڭ قاجەتى جوق. مۇنىمەن ولار تۇزەلمەيدى. بىزدە قازاقتىڭ مەملەكەتىنە قارسى شىققان ادامدارعا قىزمەت بەرەدى دە، ال ءدىن ءۇشىن قاتەلەسكەن، جاڭىلعان ادامدارعا تۇزەلۋ مۇمكىندىگى بەرىلمەيدى. بۇل دۇرىس ەمەس.
- نەگىزى، ءارتۇرلى اعىمداردى بىرىكتىرۋ مۇمكىن بە؟ ارقايسىسىنىڭ كونتسەپتسياسى ءبىر-بىرىنە كەرەعار؟ مۇسىلمان الەمى ءۇشىن بۇل پروبلەما وتە وزەكتى. ويتكەنى يسلام اتىن جامىلعان اعىمداردىڭ كوبىنىڭ شتاب-پاتەرى - نە لوندوندا، نە ءيزرايلدىڭ حايفا قالاسىندا...
- ءيا، راس قازىر تۇركيا سياقتى ەلدەردىڭ مۇددەسىن دە كوزدەيتىن يسلامي اعىمدار بار. بىراق ويلاپ قاراساڭ، مۇنىڭ زيانىنان پايداسى زور سياقتى. ارقايسىسىن جەكە قاراستىرۋ كەرەك. ءبارىبىر دە ول قازاقتىڭ بالاسى عوي، سوندىقتان ولارمەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ەگەردە ادام ەكسترەميست بولماسا، وندا قازاقتىڭ بالاسىن قازاق سوتتاماۋى كەرەك. ايتپەسە ءبىز ولاردى ەكسترەميستىك اراعا سالىپ جىبەرۋىمىز مۇمكىن. ويتكەنى مۇنىڭ ءبارى كەزدەيسوق تۋعان نارسە ەمەس، بۇل قوعامنىڭ قايشىلىعىنان تۋىنداپ وتىرعان ءجايت. مىسالعا، ءبىز قازاقشا بىلمەيتىن ءورىستىلدى قازاقتاردى تۇرمەگە وتىرعىزىپ جاتقان جوقپىز عوي، ال ءبىز سوتتاپ جۇرگەن ءدىني اعىمدار نەگىزىنەن مۇسىلماندار. تەرىسكە شىعارىلعان اعىمداردىڭ كوبى - مۇسىلمان اعىمدارى. مەنىڭ ويىمشا، ۇلتجاندىلىق پەن ۇلتشىلدىق - وزىندىك ەم. ءبىز ۇلتىمىزدىڭ تاريحىن قايتا جاڭعىرتۋ ارقىلى ەلدى ەمدەۋ كەرەكپىز. ءبىز - ءدىن تاراتۋشى ەلمىز. قازاق ميسسياسى - ءوزى عانا باقىتتى بولۋ ەمەس، تۇركىلىك پەن قازاقتىقتى جانە مۇسىلماندىقتى تاراتۋ. قازاقستان - مۇسىلمان ەلدەرى ىشىندە سولتۇستىكتەگى ەڭ شەتكەرى مەملەكەت. سوندىقتان ولارعا: «قولىڭا قۇران ۇستاپ، العا، جىگىتتەر!» - دەۋ كەرەك. ولار مۇسىلماندىقتى تاراتسىن. وتاردا ۇيعىر، باشقۇرت، تاتار، ءازىربايجان باۋىرلارىڭ وتىرعاندا سەنىڭ ۇيقىڭ قالاي بۇزىلمايدى.
مەن ءوزىم ساياسي يسلامشىلمىن. ەگەردە جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا قازاق زيالىلارى ءجاديلشىل بولسا، قازىر نەوجاديديزم زامانى كەلدى. قازاقتىڭ قازىرگى ساياسي جاعدايىنا سايكەس كەلسە، قازاق يسلامى - ساياسي يسلام بولۋى كەرەك. مۇنىڭ ءبىر جاعى رۋحانيات بولسا، ەكىنشى جاعى - گەوساياسي ماسەلە. قازاق يسلامى - قازاقستان مەملەكەتتىنىڭ جانى، تىرەگى، پاتريوتى.
- نەگىزى، ءوزىڭىز قاي اعىمداسىز؟
- مەن ءوزىمدى قازاق يسلامىندامىن دەپ ويلايمىن. ءحانافيتپىن دەپ سانايمىن. وكىنىشكە قاراي، ناماز وقىمايمىن. دەنساۋلىعىم وتە ناشار، بىراق ورازا ۇستايمىن، قۇران وقيمىن.
- بىراق «ارۋاقتى سىيلاۋ» سياقتى ادەت يسلامدا شيرك بولىپ قابىلدانادى. جالپى، ءسىز ارۋاقتاردى سىيلايسىز با، الدە سىيىناسىز با؟
- سىيلايمىن. قول جايعاندا ارۋاقتاردى اتايمىن.
- رەسەيدە ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋى مەملەكەتتى بىرىكتىرىپ وتىر. نەگە قازاقستاندا يسلامنىڭ نەگىزىندە باس بىرىكتىرۋ جوق؟
- مەن مۇنىمەن كەلىسەمىن. ءبىر جاعىنان، امورفتى جاعداي دا كەرەك شىعار، ويتكەنى، وكىنىشكە قاراي، مەملەكەتتىك يدەولوگيا دا جوق. مەملەكەتتىك يدەولوگيا جوق بولعان سوڭ، ءدىني يدەولوگيا دا جوق. مەملەكەتتىڭ ءوزىن قورعاۋ تۋرالى دوكتريناسى بولۋى شارت. ول قازاق دوكتريناسىنىڭ نەگىزىندە جاسالۋى كەرەك. جالپى، قازىرگى كەزەڭدە امورفتىك جاعداي قولايلى شىعار، بىراق ءبىز تىم ۇزاققا سوزىپ الماۋىمىز كەرەك. ءبىز باسقا دىندەردى كىرگىزەمىز دە، ءوز ءدىنىمىزدىڭ وكىلدەرىنە باسقاشا قارايمىز. بۇل دۇرىس ەمەس. ءبىز ولارعا رۋحاني جۇمىس تاۋىپ بەرۋ كەرەكپىز.
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، 67 پايىزدىق مەجە قازاققا نە بەردى؟
- بىرىنشىدەن، قازاققا وپتيميزم بەردى. ءبىز ونىڭ الدىندا 25 پايىزدىق كورسەتكىشپەن ءوسىپ وتىردىق. بۇل دەگەنىڭىز ءاربىر ءتورتىنشى ءوسىم - قازاقتا. بۇل كەرەمەت كورسەتكىش! كورشى ەلدەردە كەمۋ بار. ال ەندى ءبىز 67 پايىزعا وستىك. قازاق ەندى ەلدىڭ ۇشتەن بىرىنەن كوپ ءوستى. نەگىزىنەن، ءبىز قانداستارىمىزدى سىرتتان جيناپ جاتىرمىز، ءوز ىشىمىزدەن كوبەيىپ جاتىرمىز. تاعى ءبىر ماسەلە، قازىر III دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالدى. ول - يدەولوگيالىق سوعىس. بۇل سوعىستىڭ بىرنەشە ناتيجەسى بولدى: وتارشىلدىق جۇيە قۇلادى، ياكي، كسرو قۇلادى. «ءاي، سوعىس ءبىتتى-اۋ» دەگەندە، يدەولوگيالىق سوعىس بىتپەگەن ەكەن. ەندى ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءالى دە جالعاسىپ كەلە جاتىر. ول تەرريتوريا ءۇشىن ەمەس، رۋحاني قۇندىلىقتار ءۇشىن ءجۇرىپ جاتقان سوعىس. قازىرگى تاڭدا تەرريتوريالاردى باسىپ الۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەن. ءبىر كەزدەرى ەلدەر تەرريتوريا، نەمەسە مۇناي ءۇشىن سوعىسا باستادى. ماسەلەن، يراكتاعى جاعداي سوعان كۋا. ال اۋعانستاندا مۇناي جوق، سوندا نە ءۇشىن سوعىس ءجۇرىپ جاتىر؟ يدەولوگيا ءۇشىن. بەن لادەننىڭ قۇندىلىقتارى مەن باتىستىڭ قۇندىلىقتارى ءوزارا سوعىسىپ جاتىر. ال ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا نەگىزى قۇندىلىق - ءدىن، ءتىل، ءباسپاسوز. ياعني، بۇلار نەگىزگى جاۋلايتىن وبەكتىلەر. سوندىقتان امەريكالىقتار كورەيدىڭ تىلىنە تيىسپەگەن. «سەندەر ءوز انا تىلدەرىڭدە سويلەي بەرىڭدەر، ءبىز تەك قانا ءدىندى الامىز» دەگەن سياقتى.
- قازىر دە امەريكا سول ءدىن ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقان جوق پا؟ رەسەي شولاق ويلاپ، ءتىل ءۇشىن كۇرەسىپ ءجۇر عوي...
- دۇرىس ايتاسىڭ. جاپونيادا دا اعىلشىن ءتىلىن بىلمەيدى، دەگەنمەن ءدىن ءۇشىن كۇرەسەدى. ويتكەنى امەريكالىقتار ءتىلدى ادام ءوزى ءۇشىن ۇيرەنىپ الاتىنىن بىلەدى. قازىر قىتايدىڭ 40 پايىزعا جۋىعى شوقىندى. فانتاستيكالىق جوسپار جۇزەگە استى. قىتايدىڭ تورتتەن ءبىرىن از ۋاقىتتا امەريكا باسىپ الدى دەسەم، بۇل وتىرىك ەمەس. قازىر پروتەستانتيزمنىڭ ورداسى قاي ەلدە؟ ونىڭ ورداسى - شۆەيتساريادا ەمەس، امەريكادا. اقش-تىڭ قۇندىلىقتارى اعىلشىن تىلىمەن بىرگە جۇرەدى. ويتكەنى پروتەستانتيزمنىڭ ءتىلى - اعىلشىن ءتىلى. ءتىلى ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقان ەلدەر ءدىنىن بەرىپ جاتىر. سول سياقتى كەيبىر ەلدەر كونە تاريحي ەپوستار ءۇشىن ءوزارا باسەكەلەسىپ، كۇرەسۋدە. ەگەردە ءدىن مادەنيەتتىڭ دىڭگەگى بولسا، وندا ەكى دىڭگەك ءبىر مادەنيەتكە سىيماۋى مۇمكىن. ال نەگىزگى وبەكتىلەر - ءدىن، ءتىل، ءباسپاسوز، تەلەديدار. ولاي بولسا، قازىر رەسەي سولتۇستىكتى تارتىپ الۋ تۋرالى ماسەلە قويىپ وتىرعان جوق، ورىس ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن سۇراپ وتىر. مۇنى كەزدەيسوقتىق رەتىندە قاراۋعا بولمايدى. قازاقتار: «نەگە تەلەارنالار قازاقشا سويلەمەيدى؟» دەپ، دابىل قاعۋدا، ويتكەنى قازاق ىشىنەن سەزىپ وتىر: باق-تار قامال سياقتى، كىم سول قامالدى السا، ءبارى حالىقتى بيلەيتىن بولادى. سوندىقتان يدەولوگياعا جاۋاپتى ادامدار يدەولوگيا كەرەگى جوق دەيدى. كەشىرىڭىز، بىراق مەملەكەتتى قورعاۋ تۋرالى دوكترينانىڭ ءوزى يدەولوگيا عوي. Cويتە تۇرا، قازاق مەملەكەتىن قورعاۋ تۋرالى يدەولوگياعا رۇقسات بەرمەستەن قاي-قايداعى ءپليۋراليزمدى العا تارتادى. مەملەكەتتى، ءدىندى جانە ءتىلدى قورعايىق، قالعانى - پليۋراليزم بولا قويسىن.
- كەيبىر وتاندىق جاس ساياساتكەرلەردىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە وپپوزيتسيالىق ويدان گورى ۇلتتىق ويدى ايتۋ قيىنداپ باراتىن سياقتى. مۇنىمەن كەلىسەسىز بە؟
- مەنىڭ ويىمشا، قازىرگى زاماننىڭ وزىق ويلى ازاماتى بولۋ شارت: ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك كونتسەپتسيادا. ەكونوميكالىق كونتسەپتسيا وتە وڭشىل، ليبەرالدى بولۋ كەرەك. الەۋمەتتىك يدەيادا دا وزىق بولعان ءجون. بىراق رۋحاني يدەيالاردا كونسەرۆاتيۆتى بولعان ابزال. سوندىقتان «لاتىن ءالىپبيى جاقسى ەكەن، سوعان تەز ۇمتىلايىق» دەگەندەي يدەيالار بولماۋى كەرەك. اعىلشىن تىلىندە وزىندىك كەلەڭسىزدىكتەر بار: داتچ دەپ جازىلادى دا، گوللانديا دەپ ۇعىنادى... بۇل ءتىلدىڭ كونسەرۆاتيۆتىلىگى. رۋحاني دۇنيەدە ول كەرىتارتپا بولساق تا، كونسەرۆاتيۆتى بولۋى شارت. بىزگە اۆتوريتاريزم جارايدى، بيلىك ساياسي جۇيەدە بىزبەن-حالىقپەن ەسەپتەسپەي-اق قويسىن. بىراق، بىرىنشىدەن، ەكونوميكالىق دامۋدى جاساسىن. ەكىنشىدەن، ءدىنىمىزدى، ءتىلىمىزدى، تاريحىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن ساقتاسىن.
- بىراق مۇنىڭ ءوزى ساياسات قوي...
- نەگىزى، مۇنى «كوزى اشىق اۆتوريتاريزم» دەيدى. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ كوزى كەيدە باسقا جاققا قاراپ تۇرعان سياقتى. سوندىقتان مەن ومىرىمدە بىردە-ءبىر ميتينگكە بارعان ەمەسپىن. ويتكەنى مەن قورقامىن: ارەڭ تۋعان مەملەكەتىمىزدە بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ الامىن با دەپ... مەنىڭ ساياساتقا قاتىسىم جوق. بيلىك ءتىلىمدى دە-فاكتو مەملەكەتتىك ەتسە بولدى، دىنىمە دە ءوزىم بەرىك بولام. پىكىرتالاستاردى دا قويام، جازاتىن كىتاپتارىم بار، از عانا عۇمىرىم قالدى. قازىر ورىس دوستارىمنىڭ ءبارى، شالاقازاق دوستارىمنىڭ جارتىسى مەنىمەن ارالاسپايدى. ويتكەنى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي...
- ءيا، russians.kz سياقتى سايتتاردىڭ باس كەيىپكەرىسىز عوي. بۇگىنگى تاڭدا رەسەي ءوز ينتەرنەتىن لاتىن الىپبيىنەن تازارتىپ، كيريلل الىپبيىندە دومەندەردى تىركەمەكشى. قازىر «رف» دەگەن دومەن تۇساۋىن كەسىپ جاتىر. بۇل تىلدىك سوعىستىڭ باسى، وسى تۇرعىدان ءبىر كۇنى قازاقستان لاتىن الىپبيىنە وتسە، وندا وعان تەك قازاق ءتىلىن وتكىزبەي، رەسپۋبليكا بويىنشا ورىسپەن وزگە دياسپورا تىلدەرىن وتكىزۋ كەرەك ەمەس پە؟ ياكي، وسى ارقىلى ءبىز مۇنداعى ورىس ءباسپاسوزىن رەسەيدەن الاستاپ، وزىمىزگە جاقىنداتپايمىز با؟
- بىلەسىز عوي، مەن كيريلليتسانى «وتە جاقسى كورەم». بىراق ءبىز بۇنى پراگماتيكالىق تۇرعىدان ءالى دە پايدالانۋ كەرەكپىز. قازاقتار ءۇشىن بۇل كەرەمەت قۇرال. كيريلل ءارپىن قازىرشە، بىراق ۇزاق ۋاقىتقا پايدالانعان ءجون سياقتى. ءبىز باسەكەلەستىك مۇمكىندىگىمىزدەن دە ايىرىلىپ ءجۇرمىز. قازىر كورەيلەر ءوز يەروگليفتەرىندە ينتەرنەتتى قولدانىپ ءجۇر عوي. جاپوندىقتار دا سولاي. بىراق لاتىن الىپبيىنە كوشتىك دەسەك، ول ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز ەمەس قوي.
- بىراق كيريلل ءارپى دە بىزگە جات قوي...
- ءيا، سولاي. بىراق ورىستار ايتپاقشى، «شيلو نا مىلو مەنيات نە نۋجنو». بىراق ءبىز كونسەرۆاتيۆتى بولۋىمىز كەرەك. قازىرگى تاڭدا ول ارانداتۋشىلىق بولۋى مۇمكىن. وزبەكتەر لاتىن الىپبيىنە ءالى دە تولىققاندى وتە المادى. ۇلت دەگەنىمىز - ول موبيليزاتسيا. ال قازىر بىزدە موبيليزاتسيا جوق. بىرىگە ءبىلۋ، قارسى شىعۋ، تويتارىس بەرۋ - مۇنىڭ ءبارى موبيلدىلىك. ونداي يكەمدىلىگى جوق ۇلت - ۇلت ەمەس. ۇلتتىڭ ەڭ ءبىرىنشى بەلگىسى - موبيليزاتسيا. ءبىز قازىر قازاقستاندا ۇلكەن قازاق ۇلتىن جاساۋىمىز كەرەك. كيريلل ءارپى ينتەرنەتكە ەشقانداي دا كەلەڭسىزدىك تۋدىرمايدى ەكەن. بىراق قازىر ءبىز يدەولوگيالىق سوعىستا جەڭىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. ورىستار پروتەستانتيزمگە قارسى، بىراق قىتايدان پروتەستانتتار كەلە جاتىر. سوندىقتان ءبىز ارى-بەرى سەكىرمەۋىمىز كەرەك. ايتپەسە وسى ءالىپبي ارقىلى ءبىز پروتەستانتيزمگە جاقىنداپ كەتەمىز، ال بۇل بۇدان دا قاۋىپتى. سوندىقتان بىزگە قازىرگى تاڭدا كونسەرۆاتيزم كەرەك، جاڭاشىلدىقتىڭ قاجەتى جوق. نيگەريادا 150 ميلليونداي حالىق بار، سانى كوپ، بىراق مەملەكەتتىك ءتىلى اعىلشىن، ءدىنى پروتەستانت، مۇنايى قازاقستانان كوپ، سول مۇنايدى شىعىراتىن مۇحيت جولى دا اشىق، تەك بەرەكە جوق. وزىق ءتىل، وزىق ءدىن باقىتتقا دا جۇماققا دا جول اشپايدى.سوندىقتان وزىق حالىقتىڭ تىلىنە دە، دىنىنە دە وتكەنىڭمەن، وزبايسىڭ. ادامزات ارالۋاندىلىعىمەن كەرەمەت. ءار حالىقتىڭ قۇداي بەرگەن رۋحانياتى بار، سونى ساقتايىق. كورەيلەر سونى كورسەتتى: ءوز تىلىمەن-اق عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسكە قول جەتكىزىپ جاتىر.
- ءسىز كەڭەس وداعى تۇسىندا، ياعني عىلىمنىڭ قادىرى بار كەزدە عىلىمي دارەجە الىپ، تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى تاريح دوكتورى اتانعان ازاماتسىز. قازىر بايقاساق، ۇكىمەتتىڭ 78 پايىزى - كىلەڭ عىلىم دوكتورلارى مەن پروفەسسورلار. مۇنداي ۇردىسكە كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- مەن 1994 جىلى عىلىم دوكتورى اتاندىم. ال جالپى مۇنداي ۇردىسكە كوزقاراسىم جاقسى. سەبەبى جوعارى وقۋ ورىندارىندا دا، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتار دا «حالتۋرششيكتەر» از ەمەس. ۇلكەن قىزمەتتەگى ازاماتتار عىلىمي جۇمىستى جاقسى جاسايدى، مۇمكىن، ولارعا بىرەۋلەر كومەكتەسەتىن دە شىعار، بىراق ولار تالانتتى جىگىتتەر. ءبىر كانديداتقا، ءبىر دوكتورعا تاتيتىن جىگىتتەر دە كوپ. ماسەلە باسقادا، وقىعانداردىڭ ءبارى دە ءازىمبايدان اۋلاق جۇرۋگە تىرىسادى.
اڭگىمەلەسكەن كامشات تاسبولات
