Filolgoiya ghylymdarynyng kandidaty, belgili Álihantanushy ghalym Súltanhan Aqqúlúlynyng (surette) 7-tomdyq zertteu enbegi jaryq kórgeli jatyr. Kitaptyng qazir 3 tomy basylyp dayyn túrghan kórinedi. Ghalymnyng kóp tomdy búl enbegi - últ kósemi Álihan Bókeyhannyng shygharmashylyghy men ómir jolyn naqty derekter arqyly tizgen túnghysh tanymdyq dýnie bolyp esepteledi. Biz Álihan Bókeyhanday úly túlghany óz halqymen qayta qauyshtyrugha qayrat-jigerin júmsap, jalyndap enbek etip jýrgen ghalym bauyrymyzgha tolaghay tabystar tiley otyryp, onyng «Almaty aqshamy» gazetining tilshisi Duman Anashqa bergen súhbatyn tolyq jariyalaudy jón kórdik.

«Abay-aqparat»

Bókeyhanúly masondyq úiymgha mýshe boldy ma?

- Súlteke, ózinizding kóp jylghy ghylymy zertteuleriniz nәtiyjesinde últ kósemi Álihan Bókeyhanúly jóninde kóptomdyq enbek dayyndapsyz. Alghashqy 3 tomyn qolymyzgha ústap, sýiinip otyrmyz. Qútty bolsyn!

- Rahmet!

Filolgoiya ghylymdarynyng kandidaty, belgili Álihantanushy ghalym Súltanhan Aqqúlúlynyng (surette) 7-tomdyq zertteu enbegi jaryq kórgeli jatyr. Kitaptyng qazir 3 tomy basylyp dayyn túrghan kórinedi. Ghalymnyng kóp tomdy búl enbegi - últ kósemi Álihan Bókeyhannyng shygharmashylyghy men ómir jolyn naqty derekter arqyly tizgen túnghysh tanymdyq dýnie bolyp esepteledi. Biz Álihan Bókeyhanday úly túlghany óz halqymen qayta qauyshtyrugha qayrat-jigerin júmsap, jalyndap enbek etip jýrgen ghalym bauyrymyzgha tolaghay tabystar tiley otyryp, onyng «Almaty aqshamy» gazetining tilshisi Duman Anashqa bergen súhbatyn tolyq jariyalaudy jón kórdik.

«Abay-aqparat»

Bókeyhanúly masondyq úiymgha mýshe boldy ma?

- Súlteke, ózinizding kóp jylghy ghylymy zertteuleriniz nәtiyjesinde últ kósemi Álihan Bókeyhanúly jóninde kóptomdyq enbek dayyndapsyz. Alghashqy 3 tomyn qolymyzgha ústap, sýiinip otyrmyz. Qútty bolsyn!

- Rahmet!

- Reseyde 1905 jyldan keyin payda bolghan fransuz masondyq úiymymen tyghyz baylanysta bolghan Kerenskiymen Álihan Bókeyhanúlynyng kezdeskeni belgili. Peterborlyq masondar tobymen birge әreket etkende ghana jergilikti ózin-ózi basqaru, jeke parlament, qarjylyq basqaru syndy avtonomiyalyq atributtargha qol jetkizu Álihan Bókeyhanúlynyng oiynda boldy degen pikirler aitylady. Aqpan tónkerisinen keyin kadettermen jәne masondarmen joly airylysqangha deyin osy úiym ayasynda Álekeng qanday is-әreketter atqardy?

- Negizi, HH ghasyr basyndaghy Reseydegi mason qozghalysy 1905-1907 jyldardaghy birinshi orys tónkerisining jenilisinen keyin payda boldy. Ol kezde Reseyde belgili qogham qayratkeri, ghalym Maksim Maksimovich Kovalevskiy degen kisi bolghan. Sol kisining 1906 jyly Fransiyadaghy emmigrasiyadan elge oralghanda aitqan sózi sol kezdegi býkil qoghamnyng sanasynda qalghan. «Samoderjaviyeni tek masondyq qana jene alady», degen edi Kovalevskiy. Óitkeni, birinshi orys tónkerisining jenilui, sol kezendegi oppozisiyalyq partiyalardyng ózara birikpeuining sebebinen boldy. Masondyq qozghalys - partiyalardan joghary túratyn sayasy birlestik. Birinshi orys tónkerisining jenilui Reseyde mason úiymynyng payda boluyna týrtki boldy. Masondyq úiymnyng basty maqsaty -partiyalardyng basyn biriktiru arqyly samoderjaviyeni qúlatyp, sol kezdegi damyghan batys elderining ýlgisimen Reseydi demokratiyalyq memleket retinde qayta qúru bolatyn. Al, Álekenning oghan kiru sebebi, onyng aldynda túrghan eng basty maqsaty - patshalyq Resey imperiyasynyng qolastyndaghy qazaqqa jәne basqa da últtargha Reseymen teng qúqyqqa qol jetkizu bolatyn. Sol ýshin Álihan Bókeyhanúlynyng memlekettik Dumagha saylanghan kezindegi eng birinshi kótergen mәselesi - qazaq últyna әskery boryshyn óteu qúqyn alyp beru boldy. Sosyn saylau, saylanu qúqyn jәne Duma arqyly qazaqtyng jerin zandastyryp aludy kózdedi. Qazaqty әsker qataryna shaqyrudyng eki ýlken manyzy boldy. Birinshi, qazaq últynyng ókili әsker qataryna shaqyrylghanda, qatardaghy әskerge emes, atty әskerge shaqyryluy kerek. Yaghni, kazaktar siyaqty. Óitkeni, kazaktardyng ýlken jenildikteri bar edi. Birinshiden, olar ómirining sonyna deyin paydalanatyn jer ala bildi. Atty әsker qatarynda qyzmet etken kazak ofiyserleri jerdi múragha beru qúqyna ie boldy. Al qazaq halqynda onday qúqyq bolghan joq. Qúldyqqa týskennen keyin qazaq halqy óz jerining barlyghyn orys patshalyghynyng jeri dep moyyndady. Bylaysha aitqanda, qazaq óz jerinde jat júrt bolyp qaldy. Yaghni, Áleken, qazaqqa últ tәuelsizdigin alyp beru Reseydi demokratiyalyq memleket retinde qayta qúryp, ózgertkende ghana mýmkin bolatynyn týsindi. Álekeng bastaghan Alash qozghalysynyng tәuelsizdikti qolyna qaru alu arqyly ornatu maqsaty bolghan joq. Ol mýmkin emes-ti. Óitkeni, Áleken, kezindegi Kenesary hannyng jenilisining sebebin jaqsy bildi. Ol qazaqtyng orysqa bodan bolyp kelu sebepterin qatty zerttegen bolatyn. Kitabymnyng ekinshi tomynda Álihannyng handardyn, biylerdin, súltandardyng orys patshasynyng ókilderimen hat almasqany turaly derekter bar. Sonda orys patshasy qazaqtardyng birine shen berip, birine ailyq jalaqy berip, birine ataq-danq berip, kәdimgidey satyp alghany aitylady. Kerek bolsa, keyde kýsh qoldanghan. Sóitip, qúldyq qamytyn kiygizgen.

1906 jyly Peterborda «Temirqazyq» («Polyarnaya zvezda») masondyq úiymy qúryldy. Álekenning búl úiymgha mýshe bolghanyn tarihy derekter aighaqtaydy. Mәselen, Álekeng 1923 jyly Mәskeude túryp jatqan kezinde qazaq tilinde jurnal shygharghan. Búl jurnaldyng atauy - «Temirqazyq» bolatyn. Múnyng da ýlken syry bar.

1908 jyly birinshi Memlekettik Duma taratylghannan keyin eki jýzdey deputat «Vyborg ýndeui (maniyfesti)» qújatyna qol qoyady. Onda halyqty biylikke azamattyq baghynbau sharasyna shaqyrghan bolatyn. Sol aktige qol qoyghany ýshin Álekeng sottalyp, sot sheshimi boyynsha 3 aigha týrmege otyrghyzylady. Al, is jýzinde Álekeng 8 ay Semey týrmesinde otyryp, Samaragha jer audarylady.

1911 jyly Reseyding reaksiyalyq ýkimetining tóraghasy Petr Stolypin Kiyevte qaza bolghannan keyin, reaksiyalyq tәrtipting búghauy әlsirey bastady. Sol kezde masondyq qozghalys qaytadan órbiydi. Sol kezende Peterborda «Polyarnaya zvezda», Mәskeude «Vozrojdeniye» qayta órleu dep atalghan úiym bolghan. Osy úiymdardyng ólkelerde, iri qalalarda bólimderi payda bolady. Tarihy qújattardy qarap otyrsaq, sonday ólkelik úiymnyng biri Samarada ashylghan. Aydauda jýrgen Álekeng Samaradaghy masondyq úiymdy qúrugha eng basty sebepker, múryndyq bolghan. Ortalyq mason lojasynyng qalyptasqan dәstýri boyynsha, kelesi bir mason úiymynyng bólimin ashu ýshin búryn qúrylghan nemese ortalyq mason úiymynyng ókili kelip kuә bolu kerek.

Búl úiymdardy patshalyq Reseyding polisiya departamentining tynshylary men jansyzdary baqylap kelgen. Óz mekemelerine jansyzdar mәlimet berip otyrghan. Búl turaly kezinde Ortalyq SGA (KSRO Qazan tónkerisining ortalyq múrajayy - red.) atalatyn, qazirgi RGIA-dan (Reseyding memlekettik tarihy múrajayy - red.) alghan tarihy mәlimetterimde jazylghan. Sonda Álihan Bókeyhanúlynyng Kerenskiymen ýsh ret kezdeskeni aitylady. Búl jerde taghy bir aita ketetin mәsele, Reseydegi mason úiymy Kerenskiyding qúrghan úiymy emes. Kerenskiyding ózi 1961 jyly Niu-Yorkte shyqqan esteliginde, ózine 1912 jyly tórtinshi memlekettik Dumagha deputat bolyp saylanghanynda mason úiymyna kiru turaly úsynys aitylghanyn jazady. Ol biraz oilanghannan keyin, mason úiymynyng maqsaty men ózining mýddesi sәikes keletinine kózi jetkende ghana kelisimin bergen. Yaghni, Kerenskiy mason úiymyna tek 1912 jyly kirgen. Sol kezdegi tarihy oqighalar men derekterdi salystyryp qarasam, Álihan Bókeyhanúly shamamen 1906 nemese 1908 jyly atalghan úiymgha kirgen. Yaghni, Álekeng úiymgha Kerenskiyden әldeqayda búryn engen. Sosyn 1912 jyldan keyin mason úiymy birneshe tarmaqtargha bólinip ketken. Onyng ishinde ózara kelispeushilikter bolghan. Óitkeni, mason úiymy ekpindi júmys isteui ýshin úiymnyng qúramynan búrynghy eski kózqarastaghy sayasatkerlerdi, onyng ishinde partiya kósemderin shygharu kerek boldy. Sondyqtan masondyqtar sóz jýzinde úiymdy jabatyn boldyq deydi de, is jýzinde aldynghy kózqarastaghy sayasatkerler úiym sapynda qalyp qoyady. Onyng ishinde Kerenskiy de, Álekeng de bar. Álekenning búl úiymgha kirgen sebebi, ol ózining últtyq mýddesin iske asyru ýshin eng aldymen Reseydi qaytadan qúru kerek dep eseptegen edi. Ol osy maqsatta ghana úiymgha kirdi. Oilap qarasaq, 1917 jyldyng shildesinde Álekeng «Konstitusiyalyq demokratiyalyq partiyasy» nemese kadetter, yaghni, «Halyq bostandyghy partiyasynyn» Ortalyq komiytetine mýshe bolyp kiredi de, artynsha, bir ay ótpey qayta shyghyp ketedi. Óitkeni, aqpan tónkerisinen keyin, kadet partiyasy shilde aiyndaghy sezinde búrynghy kóptegen sayasy maqsat-mýddesinen bas tartqan. Kadetter Reseyding búratana halyqtaryna teng qúqyq beru, avtonomiyalyq jenildikter beru maqsatynan bas tartady. Kadetshilerding kóbinde úly shovinistik kózqarastar payda bola bastaydy. Búl turaly Álekeng «Men kadet partiyasynan nege shyqtym?» degen maqalasynda aitady. «Birneshe sayasy baghyt-baghdar, kózqaras boyynsha men olardan ajyradym. Sondyqtan men kadet partiyasynan shyqtym da, «Alash» partiyasyn qúrugha kiristim», deydi. Biraq, ol kezde Álihan mason úiymynan әli shyqqan joq bolatyn. Múny eskeru kerek. Sebebi, sol kezende basqa búratana halyqtardyn, qazaqtyng mýddesin eskeretin jalghyz úiym - masondar ghana bolatyn. Progressivti partiyalardyng sayasy baghyt-baghdary masondardyng baghdarlamasy bolyp qaldy. Kóbi sayasy kózqarasyn ózgerte bastaghandyqtan, Álekeng 1917 jyldyng 13-jeltoqsanynda «Alash Orda» avtonomiyasyn qúratyn boldy. Aqpan tónkerisinen keyin qúrylghan Uaqytsha ýkimetting barlyq qaulylaryn «Alash Orda» ýkimeti basshylyqqa alady. Onyng ishinde, birinshiden, eldegi tynyshtyq pen túraqtylyqty saqtap, sonan keyin ghana avtonomiyany jariyalau. Masondyq úiymnyng óz kýshin joghaltqan sebebi, Uaqytsha ýkimet qirady. Ekinshiden, bolishevikter biylikti zansyz basyp aldy. Sondyqtan «Alash Orda» ýkimeti men qayratkerlerine ózining maqsat-mýddesi men is-әreket josparyn qayta qarap, júmys isteuine tura keldi. Yaghni, tarihy jaghday kýrt betbúrys jasady. Uaqytsha ýkimetting ómir sýrui jalghasa bergende, bәlkim, tarih basqa baghytta damyr ma edi...

Lenin Álihandy tútqyngha alsa da, jeti bólmeli pәterge ornalastyrghan

- Siz bir jazbanyzda Mәskeudegi Butyrka týrmesinde otyrghan Álihan Bókeyhanúly 1937 jyly ýkim shyqqan kýni-aq atylghanyn jazghan ekensiz. Sol jazbanyzda Bókeyhanúlyn Leninning ýkimimen ústap, Mәskeuge alyp kelgende týrmege emes, jeti bólmeli, búrynghy graf Sheremetievting syilyqqa tartqan ýiine túrghyzghan dep jazypsyz...

- Búl jerde mәsele bylay. 1919 jyly bolisheviktik biylikting qaulysy boyynsha «Alash orda» avtonomiyasynyng barlyq basshylaryna raqymshylyq jariyalandy. Biraq, «Alash ordanyn» eng basty kósemi Álihan Bókeyhanúlyn biylikke jolatpady. 1920 jyly sovettik qazaq avtonomiyasyn jariyalaghan kezde, onyng ishinde Ahmet Baytúrsynúlynan basqa eshkim bolmady. Álekeng 1922 jylgha deyin eline baryp túrugha mәjbýr boldy. Sol kezde Álekenning elge ketip bara jatqanynda aitqan ósiyeti bar. «Eng aldymen mal basyn azaytugha tyrysyndar. Óitkeni, erteng maldyng bәrin tәrkileydi. Kóbinese eginjaymen ainalysyndar. Erteng qiyn kýn tughanda, senderdi aman alyp qalatyn egin bolady», - depti. Shynynda da, qolyn kisendep, sol kezdegi tughan jeri Semey oblysy, Toqyrauyn bolysynan Mәskeuge alyp ketken kezde, ony Butyrka nemese basqa da tolyp jatqan týrmelerding birine otyrghyzuy mýmkin edi.  Biraq, bolishevikter Álihandy Kremli men Qyzyl alannan onsha alys emes, «Bolishoy Kislovskiy pereulok» degen jerdegi 4-ýiding 15-pәterine ornalastyrghan. Búl - kezindegi әigili graf Sheremetievting is basqarushysynyng ýii bolghan eken. Sheremetiev atalghan ýidi is basqarushysyna ózi syilaghan. Álekeng Mәskeude osy ýige ornalasqanda búl ýide bolisheviktik partiyanyng kóptegen basshylary túrghan. Onyng ishinde Krasiyn, Jdanovtar da bar. Keyin sovettik biylik rejiymi qatanday bastaghan kezde, yaghni, 1930-jyldardan song Álekeng ýiding eng týkpirindegi bólmesinde túrdy. Osy búryshtaghy bólmesinde týsken sureti kitabymnyng ishine endi (Kitaptan suretin kórdik - D.A.).

Sol pәterden aqyrynda 1937 jyly shildede alyp ketip, 27-qyrkýiekke deyin týrmede ústap, әbden azaptaghan. Qatty qiyndyq kórgeni kitaptaghy suretinen kórinip túr. Kәstómining jaghasy qayrylyp ketken. Búl - NKVD jendetterining isi.

1991 jyly kýzde, Mәskeudegi sol kezde «KGB SSSR» atalatyn mekemege hat tastap ketken edim. Sol hat arqyly anyqtamany, osy suretti, qújattardy qazan aiynda «SOS (sentr obshestvennyh svyazi) KGB SSSR» mekemesi salyp jibergen eken. 1995 jyly QR Últtyq qauipsizdik komiytetining basshysy Sәt Toqpaqbaev edi. Qazir - Mәjilis deputaty. Sol kisi arqyly Mәskeudegi, ol kezde «FSK» (federalinaya slujba kontrrazvedki) atalatyn mekeme bizge Álekenning ózining qolymen toltyrghan anketasy bar, sosyn sottaghan kezdegi hattamasy bar, taghy biraz qújattardy jiberdi. Bir hattardyng kóshirmesin jiberse, bir hattardy tek oqyp-tanysugha, kóshirip alugha ghana rúqsat berdi. Sonda Álekenning sot barysyndaghy jauap alu hattamasyn oqyghanda, atu jazasyna kesip, songhy sóz bergeninde aitqan bir-aq auyz sózi bar eken: «IYә, men Sovet ýkimetin jaqtyrmadym, biraq moyyndadym» degen eken aqtyq sózinde. Álihan Bókeyhanúly Sovet ýkimetinen jalynyp-jalbarynyp, ózining aman qaluyn súramaghan. Tarihtan bilemiz, sol kezende búrynghy talay memleket basshylary NKVD-nyng ayaghyna jyghylyp, amandyq súraghanda, ol ashyghyn aitty. Álekennen NKVD ókilderi Qazaqstandaghy basshylargha qatysty qúpiya aqparattardy súraghan. Biraq ol eshkimdi kórsetpey, baylanysym joq dep jauap bergen. NKVD osy amaldary arqyly Bókeyhanúlyn atyp tastap, artynsha Qazaqstandaghy taghy bir basshylyq tolqyndy qyryp tastamaq bolghan ghoy. Anyqtamany qarasanyz, Álekeng 1937 jyldyng 27-qyrkýieginde atu jazasyna kesilip, ýkim sol kýni jýzege asyrylghan.

Mәskeudegi 5 myng adam jerlengen «Donskoy» ziratynda Álihan da bar

- Jalpy, Leninning Álekendi tútqyngha ala otyryp, jeti bólmeli pәterge túrghyzuy sәl de bolsa últ kósemine degen qúrmetti bildire me?

- Mening búl turasynda bir jazghanym bar edi. Sovet ýkimeti Álihan Bókeyhanúlynan tiridey qalay qoryqsa, ol kisining әruaghynan odan beter qoryqqan.

Biz, aqyrynda Álihannyng jerlengen jerin taptyq. Áriyne, múny Álihan Bókeyhanúlynyng qabiri, ziraty dep aita almaymyz. Ol jer - «Donskoy ziraty» dep atalady. Qazirgi Resey Federaldy Qauipsizdik basqarmasynan alghan aqpar boyynsha, sol alaqanday jerge 5 myng adam jerlengen eken (!).

«Donskoy» ziratynda krematoriy bar. Yaghni, repressiya kezinde 5 myng adamdy atyp tastap, krematoriyge órtey bergen ghoy. Sóitip, janaghy jerge kýlin tógip otyrghan. Áytpese, 5 myng adamnyng sýiegi alaqanday jerge syimaydy ghoy. Týsinesiz be?!.. Sondyqtan ol jerden Álekenning sýiegin tauyp aludyng reti joq. Tek kýli ghana bar. Múny «Donskoy» ziratynyng diyrektory da moyyndady. Men ol kisimen sóilestim. Zirat basshysy keyin maghan Álihannyng atylar aldyndaghy suretin jiberdi. Búl suretti biz saytqa jariyalaghan bolatynbyz.

- Smaghúl Sәduaqasovtyng sýiegin de Mәskeudegi krematoriygha órtedi ghoy...

- IYә. Smaghúl Sәduaqasovty krematoriygha jaqqanda, basynda Álihannyng ózi bolghan. Qyzy Elizaveta, úly Eskendir de bolghan. Smaghúl jerlengen kezde zirat basynda Túrar Rysqúlov bolghan. Sosyn Sәbit Múqanovtyng bәibishesi Mәriyam Múqanovanyng esteligin oqysanyz, Álihannyng osy sәtti syrttay kórip túryp, qatty sasyp, seskenip qalghany turaly aitylady. «Álekeng týsi óte suyq, sústy, naghyz bir patsha siyaqty kórindi», dep jazady Sәbenning bәibishesi.

Álihan Bókeyhanúly - Shynghyshannyng 23-úrpaghy

- Álekeng Mәskeudegi orman sharuashylyghy institutynda oqyp jýrgeninde toltyrghan anketasyndaghy tegi turaly jazbada «Súltan» degen sóz bar eken. Álihannyng osy tituly onyng Shynghyshannyng úly Joshydan taraghan әuletting ókili ekenin rastay ma?

- Negizi, Álekeng bastauysh mektep bitirgennen keyin alghash ret Qarqaralydaghy kәsiptik uchiliyshede oqyghan. Búl kәsiptik uchiliysheden etikshi mamandyghyn alyp shyqqan. Jalpy, ol Qarqaralyda 7-8 jylday bilim aldy. Kitapta alghan kuәligi turaly derek keltirilgen. «Súltan Álihan Núrmúhamedov osy mamandyq boyynsha etikshi bolyp júmys istey alady» dep jazylghan kuәlikte. Biraq, ol múny mise tútpay, 1886 jyly Ombygha at basyn tirep, Omby tehnikalyq uchiliyshesin bitiredi.

Ol kezde «Súltan» degen sóz adamnyng aqsýiektik mәrtebesin bildiretin. Patsha ýkimeti múny qalamasa da, moyyndaugha mәjbýr boldy. Óitkeni, «Súltan» degen sóz «knyazi», «baron» siyaqty tektilik úghymdarymen sәikes keledi. Tipti, baronnan joghary. Sebebi, búl - hannyng túqymy. Shynghys han orystar túrmaq, dýnie jýzi moyyndap otyrghan tarihy túlgha. Shynghyshannyng tikeley úrpaghynyng tegine patshalyq ýkimet «Súltan» dep qosuyna tura keldi.

Tehnikalyq uchiliysheni bitirgen kezdegi Álihannyng jazghan aryzyn Omby múraghatynan taptym. Aryzda Áleken: «Mening familiyam Núrmúhamedov emes, Bókeyhanov» dep jazypty. Uchiliyshe diyrektorynyng uezd bastyghyna jazghan haty bar eken. «Súltan Núrmúhamedov ózining familiyasyn Núrmúhamedov emes, Bókeyhanov dep aityp otyr. Men onyng familiyasyn solay dep ózgertuime bola ma?» dep rúqsat súraydy. Oghan oyaz basshysynyng qalay jauap bergenin bilmeymin. Biraq Peterbordyng orman institutyna týsken alghashqy kezinde onyng familiyasy «Núrmúhamedov - Bókeyhanov» bolyp jazylyp jýrdi. Ol kezde «Bukey-Hanov» bolyp jazylyp kelgen. Sondyqtan kóptegen tarihy qújattarda Álekenning familiyasy kóbinese «Bukey-Hanov» nemese «Bukkeyhanov» bolyp jazylady. Sosyn Álihannyng Smahan degen inisi bolghan. Búlardyng әkesin elinde Núrmúhamed emes, Múqa deydi eken. Sondyqtan inisining aty-jóni «Smahan Múqanov» dep jazylyp ketken. Beybit Saparaly degen ghalymnyng Qúnanbay qajy turaly jazghan enbeginde «Smahan Múqanov» dep jazypty. Biraq ol kisi Smahannyng Álihannyng tughan inisi ekenin bilmese kerek. Tarihy dýniyelerde osynday qyzyqtar da kezdesedi.

Shynghyshannyng keyingi úrpaqtaryn eseptep qarasaq, Álihan Shynghyshannyng 23-úrpaghy eken. Sәbit Múqanovtyng bir piesasy bar. Sәbeng sol piesasynda Álekendi syqaqtap, «Ol patsha biyliginen ózining handyq titulyn qaytyp beruin súrap jýr» dep jazady. Oilap qarasanyz, qazaqtyng ózine tәn tórelerge «tóre» mәrtebesin, biylerge «bi» mәrtebesin berse, odan halyq útyla ma? Bir kezdegi memlekettik qúrylymda múnyng әrqaysysynyng orny bar edi. Biz biylerding sotynan airyldyq. Patsha ókimeti bodandyqqa alghannan keyin bizding barlyq memlekettik handyq institutymyzdy birtindep joydy. Mәselen, Abaydyng әkesi Qúnanbay agha súltan bolatyn. Búl degeniniz, qazirgi oblysty basqaru qúrylymyna sәikes keledi. Osy agha súltandyqty da joyyp, ony bolystyqqa deyin, artynan auylnay, starshinagha deyin tómendetti. Sondyqtan Sәbeng jazghanday, Álekeng súltandyqty súrasa súraghan da bolar. Tipti talap etken shyghar! Óitkeni, 1731 jyly Ábilqayyr han bodandyqqa qol qoyghanda kelisim qalay bolyp edi? Álekeng osy kelisimning núsqasyn bir jazbalarynda jariyalaydy. Búl bir jaghy. Ekinshiden, Álihan patsha sheneunikteri bolyp otyrghan qazaq súltandarymen hat almasqan. Sonda әlgi súltandardyng shen ýshin, ataq-danq, qyzyl pogon ýshin eldi satyp ketkendikterin ondyrmay әshkerelep jazady.

Álihan Bókeyhanúly men Shәkәrim Qúdayberdiúly bir-birine tughan bóle bolyp keledi

- 1903 jyly jaryq kórgen «Reseyding tolyq jaghrafiyalyq jazbasy» atty Peterbordan shyqqan 18 tomdyq jinaqta Álihan Bókeyhanúly qazaq halqynyng territoriyalyq, etnografiyalyq, mәdeny tynysyn jaza otyryp, «Qozy-Kórpesh - Bayan Súlu», «Abay» taqyrybyna erekshe toqtalady. Álihandy Abay mektebinen tәlim alghan shәkirtteri arasyndaghy eng ozyghy retinde sanaytyndar bar. Jalpy, Abaydyng tiri kezindegi Álihanmen aradaghy qarym-qatynasy turaly ne aitugha bolady?

- Álekeng Abaymen kózi tirisinde bir-birimen kezdesti, bir-birin tanidy dep aita almaymyn. Búl turasynda anyz әngimelerde, tarihy qújattarda nemese sol kezdegi baspasózderde eshqanday derek, mәlimet joq. Biraq, 1904 - 1910 jyldary Semeyde «Semipalatinskie oblastnye vedomosti» degen gazet shyqqan. Osy gazette Semeyding Statistikalyq komiytetining 1904 jylghy is-әreketining esebi shyghady. Osy esep komissiyasynda mýshe bolghan azamattardyng aty-jónderi keltiriledi. Osy tizimge qarasanyz, «Ibrahim Qúnanbaev», «A.Bukeyhanov» dep jazylghan. Yaghni, Álekeng men Abay bir komissiyanyng qúramynda bolghan. Sondyqtan olardyng ózara jýzdesui әbden mýmkin.

Sosyn Álihannyng jaqyn dostary - Abaydyng úly Túraghúl, Abaydyng nemere inisi Kәkitay Ysqaq, Shәkәrim Qúdayberdiúly bolghan.

Álekeng birinshi Dumany taratqan kezde «Vyborg ýndeuine» qol qoyghany ýshin Semey týrmesine jabylady. Sóitip, Semey týrmesinde otyrghanda Túraghúl, Kәkitay, Shәkәrimder kelip, «Áleke, biz attardyng bәrin dayyndap qoydyq. Qashsanyz qaytedi?» degen eken. Sonda Álekeng bylay jauap qatqan desedi: «Aghayyndar, eger men jalghyz ózim qashsam, kazaktardyng jazalaushy otryadtary shyghyp, elge qyrghyn salady. Eldi qyrghansha, jalghyz ózim týrmede otyrghanym artyq».

Álihannyng Abay turaly eng alghashqy maqalany jazghanyn bilesizder. Búl maqalalar 1905, 1906, 1907 jyldary shyqqan. Álekenning «Qazaq» gazetine shyqqan «Kәkitay» degen maqalasy bar. 1914 jyly Kәkitay mezgilinen búryn qaytys bolghanda, Álekeng Kәkitaydy eske ala otyryp, «Ózime Abaydyng qaytys bolghany turaly qaraly habar kelgende, otyra salyp balalaryna birden hat jazdym», deydi. Álekenning aityp otyrghan balalary Túraghúl men Kәkitay bolatyn. Sonda Álekeng kenes beripti. «Dereu Abaydyng ólenderi men jazbalaryn hatqa týsirip, kitap qylyp basyndar. Áytpese, úmytylyp, joghalyp ketedi» depti. Kәkitay osy sharuany qolgha alyp, arnayy kiyiz ýy tigip, moldany otyrghyzyp, Abaydyng este qalghan barlyq ólenderin hatqa týsirtkizedi. Sóitip, Semeyge baryp, birneshe týieni satyp, paromgha otyryp, Ombygha barady. Álekeng ekeui birge jatyp, Abaydyng ólenderin, audarmalaryn aitysyp, mәz-meyram bolyp, ekeui birge Semeyge keledi. 1905 jyly jazghan maqalasynda Álekeng búl maqalany jazugha Abaydyng nemere inisi Kәkitay Ysqaqúly kómekteskenin aitady. «Abaydyng shygharmalar jinaghy «Semipalatinskiy podotdel zapadno-sibirskogo otdela y imperatorskogo rossiyskogo geograficheskogo obshestva» baspasynan shyghady. «Pod redaktorstvom Alihana Bukeyhanova» dep jazady. Álekeng Abay shygharmalarynyng barlyghyna ózi redaktorlyq jasaydy. Alghysózin de ózi jazady. Biraq, kitaptaghy alghysózde Kәkitay Ysqaqúly dep jazylghan. Alayda sol kezde Álekenning ózi qudalaugha týsedi. Óitkeni, ol Birinshi Dumagha deputat bolyp saylanugha tyrysady. Ekinshiden, qazaq tilinde gazet shygharugha tynghylyqty kirisedi. Sodan 1906 jyldyng 8-qantarynda Semeyge qaytyp kele jatqanynda tútqyndalady. Sol kezde Álekenning portfelinde Abaydyng qoljazbalary bolady. Búl turasynda sudiyanyng jazyp alghan tergeuinde aitylady. «Mening portfelimde Abay shygharmalarynyng qoljazbasy bar. Sony saqtaugha tyrysynyzdar. Onyng qúny - 5 myng rubli» deydi Bókeyhanúly. Ol uaqytta 5 myng rubli kópting qoly jetpeytin kólemdi qarjy. Aqyry, osy qoljazbany saqtap qalsa kerek. Pavlodar týbindegi Yamyshevskiy týrmesine otyrghyzylady, bir-eki ay ótkennen keyin Omby týrmesine jiberiledi. Omby týrmesinen ary qaray jer audaryp jibergeli jatqanda, ózining semeylik jerlesteri «vyborgshiyk», yaghni, saylaushy retinde saylap, qútqaryp qalady. Sebebi, saylaushynyng qúqy ol kezde erekshe, saylaushyny tútqyngha alugha rúqsat etilmeydi. Sosyn birinshi Dumanyng deputaty bolyp saylanyp ketedi. Álekeng eregeskende, 1909 jyly Abaydyng jinaghyn Semeyden emes, Peterbor baspasynan bir-aq shygharady.

Sonday-aq, Álekenning Abaygha tuysqandyghy bar. Ol Qúnanbaydyng inisi Qúdayberdining әieli jaghynan tuysady. Qúdayberdining bәibishesi men Álekenning sheshesi apaly-sinliler. Yaghni, Shәkәrim men Álihan bir-birine bóle bolyp keledi. Búl - tarihy faktor. Álekenning sheshesi Begim hanym ataqty batyrdyng úrpaghy. Aty esime týspey otyr.

Álihannyng úly elge oraludy ansaumen ótti...

- Álekenning úrpaqtarynyng bәri qazirgi uaqytta Mәskeude túrady. Osy turaly ne aitasyz?

- Shynynda, Álekeng atylyp ketkennen keyin úrpaghynyng bәri orystanyp ketti. Óitkeni, balalary «Bukeyhanov» degen familiyany alyp jýrgeni ýshin ýlken qudalaugha týsti. Álihannyng úlynyng shyn aty Óktay bolatyn. Al kuәlik boyynsha ol Sergey bolyp jazylyp ketken. Kezinde Jezqazghandy alghash ret kóterip, onda ýlken tabighy qor jatqanyn zerttegen Álekenning balasy Sergey Bókeyhanov edi. 1938 jyly Mәskeude KSRO Ghylym akademiyasynan «Bolishoy Djezkazgan» degen qalyng kitap shyqqan. Sodan keyin Jezqazghandy iygeruge qomaqty qarjy bólinip, alghashqy kelgen topqa basshylyq jasaghan Sergey bolatyn. 1937 jyly әkesi atylyp ketkennen keyin Sergeydi Qazaqstangha syidyrmay, quyp jibergen. Sergey qayghygha toly ómir sýrip, qaza boldy. Qalay qaytys bolghany belgisiz. Ol ýnemi elge qalay oralsam eken dep, Reseyding Qazaqstanmen shekaralas ónirlerinde kóship-qonyp jýrgen eken... Sergeyding bәibishesi Mәskeude qalghan. Sol bәibishesinen Evgeniy degen balasy bar. Evgeniy Sergeevich Bukeyhanov. Ol kisimen men 1992 jyly jýzdestim. 1994 jyly ýiinde boldym. Evgeniyden Petr degen bala bar. Jaqynda Sankt-Peterburgke barghanymda sol, asyldyng synyghy Petr Evgenievich Bókeyhanovtyng Reseyding Ishki ister ministrliginde qylmystyq isterdi tergeuge qatysty kandidattyq dissertasiya qorghaghanyn kórdim. Ol da ghylym qughan, kózi ashyq, kókiregi oyau jigitting biri. Biraq olar elden habar ýzip qalghan. 1992 jyly Aqtoghayda Álihan Bókeyhanúlynyn, Álimhan Ermekovtin, Jaqyp Aqbaevtyng toyy boldy. Sonda Evgeniy men balasy Petr keldi. Ekeui at minip, tóbeleri kókke jetip, qazaqpen qanday baylanysy bar ekenin, atalarynyng qanday úly túlgha bolghanyna kózderi sol kezde ghana jetip, qatty tebirendi, sezindi.

Últ mýddesinen attap ketkenderdi keshirmepti

- Kitapqa engen, búryn-sondy baspasózderde aitylmaghan tyng derekter turaly aitasyz ba?

- Negizi, Álekenning shygharmalary 1889 jyldan jaryq kóre bastaghan. Búl derekti kezdeysoq taptym. Búghan týrtki bolghan marqúm Ýshkiltay Súbhanberdina degen bibliograf apamyz bolatyn. Ol kezde «Kirgizskaya stepnaya gazeta», «Dala uәlayaty» gazetterindegi barlyq maqalalardy kóshirip jatqan kez edi. Apamyz bir kýni maghan habarlasyp, «Súltanhan, múnda «Qyr oghly» degen atpen bir maqala shyghypty. Osy Álekenning maqalasy emes pe?» dedi. Sosyn әlgi gazetterdi ashyp qarasam, «A.N.», «Á.N» degen atpen maqalalar shyqqan eken. Ýnilip qarasam, Qarqaraly oyazy, Toqyrauyn bolysynan. Búl Álekenning tughan jeri. «Á.N.» degenimiz - Álihan Núrmúhamedov emes pe?! Ol kezde Álekeng Omby tehnikalyq uchiliyshesinde oqyp jýrgen. Ol ýsh-tórt maqalasyn solay shygharady da, keyingi maqalalarynyng avtoryna «Qyr oghly», «Syn stepey» dep jazady. Sóitip, Álekenning qazaq jәne orys tilderindegi bas-ayaghy 12 maqalasyn taptym. Búl - búryn-sondy esh jerde jaryq kórmegen maqalalary.

Sonday-aq, 1906 jyly Ombyda «Stepnoy pioner» degen gazet shyqqan. Álekeng sol jerge «A.B.» dep qoyghan. Reseyding reaksiyashyl premier-ministri Stolypindi jermen-jeksen etip synaghan, shamamen, 25 maqalasy bar. Búl da eshqayda jariyalanbaghan. Kitabymnyng tórtinshi tomynda taghy bir tyng derek bar. Kezinde Reseyde Brod Gauss pen Efromnyn   keremet ensiklopediyalyq sózdigi bolghan. Álekeng 1908 jyldan bastap, 1917 jylgha deyin 8 tomnan 22 tomgha deyin ensiklopediyanyng redaksiya mýshesi bolghan. Sonda Álekenning ózi turaly anyqtamada 1906-1907 jyldary «Omych», «Irtysh», «Golos stepey» degen ýsh gazetke redaktor bolghany aitylady. Men «Irtysh» gazetin úzaq izdesem de, taba almadym. Biraq, Álekenning «Irtysh» gazetine shyqqan maqalalarynyng basqa gazetke qayta basylghanyn taptym. Ótken jyly Peterborgha baryp, sonyng eki-aq danasyn qolgha týsirdim. Negizi, Áleken, Duma tarqaghannan keyin elge oralghanda, birden 1906 jyldyng shildesinen bastap «Omych» gazetin shyghara bastaydy. Tamyz aiynyng sonyna qaray búl gazet jabylady. Jabylghan kýnning erteninde «Irtysh» gazetin basyp shygharady. Eng qyzyghy, múnda ózining oqyrmandaryna arnalghan «Omych» gazetining ornyna endi «Irtysh» gazetin alatyn bolasyzdar» degen jazu bar. 1906 jyldyng jeltoqsanynda Dala general-gubernatory «Irtysh» gazetin jabugha búiryq beredi. Biraq, keler jyldyng 1-qantarynan bastap «Golos stepey» gazeti shygha bastaydy. Onda «Gazetti alushylar endi «Omych» pen «Irtyshtyn» ornyna «Golos stepeydi» alatyn bolady» dep jazady. Búl - barlyq gazetti bir adam shygharyp otyrghanyn bildiredi. Jәne bir ereksheligi, búl ýsh gazetting redaktory retinde basqa adamdardyng aty jazylady. Birinde «Pivovarennyh», birinde «Kiriyanov», birinde «Eredenko» degen әielding aty-jóni jazylady. Olardyng tarihyn izdesem, «Pivovarennyh» degen Álekenning jaqyn dosy, advokat bolghan.

1903-04 jyly qazaqtyng Shәimerden Qoyshyghúlov degen birinshi Dumagha da, ekinshi Dumagha da saylanghan deputaty bolghan. Sol deputat bir oyaz bastyghynyng qazaqtardy kemsitkeni ýshin, sotqa aryz jazghanynda, onyng aryzyn Pivovarennyh jazyp bergen eken. Sol qazaqqa aryz jazyp bergeni ýshin advokatty Ombydan aidaugha alyp ketedi.

Sonymen atalghan gazetterding redaktory basqa adamdar bolghanymen, is jýzinde Álihan shygharyp otyrghan. Óitkeni, birinshi Dumadaghy maniyfestke qol qoyghan deputattardyng barlyghyna sot sheshimi boyynsha partiyagha, qoghamdyq birlestikke kiruge, baspa ónimderin shygharuyna tyiym salynghan. Álekeng zandy syilay bilgen, ol qazaqtyng mýddesin zang jýzinde qorghaugha tyrysqan. Yaghni, dúrys jol tapqan. Álekenning 1907 jyldyng qantarynan aqpangha deyin shyqqan «Golos stepey» gazetinen 37 maqalasyn taptym. Gazetting redaktor baghanasynda ekinshi Dumagha kimdi saylau kerektigin jazyp otyrghan. Sonyng ishinde Semey qazaqtaryna Álekenning ýndeui jariyalanghan eken. Osy ýndeuinde ekinshi Dumagha ýmitkerlerding ishinen ózining 5 dosyn aitady. Biraq, attaryn atamaydy, óitkeni olardy ótkizbey qoyy mýmkin deydi. Saylau jaqyndaghanda ghana aitarmyn deydi. Aqyry, bir adamdy Dumagha ótkizedi. Onyng esimi - orys tilinde «Temirgaly Tutin Noroogenov» dep toltyrylghan eken. Qazaqshalaghanda, Temirghaly Týiteúly Núrekenov boluy mýmkin. Ol da aqsýiek túqymynan bolghan. Kezinde kózi ashyq, kókiregi oyau kisi bolsa kerek. Smahan tórening esteligi boyynsha, Álekenning dosy bolghan Temirghaliymen, keyin Álihan qol alyspay ketipti. Óitkeni, Temirghaly halyq mýddesin satyp ketse kerek. Álekenning minezi sonday, eger últ mýddesin attap ketse, keshirmeytin bolypty.

Súhbattasqan - Duman ANASh

(«Almaty Aqshamy», №21, 20-aqpan, 2010 jyl)

Eskertu: Súhbat týpnúsqada «Aqynnyng kózi tirisinde Abay men Álihan jýzdesken boluy mýmkin» degen taqyryppen berilgen. Ishinara taqyrypshalar da ózgertildi.