فيلولگويا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، بەلگىلى ءاليحانتانۋشى عالىم سۇلتانحان اققۇلۇلىنىڭ (سۋرەتتە) 7-تومدىق زەرتتەۋ ەڭبەگى جارىق كورگەلى جاتىر. كىتاپتىڭ قازىر 3 تومى باسىلىپ دايىن تۇرعان كورىنەدى. عالىمنىڭ كوپ تومدى بۇل ەڭبەگى - ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ شىعارماشىلىعى مەن ءومىر جولىن ناقتى دەرەكتەر ارقىلى تىزگەن تۇڭعىش تانىمدىق دۇنيە بولىپ ەسەپتەلەدى. ءبىز ءاليحان بوكەيحانداي ۇلى تۇلعانى ءوز حالقىمەن قايتا قاۋىشتىرۋعا قايرات-جىگەرىن جۇمساپ، جالىنداپ ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن عالىم باۋىرىمىزعا تولاعاي تابىستار تىلەي وتىرىپ، ونىڭ «الماتى اقشامى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى دۋمان اناشقا بەرگەن سۇحباتىن تولىق جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

«اباي-اقپارات»

بوكەيحانۇلى ماسوندىق ۇيىمعا مۇشە بولدى ما؟

- سۇلتەكە، ءوزiڭiزدiڭ كوپ جىلعى عىلىمي زەرتتەۋلەرiڭiز ناتيجەسiندە ۇلت كوسەمi ءاليحان بوكەيحانۇلى جونiندە كوپتومدىق ەڭبەك دايىنداپسىز. العاشقى 3 تومىن قولىمىزعا ۇستاپ، ءسۇيiنiپ وتىرمىز. قۇتتى بولسىن!

- راحمەت!

فيلولگويا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، بەلگىلى ءاليحانتانۋشى عالىم سۇلتانحان اققۇلۇلىنىڭ (سۋرەتتە) 7-تومدىق زەرتتەۋ ەڭبەگى جارىق كورگەلى جاتىر. كىتاپتىڭ قازىر 3 تومى باسىلىپ دايىن تۇرعان كورىنەدى. عالىمنىڭ كوپ تومدى بۇل ەڭبەگى - ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ شىعارماشىلىعى مەن ءومىر جولىن ناقتى دەرەكتەر ارقىلى تىزگەن تۇڭعىش تانىمدىق دۇنيە بولىپ ەسەپتەلەدى. ءبىز ءاليحان بوكەيحانداي ۇلى تۇلعانى ءوز حالقىمەن قايتا قاۋىشتىرۋعا قايرات-جىگەرىن جۇمساپ، جالىنداپ ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن عالىم باۋىرىمىزعا تولاعاي تابىستار تىلەي وتىرىپ، ونىڭ «الماتى اقشامى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى دۋمان اناشقا بەرگەن سۇحباتىن تولىق جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

«اباي-اقپارات»

بوكەيحانۇلى ماسوندىق ۇيىمعا مۇشە بولدى ما؟

- سۇلتەكە، ءوزiڭiزدiڭ كوپ جىلعى عىلىمي زەرتتەۋلەرiڭiز ناتيجەسiندە ۇلت كوسەمi ءاليحان بوكەيحانۇلى جونiندە كوپتومدىق ەڭبەك دايىنداپسىز. العاشقى 3 تومىن قولىمىزعا ۇستاپ، ءسۇيiنiپ وتىرمىز. قۇتتى بولسىن!

- راحمەت!

- رەسەيدە 1905 جىلدان كەيiن پايدا بولعان فرانتسۋز ماسوندىق ۇيىمىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان كەرەنسكيمەن ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ كەزدەسكەنi بەلگiلi. پەتەربورلىق ماسوندار توبىمەن بiرگە ارەكەت ەتكەندە عانا جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ، جەكە پارلامەنت، قارجىلىق باسقارۋ سىندى اۆتونوميالىق اتريبۋتتارعا قول جەتكiزۋ ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ ويىندا بولدى دەگەن پiكiرلەر ايتىلادى. اقپان توڭكەرiسiنەن كەيiن كادەتتەرمەن جانە ماسوندارمەن جولى ايرىلىسقانعا دەيiن وسى ۇيىم اياسىندا الەكەڭ قانداي iس-ارەكەتتەر اتقاردى؟

- نەگiزi, حح عاسىر باسىنداعى رەسەيدەگi ماسون قوزعالىسى 1905-1907 جىلدارداعى بiرiنشi ورىس توڭكەرiسiنiڭ جەڭiلiسiنەن كەيiن پايدا بولدى. ول كەزدە رەسەيدە بەلگiلi قوعام قايراتكەرi, عالىم ماكسيم ماكسيموۆيچ كوۆالەۆسكي دەگەن كiسi بولعان. سول كiسiنiڭ 1906 جىلى فرانتسياداعى ەمميگراتسيادان ەلگە ورالعاندا ايتقان ءسوزi سول كەزدەگi بۇكiل قوعامنىڭ ساناسىندا قالعان. «سامودەرجاۆيەنi تەك ماسوندىق قانا جەڭە الادى»، دەگەن ەدi كوۆالەۆسكي. ويتكەنi, بiرiنشi ورىس توڭكەرiسiنiڭ جەڭiلۋi, سول كەزەڭدەگi وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ ءوزارا بiرiكپەۋiنiڭ سەبەبiنەن بولدى. ماسوندىق قوزعالىس - پارتيالاردان جوعارى تۇراتىن ساياسي بiرلەستiك. بiرiنشi ورىس توڭكەرiسiنiڭ جەڭiلۋi رەسەيدە ماسون ۇيىمىنىڭ پايدا بولۋىنا تۇرتكi بولدى. ماسوندىق ۇيىمنىڭ باستى ماقساتى -پارتيالاردىڭ باسىن بiرiكتiرۋ ارقىلى سامودەرجاۆيەنi قۇلاتىپ، سول كەزدەگi دامىعان باتىس ەلدەرiنiڭ ۇلگiسiمەن رەسەيدi دەموكراتيالىق مەملەكەت رەتiندە قايتا قۇرۋ بولاتىن. ال، الەكەڭنiڭ وعان كiرۋ سەبەبi, ونىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ باستى ماقساتى - پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ قولاستىنداعى قازاققا جانە باسقا دا ۇلتتارعا رەسەيمەن تەڭ قۇقىققا قول جەتكiزۋ بولاتىن. سول ءۇشiن ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ مەملەكەتتiك دۋماعا سايلانعان كەزiندەگi ەڭ بiرiنشi كوتەرگەن ماسەلەسi - قازاق ۇلتىنا اسكەري بورىشىن وتەۋ قۇقىن الىپ بەرۋ بولدى. سوسىن سايلاۋ، سايلانۋ قۇقىن جانە دۋما ارقىلى قازاقتىڭ جەرiن زاڭداستىرىپ الۋدى كوزدەدi. قازاقتى اسكەر قاتارىنا شاقىرۋدىڭ ەكi ۇلكەن ماڭىزى بولدى. بiرiنشi, قازاق ۇلتىنىڭ وكiلi اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعاندا، قاتارداعى اسكەرگە ەمەس، اتتى اسكەرگە شاقىرىلۋى كەرەك. ياعني، كازاكتار سياقتى. ويتكەنi, كازاكتاردىڭ ۇلكەن جەڭiلدiكتەرi بار ەدi. بiرiنشiدەن، ولار ءومiرiنiڭ سوڭىنا دەيiن پايدالاناتىن جەر الا بiلدi. اتتى اسكەر قاتارىندا قىزمەت ەتكەن كازاك وفيتسەرلەرi جەردi مۇراعا بەرۋ قۇقىنا يە بولدى. ال قازاق حالقىندا ونداي قۇقىق بولعان جوق. قۇلدىققا تۇسكەننەن كەيiن قازاق حالقى ءوز جەرiنiڭ بارلىعىن ورىس پاتشالىعىنىڭ جەرi دەپ مويىندادى. بىلايشا ايتقاندا، قازاق ءوز جەرiندە جات جۇرت بولىپ قالدى. ياعني، الەكەڭ، قازاققا ۇلت تاۋەلسiزدiگiن الىپ بەرۋ رەسەيدi دەموكراتيالىق مەملەكەت رەتiندە قايتا قۇرىپ، وزگەرتكەندە عانا مۇمكiن بولاتىنىن ءتۇسiندi. الەكەڭ باستاعان الاش قوزعالىسىنىڭ تاۋەلسiزدiكتi قولىنا قارۋ الۋ ارقىلى ورناتۋ ماقساتى بولعان جوق. ول مۇمكiن ەمەس-تi. ويتكەنi, الەكەڭ، كەزiندەگi كەنەسارى حاننىڭ جەڭiلiسiنiڭ سەبەبiن جاقسى بiلدi. ول قازاقتىڭ ورىسقا بودان بولىپ كەلۋ سەبەپتەرiن قاتتى زەرتتەگەن بولاتىن. كiتابىمنىڭ ەكiنشi تومىندا ءاليحاننىڭ حانداردىڭ، بيلەردiڭ، سۇلتانداردىڭ ورىس پاتشاسىنىڭ وكiلدەرiمەن حات الماسقانى تۋرالى دەرەكتەر بار. سوندا ورىس پاتشاسى قازاقتاردىڭ بiرiنە شەن بەرiپ، بiرiنە ايلىق جالاقى بەرiپ، بiرiنە اتاق-داڭق بەرiپ، كادiمگiدەي ساتىپ العانى ايتىلادى. كەرەك بولسا، كەيدە كۇش قولدانعان. ءسويتiپ، قۇلدىق قامىتىن كيگiزگەن.

1906 جىلى پەتەربوردا «تەمiرقازىق» («پوليارنايا زۆەزدا») ماسوندىق ۇيىمى قۇرىلدى. الەكەڭنiڭ بۇل ۇيىمعا مۇشە بولعانىن تاريحي دەرەكتەر ايعاقتايدى. ماسەلەن، الەكەڭ 1923 جىلى ماسكەۋدە تۇرىپ جاتقان كەزiندە قازاق تiلiندە جۋرنال شىعارعان. بۇل جۋرنالدىڭ اتاۋى - «تەمiرقازىق» بولاتىن. مۇنىڭ دا ۇلكەن سىرى بار.

1908 جىلى بiرiنشi مەملەكەتتiك دۋما تاراتىلعاننان كەيiن ەكi جۇزدەي دەپۋتات «ۆىبورگ ۇندەۋi (مانيفەستi)» قۇجاتىنا قول قويادى. وندا حالىقتى بيلiككە ازاماتتىق باعىنباۋ شاراسىنا شاقىرعان بولاتىن. سول اكتiگە قول قويعانى ءۇشiن الەكەڭ سوتتالىپ، سوت شەشiمi بويىنشا 3 ايعا تۇرمەگە وتىرعىزىلادى. ال، iس جۇزiندە الەكەڭ 8 اي سەمەي تۇرمەسiندە وتىرىپ، ساماراعا جەر اۋدارىلادى.

1911 جىلى رەسەيدiڭ رەاكتسيالىق ۇكiمەتiنiڭ توراعاسى پەتر ستولىپين كيەۆتە قازا بولعاننان كەيiن، رەاكتسيالىق ءتارتiپتiڭ بۇعاۋى السiرەي باستادى. سول كەزدە ماسوندىق قوزعالىس قايتادان ءوربيدi. سول كەزەڭدە پەتەربوردا «پوليارنايا زۆەزدا»، ماسكەۋدە «ۆوزروجدەنيە» قايتا ورلەۋ دەپ اتالعان ۇيىم بولعان. وسى ۇيىمداردىڭ ولكەلەردە، iرi قالالاردا بولiمدەرi پايدا بولادى. تاريحي قۇجاتتاردى قاراپ وتىرساق، سونداي ولكەلiك ۇيىمنىڭ بiرi سامارادا اشىلعان. ايداۋدا جۇرگەن الەكەڭ ساماراداعى ماسوندىق ۇيىمدى قۇرۋعا ەڭ باستى سەبەپكەر، مۇرىندىق بولعان. ورتالىق ماسون لوجاسىنىڭ قالىپتاسقان ءداستۇرi بويىنشا، كەلەسi بiر ماسون ۇيىمىنىڭ ءبولiمiن اشۋ ءۇشiن بۇرىن قۇرىلعان نەمەسە ورتالىق ماسون ۇيىمىنىڭ وكiلi كەلiپ كۋا بولۋ كەرەك.

بۇل ۇيىمداردى پاتشالىق رەسەيدiڭ پوليتسيا دەپارتامەنتiنiڭ تىڭشىلارى مەن جانسىزدارى باقىلاپ كەلگەن. ءوز مەكەمەلەرiنە جانسىزدار مالiمەت بەرiپ وتىرعان. بۇل تۋرالى كەزiندە ورتالىق تسگا (كسرو قازان توڭكەرiسiنiڭ ورتالىق مۇراجايى - رەد.) اتالاتىن، قازiرگi رگيا-دان (رەسەيدiڭ مەملەكەتتiك تاريحي مۇراجايى - رەد.) العان تاريحي مالiمەتتەرiمدە جازىلعان. سوندا ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ كەرەنسكيمەن ءۇش رەت كەزدەسكەنi ايتىلادى. بۇل جەردە تاعى بiر ايتا كەتەتiن ماسەلە، رەسەيدەگi ماسون ۇيىمى كەرەنسكيدiڭ قۇرعان ۇيىمى ەمەس. كەرەنسكيدiڭ ءوزi 1961 جىلى نيۋ-يوركتە شىققان ەستەلiگiندە، وزiنە 1912 جىلى ءتورتiنشi مەملەكەتتiك دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلانعانىندا ماسون ۇيىمىنا كiرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىلعانىن جازادى. ول بiراز ويلانعاننان كەيiن، ماسون ۇيىمىنىڭ ماقساتى مەن ءوزiنiڭ مۇددەسi سايكەس كەلەتiنiنە كوزi جەتكەندە عانا كەلiسiمiن بەرگەن. ياعني، كەرەنسكي ماسون ۇيىمىنا تەك 1912 جىلى كiرگەن. سول كەزدەگi تاريحي وقيعالار مەن دەرەكتەردi سالىستىرىپ قاراسام، ءاليحان بوكەيحانۇلى شامامەن 1906 نەمەسە 1908 جىلى اتالعان ۇيىمعا كiرگەن. ياعني، الەكەڭ ۇيىمعا كەرەنسكيدەن الدەقايدا بۇرىن ەنگەن. سوسىن 1912 جىلدان كەيiن ماسون ۇيىمى بiرنەشە تارماقتارعا ءبولiنiپ كەتكەن. ونىڭ iشiندە ءوزارا كەلiسپەۋشiلiكتەر بولعان. ويتكەنi, ماسون ۇيىمى ەكپiندi جۇمىس iستەۋi ءۇشiن ۇيىمنىڭ قۇرامىنان بۇرىنعى ەسكi كوزقاراستاعى ساياساتكەرلەردi, ونىڭ iشiندە پارتيا كوسەمدەرiن شىعارۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان ماسوندىقتار ءسوز جۇزiندە ۇيىمدى جاباتىن بولدىق دەيدi دە، iس جۇزiندە الدىڭعى كوزقاراستاعى ساياساتكەرلەر ۇيىم ساپىندا قالىپ قويادى. ونىڭ iشiندە كەرەنسكي دە، الەكەڭ دە بار. الەكەڭنiڭ بۇل ۇيىمعا كiرگەن سەبەبi, ول ءوزiنiڭ ۇلتتىق مۇددەسiن iسكە اسىرۋ ءۇشiن ەڭ الدىمەن رەسەيدi قايتادان قۇرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەگەن ەدi. ول وسى ماقساتتا عانا ۇيىمعا كiردi. ويلاپ قاراساق، 1917 جىلدىڭ شiلدەسiندە الەكەڭ «كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيالىق پارتياسى» نەمەسە كادەتتەر، ياعني، «حالىق بوستاندىعى پارتياسىنىڭ» ورتالىق كوميتەتiنە مۇشە بولىپ كiرەدi دە، ارتىنشا، بiر اي وتپەي قايتا شىعىپ كەتەدi. ويتكەنi, اقپان توڭكەرiسiنەن كەيiن، كادەت پارتياسى شiلدە ايىنداعى سەزiندە بۇرىنعى كوپتەگەن ساياسي ماقسات-مۇددەسiنەن باس تارتقان. كادەتتەر رەسەيدiڭ بۇراتانا حالىقتارىنا تەڭ قۇقىق بەرۋ، اۆتونوميالىق جەڭiلدiكتەر بەرۋ ماقساتىنان باس تارتادى. كادەتشiلەردiڭ كوبiندە ۇلى شوۆينيستiك كوزقاراستار پايدا بولا باستايدى. بۇل تۋرالى الەكەڭ «مەن كادەت پارتياسىنان نەگە شىقتىم؟» دەگەن ماقالاسىندا ايتادى. «بiرنەشە ساياسي باعىت-باعدار، كوزقاراس بويىنشا مەن ولاردان اجىرادىم. سوندىقتان مەن كادەت پارتياسىنان شىقتىم دا، «الاش» پارتياسىن قۇرۋعا كiرiستiم»، دەيدi. بiراق، ول كەزدە ءاليحان ماسون ۇيىمىنان ءالi شىققان جوق بولاتىن. مۇنى ەسكەرۋ كەرەك. سەبەبi, سول كەزەڭدە باسقا بۇراتانا حالىقتاردىڭ، قازاقتىڭ مۇددەسiن ەسكەرەتiن جالعىز ۇيىم - ماسوندار عانا بولاتىن. پروگرەسسيۆتi پارتيالاردىڭ ساياسي باعىت-باعدارى ماسونداردىڭ باعدارلاماسى بولىپ قالدى. كوبi ساياسي كوزقاراسىن وزگەرتە باستاعاندىقتان، الەكەڭ 1917 جىلدىڭ 13-جەلتوقسانىندا «الاش وردا» اۆتونومياسىن قۇراتىن بولدى. اقپان توڭكەرiسiنەن كەيiن قۇرىلعان ۋاقىتشا ۇكiمەتتiڭ بارلىق قاۋلىلارىن «الاش وردا» ۇكiمەتi باسشىلىققا الادى. ونىڭ iشiندە، بiرiنشiدەن، ەلدەگi تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاپ، سونان كەيiن عانا اۆتونوميانى جاريالاۋ. ماسوندىق ۇيىمنىڭ ءوز كۇشiن جوعالتقان سەبەبi, ۋاقىتشا ۇكiمەت قيرادى. ەكiنشiدەن، بولشەۆيكتەر بيلiكتi زاڭسىز باسىپ الدى. سوندىقتان «الاش وردا» ۇكiمەتi مەن قايراتكەرلەرiنە ءوزiنiڭ ماقسات-مۇددەسi مەن iس-ارەكەت جوسپارىن قايتا قاراپ، جۇمىس iستەۋiنە تۋرا كەلدi. ياعني، تاريحي جاعداي كۇرت بەتبۇرىس جاسادى. ۋاقىتشا ۇكiمەتتiڭ ءومiر ءسۇرۋi جالعاسا بەرگەندە، بالكiم، تاريح باسقا باعىتتا دامىر ما ەدi...

لەنين ءاليحاندى تۇتقىنعا السا دا، جەتi بولمەلi پاتەرگە ورنالاستىرعان

- سiز بiر جازباڭىزدا ماسكەۋدەگi بۋتىركا تۇرمەسiندە وتىرعان ءاليحان بوكەيحانۇلى 1937 جىلى ۇكiم شىققان كۇنi-اق اتىلعانىن جازعان ەكەنسiز. سول جازباڭىزدا بوكەيحانۇلىن لەنيننiڭ ۇكiمiمەن ۇستاپ، ماسكەۋگە الىپ كەلگەندە تۇرمەگە ەمەس، جەتi بولمەلi, بۇرىنعى گراف شەرەمەتەۆتiڭ سىيلىققا تارتقان ۇيiنە تۇرعىزعان دەپ جازىپسىز...

- بۇل جەردە ماسەلە بىلاي. 1919 جىلى بولشەۆيكتiك بيلiكتiڭ قاۋلىسى بويىنشا «الاش وردا» اۆتونومياسىنىڭ بارلىق باسشىلارىنا راقىمشىلىق جاريالاندى. بiراق، «الاش وردانىڭ» ەڭ باستى كوسەمi ءاليحان بوكەيحانۇلىن بيلiككە جولاتپادى. 1920 جىلى سوۆەتتiك قازاق اۆتونومياسىن جاريالاعان كەزدە، ونىڭ iشiندە احمەت بايتۇرسىنۇلىنان باسقا ەشكiم بولمادى. الەكەڭ 1922 جىلعا دەيiن ەلiنە بارىپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. سول كەزدە الەكەڭنiڭ ەلگە كەتiپ بارا جاتقانىندا ايتقان وسيەتi بار. «ەڭ الدىمەن مال باسىن ازايتۋعا تىرىسىڭدار. ويتكەنi, ەرتەڭ مالدىڭ ءبارiن تاركiلەيدi. كوبiنەسە ەگiنجايمەن اينالىسىڭدار. ەرتەڭ قيىن كۇن تۋعاندا، سەندەردi امان الىپ قالاتىن ەگiن بولادى»، - دەپتi. شىنىندا دا، قولىن كiسەندەپ، سول كەزدەگi تۋعان جەرi سەمەي وبلىسى، توقىراۋىن بولىسىنان ماسكەۋگە الىپ كەتكەن كەزدە، ونى بۋتىركا نەمەسە باسقا دا تولىپ جاتقان تۇرمەلەردiڭ بiرiنە وتىرعىزۋى مۇمكiن ەدi.  بiراق، بولشەۆيكتەر ءاليحاندى كرەمل مەن قىزىل الاڭنان ونشا الىس ەمەس، «بولشوي كيسلوۆسكي پەرەۋلوك» دەگەن جەردەگi 4-ءۇيدiڭ 15-پاتەرiنە ورنالاستىرعان. بۇل - كەزiندەگi ايگiلi گراف شەرەمەتەۆتiڭ iس باسقارۋشىسىنىڭ ءۇيi بولعان ەكەن. شەرەمەتەۆ اتالعان ءۇيدi iس باسقارۋشىسىنا ءوزi سىيلاعان. الەكەڭ ماسكەۋدە وسى ۇيگە ورنالاسقاندا بۇل ۇيدە بولشەۆيكتiك پارتيانىڭ كوپتەگەن باسشىلارى تۇرعان. ونىڭ iشiندە كراسين، جدانوۆتار دا بار. كەيiن سوۆەتتiك بيلiك رەجيمi قاتاڭداي باستاعان كەزدە، ياعني، 1930-جىلداردان سوڭ الەكەڭ ءۇيدiڭ ەڭ تۇكپiرiندەگi بولمەسiندە تۇردى. وسى بۇرىشتاعى بولمەسiندە تۇسكەن سۋرەتi كiتابىمنىڭ iشiنە ەندi (كiتاپتان سۋرەتiن كوردiك - د.ا.).

سول پاتەردەن اقىرىندا 1937 جىلى شiلدەدە الىپ كەتiپ، 27-قىركۇيەككە دەيiن تۇرمەدە ۇستاپ، ابدەن ازاپتاعان. قاتتى قيىندىق كورگەنi كiتاپتاعى سۋرەتiنەن كورiنiپ تۇر. كاستومiنiڭ جاعاسى قايرىلىپ كەتكەن. بۇل - نكۆد جەندەتتەرiنiڭ iسi.

1991 جىلى كۇزدە، ماسكەۋدەگi سول كەزدە «كگب سسسر» اتالاتىن مەكەمەگە حات تاستاپ كەتكەن ەدiم. سول حات ارقىلى انىقتامانى، وسى سۋرەتتi, قۇجاتتاردى قازان ايىندا «تسوس (تسەنتر وبششەستۆەننىح سۆيازي) كگب سسسر» مەكەمەسi سالىپ جiبەرگەن ەكەن. 1995 جىلى قر ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ باسشىسى ءسات توقپاقباەۆ ەدi. قازiر - ءماجiلiس دەپۋتاتى. سول كiسi ارقىلى ماسكەۋدەگi, ول كەزدە «فسك» (فەدەرالنايا سلۋجبا كونتررازۆەدكي) اتالاتىن مەكەمە بiزگە الەكەڭنiڭ ءوزiنiڭ قولىمەن تولتىرعان انكەتاسى بار، سوسىن سوتتاعان كەزدەگi حاتتاماسى بار، تاعى بiراز قۇجاتتاردى جiبەردi. بiر حاتتاردىڭ كوشiرمەسiن جiبەرسە، بiر حاتتاردى تەك وقىپ-تانىسۋعا، كوشiرiپ الۋعا عانا رۇقسات بەردi. سوندا الەكەڭنiڭ سوت بارىسىنداعى جاۋاپ الۋ حاتتاماسىن وقىعاندا، اتۋ جازاسىنا كەسiپ، سوڭعى ءسوز بەرگەنiندە ايتقان بiر-اق اۋىز ءسوزi بار ەكەن: «ءيا، مەن سوۆەت ۇكiمەتiن جاقتىرمادىم، بiراق مويىندادىم» دەگەن ەكەن اقتىق سوزiندە. ءاليحان بوكەيحانۇلى سوۆەت ۇكiمەتiنەن جالىنىپ-جالبارىنىپ، ءوزiنiڭ امان قالۋىن سۇراماعان. تاريحتان بiلەمiز، سول كەزەڭدە بۇرىنعى تالاي مەملەكەت باسشىلارى نكۆد-نىڭ اياعىنا جىعىلىپ، اماندىق سۇراعاندا، ول اشىعىن ايتتى. الەكەڭنەن نكۆد وكiلدەرi قازاقستانداعى باسشىلارعا قاتىستى قۇپيا اقپاراتتاردى سۇراعان. بiراق ول ەشكiمدi كورسەتپەي، بايلانىسىم جوق دەپ جاۋاپ بەرگەن. نكۆد وسى امالدارى ارقىلى بوكەيحانۇلىن اتىپ تاستاپ، ارتىنشا قازاقستانداعى تاعى بiر باسشىلىق تولقىندى قىرىپ تاستاماق بولعان عوي. انىقتامانى قاراساڭىز، الەكەڭ 1937 جىلدىڭ 27-قىركۇيەگiندە اتۋ جازاسىنا كەسiلiپ، ۇكiم سول كۇنi جۇزەگە اسىرىلعان.

ماسكەۋدەگi 5 مىڭ ادام جەرلەنگەن «دونسكوي» زيراتىندا ءاليحان دا بار

- جالپى، لەنيننiڭ الەكەڭدi تۇتقىنعا الا وتىرىپ، جەتi بولمەلi پاتەرگە تۇرعىزۋى ءسال دە بولسا ۇلت كوسەمiنە دەگەن قۇرمەتتi بiلدiرە مە؟

- مەنiڭ بۇل تۋراسىندا بiر جازعانىم بار ەدi. سوۆەت ۇكiمەتi ءاليحان بوكەيحانۇلىنان تiرiدەي قالاي قورىقسا، ول كiسiنiڭ ارۋاعىنان ودان بەتەر قورىققان.

بiز، اقىرىندا ءاليحاننىڭ جەرلەنگەن جەرiن تاپتىق. ارينە، مۇنى ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ قابiرi, زيراتى دەپ ايتا المايمىز. ول جەر - «دونسكوي زيراتى» دەپ اتالادى. قازiرگi رەسەي فەدەرالدى قاۋiپسiزدiك باسقارماسىنان العان اقپار بويىنشا، سول الاقانداي جەرگە 5 مىڭ ادام جەرلەنگەن ەكەن (!).

«دونسكوي» زيراتىندا كرەماتوري بار. ياعني، رەپرەسسيا كەزiندە 5 مىڭ ادامدى اتىپ تاستاپ، كرەماتوريگە ورتەي بەرگەن عوي. ءسويتiپ، جاڭاعى جەرگە كۇلiن توگiپ وتىرعان. ايتپەسە، 5 مىڭ ادامنىڭ سۇيەگi الاقانداي جەرگە سىيمايدى عوي. تۇسiنەسiز بە؟!.. سوندىقتان ول جەردەن الەكەڭنiڭ سۇيەگiن تاۋىپ الۋدىڭ رەتi جوق. تەك كۇلi عانا بار. مۇنى «دونسكوي» زيراتىنىڭ ديرەكتورى دا مويىندادى. مەن ول كiسiمەن سويلەستiم. زيرات باسشىسى كەيiن ماعان ءاليحاننىڭ اتىلار الدىنداعى سۋرەتiن جiبەردi. بۇل سۋرەتتi بiز سايتقا جاريالاعان بولاتىنبىز.

- سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سۇيەگiن دە ماسكەۋدەگi كرەماتوريعا ورتەدi عوي...

- ءيا. سماعۇل سادۋاقاسوۆتى كرەماتوريعا جاققاندا، باسىندا ءاليحاننىڭ ءوزi بولعان. قىزى ەليزاۆەتا، ۇلى ەسكەندiر دە بولعان. سماعۇل جەرلەنگەن كەزدە زيرات باسىندا تۇرار رىسقۇلوۆ بولعان. سوسىن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بايبiشەسi ءماريام مۇقانوۆانىڭ ەستەلiگiن وقىساڭىز، ءاليحاننىڭ وسى ءساتتi سىرتتاي كورiپ تۇرىپ، قاتتى ساسىپ، سەسكەنiپ قالعانى تۋرالى ايتىلادى. «الەكەڭ ءتۇسi وتە سۋىق، سۇستى، ناعىز بiر پاتشا سياقتى كورiندi»، دەپ جازادى سابەڭنiڭ بايبiشەسi.

ءاليحان بوكەيحانۇلى - شىڭعىسحاننىڭ 23-ۇرپاعى

- الەكەڭ ماسكەۋدەگi ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەنiندە تولتىرعان انكەتاسىنداعى تەگi تۋرالى جازبادا «سۇلتان» دەگەن ءسوز بار ەكەن. ءاليحاننىڭ وسى تيتۋلى ونىڭ شىڭعىسحاننىڭ ۇلى جوشىدان تاراعان اۋلەتتiڭ وكiلi ەكەنiن راستاي ما؟

- نەگiزi, الەكەڭ باستاۋىش مەكتەپ بiتiرگەننەن كەيiن العاش رەت قارقارالىداعى كاسiپتiك ۋچيليششەدە وقىعان. بۇل كاسiپتiك ۋچيليششەدەن ەتiكشi ماماندىعىن الىپ شىققان. جالپى، ول قارقارالىدا 7-8 جىلداي بiلiم الدى. كiتاپتا العان كۋالiگi تۋرالى دەرەك كەلتiرiلگەن. «سۇلتان ءاليحان نۇرمۇحامەدوۆ وسى ماماندىق بويىنشا ەتiكشi بولىپ جۇمىس iستەي الادى» دەپ جازىلعان كۋالiكتە. بiراق، ول مۇنى مiسە تۇتپاي، 1886 جىلى ومبىعا ات باسىن تiرەپ، ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسiن بiتiرەدi.

ول كەزدە «سۇلتان» دەگەن ءسوز ادامنىڭ اقسۇيەكتiك مارتەبەسiن بiلدiرەتiن. پاتشا ۇكiمەتi مۇنى قالاماسا دا، مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. ويتكەنi, «سۇلتان» دەگەن ءسوز «كنياز»، «بارون» سياقتى تەكتiلiك ۇعىمدارىمەن سايكەس كەلەدi. تiپتi, باروننان جوعارى. سەبەبi, بۇل - حاننىڭ تۇقىمى. شىڭعىس حان ورىستار تۇرماق، دۇنيە ءجۇزi مويىنداپ وتىرعان تاريحي تۇلعا. شىڭعىسحاننىڭ تiكەلەي ۇرپاعىنىڭ تەگiنە پاتشالىق ۇكiمەت «سۇلتان» دەپ قوسۋىنا تۋرا كەلدi.

تەحنيكالىق ۋچيليششەنi بiتiرگەن كەزدەگi ءاليحاننىڭ جازعان ارىزىن ومبى مۇراعاتىنان تاپتىم. ارىزدا الەكەڭ: «مەنiڭ فاميليام نۇرمۇحامەدوۆ ەمەس، بوكەيحانوۆ» دەپ جازىپتى. ۋچيليششە ديرەكتورىنىڭ ۋەزد باستىعىنا جازعان حاتى بار ەكەن. «سۇلتان نۇرمۇحامەدوۆ ءوزiنiڭ فاميلياسىن نۇرمۇحامەدوۆ ەمەس، بوكەيحانوۆ دەپ ايتىپ وتىر. مەن ونىڭ فاميلياسىن سولاي دەپ وزگەرتۋiمە بولا ما؟» دەپ رۇقسات سۇرايدى. وعان وياز باسشىسىنىڭ قالاي جاۋاپ بەرگەنiن بiلمەيمiن. بiراق پەتەربوردىڭ ورمان ينستيتۋتىنا تۇسكەن العاشقى كەزiندە ونىڭ فاميلياسى «نۇرمۇحامەدوۆ - بوكەيحانوۆ» بولىپ جازىلىپ ءجۇردi. ول كەزدە «بۋكەي-حانوۆ» بولىپ جازىلىپ كەلگەن. سوندىقتان كوپتەگەن تاريحي قۇجاتتاردا الەكەڭنiڭ فاميلياسى كوبiنەسە «بۋكەي-حانوۆ» نەمەسە «بۋككەيحانوۆ» بولىپ جازىلادى. سوسىن ءاليحاننىڭ سماحان دەگەن iنiسi بولعان. بۇلاردىڭ اكەسiن ەلiندە نۇرمۇحامەد ەمەس، مۇقا دەيدi ەكەن. سوندىقتان iنiسiنiڭ اتى-ءجونi «سماحان مۇقانوۆ» دەپ جازىلىپ كەتكەن. بەيبiت ساپارالى دەگەن عالىمنىڭ قۇنانباي قاجى تۋرالى جازعان ەڭبەگiندە «سماحان مۇقانوۆ» دەپ جازىپتى. بiراق ول كiسi سماحاننىڭ ءاليحاننىڭ تۋعان iنiسi ەكەنiن بiلمەسە كەرەك. تاريحي دۇنيەلەردە وسىنداي قىزىقتار دا كەزدەسەدi.

شىڭعىسحاننىڭ كەيiنگi ۇرپاقتارىن ەسەپتەپ قاراساق، ءاليحان شىڭعىسحاننىڭ 23-ۇرپاعى ەكەن. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بiر پەساسى بار. سابەڭ سول پەساسىندا الەكەڭدi سىقاقتاپ، «ول پاتشا بيلiگiنەن ءوزiنiڭ حاندىق تيتۋلىن قايتىپ بەرۋiن سۇراپ ءجۇر» دەپ جازادى. ويلاپ قاراساڭىز، قازاقتىڭ وزiنە ءتان تورەلەرگە «تورە» مارتەبەسiن، بيلەرگە «بي» مارتەبەسiن بەرسە، ودان حالىق ۇتىلا ما؟ بiر كەزدەگi مەملەكەتتiك قۇرىلىمدا مۇنىڭ ارقايسىسىنىڭ ورنى بار ەدi. بiز بيلەردiڭ سوتىنان ايرىلدىق. پاتشا وكiمەتi بوداندىققا العاننان كەيiن بiزدiڭ بارلىق مەملەكەتتiك حاندىق ينستيتۋتىمىزدى بiرتiندەپ جويدى. ماسەلەن، ابايدىڭ اكەسi قۇنانباي اعا سۇلتان بولاتىن. بۇل دەگەنiڭiز، قازiرگi وبلىستى باسقارۋ قۇرىلىمىنا سايكەس كەلەدi. وسى اعا سۇلتاندىقتى دا جويىپ، ونى بولىستىققا دەيiن، ارتىنان اۋىلناي، ستارشيناعا دەيiن تومەندەتتi. سوندىقتان سابەڭ جازعانداي، الەكەڭ سۇلتاندىقتى سۇراسا سۇراعان دا بولار. تiپتi تالاپ ەتكەن شىعار! ويتكەنi, 1731 جىلى ابiلقايىر حان بوداندىققا قول قويعاندا كەلiسiم قالاي بولىپ ەدi? الەكەڭ وسى كەلiسiمنiڭ نۇسقاسىن بiر جازبالارىندا جاريالايدى. بۇل بiر جاعى. ەكiنشiدەن، ءاليحان پاتشا شەنەۋنiكتەرi بولىپ وتىرعان قازاق سۇلتاندارىمەن حات الماسقان. سوندا الگi سۇلتانداردىڭ شەن ءۇشiن، اتاق-داڭق، قىزىل پوگون ءۇشiن ەلدi ساتىپ كەتكەندiكتەرiن وڭدىرماي اشكەرەلەپ جازادى.

ءاليحان بوكەيحانۇلى مەن شاكارiم قۇدايبەردiۇلى بiر-بiرiنە تۋعان بولە بولىپ كەلەدi

- 1903 جىلى جارىق كورگەن «رەسەيدiڭ تولىق جاعرافيالىق جازباسى» اتتى پەتەربوردان شىققان 18 تومدىق جيناقتا ءاليحان بوكەيحانۇلى قازاق حالقىنىڭ تەرريتوريالىق، ەتنوگرافيالىق، مادەني تىنىسىن جازا وتىرىپ، «قوزى-كورپەش - بايان سۇلۋ»، «اباي» تاقىرىبىنا ەرەكشە توقتالادى. ءاليحاندى اباي مەكتەبiنەن ءتالiم العان شاكiرتتەرi اراسىنداعى ەڭ وزىعى رەتiندە سانايتىندار بار. جالپى، ابايدىڭ تiرi كەزiندەگi اليحانمەن اراداعى قارىم-قاتىناسى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟

- الەكەڭ ابايمەن كوزi تiرiسiندە بiر-بiرiمەن كەزدەستi, بiر-بiرiن تانيدى دەپ ايتا المايمىن. بۇل تۋراسىندا اڭىز اڭگiمەلەردە، تاريحي قۇجاتتاردا نەمەسە سول كەزدەگi باسپاسوزدەردە ەشقانداي دەرەك، مالiمەت جوق. بiراق، 1904 - 1910 جىلدارى سەمەيدە «سەميپالاتينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» دەگەن گازەت شىققان. وسى گازەتتە سەمەيدiڭ ستاتيستيكالىق كوميتەتiنiڭ 1904 جىلعى iس-ارەكەتiنiڭ ەسەبi شىعادى. وسى ەسەپ كوميسسياسىندا مۇشە بولعان ازاماتتاردىڭ اتى-جوندەرi كەلتiرiلەدi. وسى تiزiمگە قاراساڭىز، «يبراھيم قۇنانباەۆ»، «ا.بۋكەيحانوۆ» دەپ جازىلعان. ياعني، الەكەڭ مەن اباي بiر كوميسسيانىڭ قۇرامىندا بولعان. سوندىقتان ولاردىڭ ءوزارا جۇزدەسۋi ابدەن مۇمكiن.

سوسىن ءاليحاننىڭ جاقىن دوستارى - ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇل، ابايدىڭ نەمەرە iنiسi كاكiتاي ىسقاق، شاكارiم قۇدايبەردiۇلى بولعان.

الەكەڭ بiرiنشi دۋمانى تاراتقان كەزدە «ۆىبورگ ۇندەۋiنە» قول قويعانى ءۇشiن سەمەي تۇرمەسiنە جابىلادى. ءسويتiپ، سەمەي تۇرمەسiندە وتىرعاندا تۇراعۇل، كاكiتاي، شاكارiمدەر كەلiپ، «الەكە، بiز اتتاردىڭ ءبارiن دايىنداپ قويدىق. قاشساڭىز قايتەدi?» دەگەن ەكەن. سوندا الەكەڭ بىلاي جاۋاپ قاتقان دەسەدi: «اعايىندار، ەگەر مەن جالعىز ءوزiم قاشسام، كازاكتاردىڭ جازالاۋشى وتريادتارى شىعىپ، ەلگە قىرعىن سالادى. ەلدi قىرعانشا، جالعىز ءوزiم تۇرمەدە وتىرعانىم ارتىق».

ءاليحاننىڭ اباي تۋرالى ەڭ العاشقى ماقالانى جازعانىن بiلەسiزدەر. بۇل ماقالالار 1905, 1906, 1907 جىلدارى شىققان. الەكەڭنiڭ «قازاق» گازەتiنە شىققان «كاكiتاي» دەگەن ماقالاسى بار. 1914 جىلى كاكiتاي مەزگiلiنەن بۇرىن قايتىس بولعاندا، الەكەڭ كاكiتايدى ەسكە الا وتىرىپ، «وزiمە ابايدىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى قارالى حابار كەلگەندە، وتىرا سالىپ بالالارىنا بiردەن حات جازدىم»، دەيدi. الەكەڭنiڭ ايتىپ وتىرعان بالالارى تۇراعۇل مەن كاكiتاي بولاتىن. سوندا الەكەڭ كەڭەس بەرiپتi. «دەرەۋ ابايدىڭ ولەڭدەرi مەن جازبالارىن حاتقا ءتۇسiرiپ، كiتاپ قىلىپ باسىڭدار. ايتپەسە، ۇمىتىلىپ، جوعالىپ كەتەدi» دەپتi. كاكiتاي وسى شارۋانى قولعا الىپ، ارنايى كيiز ءۇي تiگiپ، مولدانى وتىرعىزىپ، ابايدىڭ ەستە قالعان بارلىق ولەڭدەرiن حاتقا تۇسiرتكiزەدi. ءسويتiپ، سەمەيگە بارىپ، بiرنەشە تۇيەنi ساتىپ، پارومعا وتىرىپ، ومبىعا بارادى. الەكەڭ ەكەۋi بiرگە جاتىپ، ابايدىڭ ولەڭدەرiن، اۋدارمالارىن ايتىسىپ، ءماز-مەيرام بولىپ، ەكەۋi بiرگە سەمەيگە كەلەدi. 1905 جىلى جازعان ماقالاسىندا الەكەڭ بۇل ماقالانى جازۋعا ابايدىڭ نەمەرە iنiسi كاكiتاي ىسقاقۇلى كومەكتەسكەنiن ايتادى. «ابايدىڭ شىعارمالار جيناعى «سەميپالاتينسكي پودوتدەل زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا ي يمپەراتورسكوگو روسسيسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا» باسپاسىنان شىعادى. «پود رەداكتورستۆوم اليحانا بۋكەيحانوۆا» دەپ جازادى. الەكەڭ اباي شىعارمالارىنىڭ بارلىعىنا ءوزi رەداكتورلىق جاسايدى. العىسوزiن دە ءوزi جازادى. بiراق، كiتاپتاعى العىسوزدە كاكiتاي ىسقاقۇلى دەپ جازىلعان. الايدا سول كەزدە الەكەڭنiڭ ءوزi قۋدالاۋعا تۇسەدi. ويتكەنi, ول بiرiنشi دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلانۋعا تىرىسادى. ەكiنشiدەن، قازاق تiلiندە گازەت شىعارۋعا تىڭعىلىقتى كiرiسەدi. سودان 1906 جىلدىڭ 8-قاڭتارىندا سەمەيگە قايتىپ كەلە جاتقانىندا تۇتقىندالادى. سول كەزدە الەكەڭنiڭ پورتفەلiندە ابايدىڭ قولجازبالارى بولادى. بۇل تۋراسىندا سۋديانىڭ جازىپ العان تەرگەۋiندە ايتىلادى. «مەنiڭ پورتفەلiمدە اباي شىعارمالارىنىڭ قولجازباسى بار. سونى ساقتاۋعا تىرىسىڭىزدار. ونىڭ قۇنى - 5 مىڭ رۋبل» دەيدi بوكەيحانۇلى. ول ۋاقىتتا 5 مىڭ رۋبل كوپتiڭ قولى جەتپەيتiن كولەمدi قارجى. اقىرى، وسى قولجازبانى ساقتاپ قالسا كەرەك. پاۆلودار تۇبiندەگi يامىشەۆسكي تۇرمەسiنە وتىرعىزىلادى، بiر-ەكi اي وتكەننەن كەيiن ومبى تۇرمەسiنە جiبەرiلەدi. ومبى تۇرمەسiنەن ارى قاراي جەر اۋدارىپ جiبەرگەلi جاتقاندا، ءوزiنiڭ سەمەيلiك جەرلەستەرi «ۆىبورگششيك»، ياعني، سايلاۋشى رەتiندە سايلاپ، قۇتقارىپ قالادى. سەبەبi, سايلاۋشىنىڭ قۇقى ول كەزدە ەرەكشە، سايلاۋشىنى تۇتقىنعا الۋعا رۇقسات ەتiلمەيدi. سوسىن بiرiنشi دۋمانىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانىپ كەتەدi. الەكەڭ ەرەگەسكەندە، 1909 جىلى ابايدىڭ جيناعىن سەمەيدەن ەمەس، پەتەربور باسپاسىنان بiر-اق شىعارادى.

سونداي-اق، الەكەڭنiڭ ابايعا تۋىسقاندىعى بار. ول قۇنانبايدىڭ iنiسi قۇدايبەردiنiڭ ايەلi جاعىنان تۋىسادى. قۇدايبەردiنiڭ بايبiشەسi مەن الەكەڭنiڭ شەشەسi اپالى-سiڭلiلەر. ياعني، شاكارiم مەن ءاليحان بiر-بiرiنە بولە بولىپ كەلەدi. بۇل - تاريحي فاكتور. الەكەڭنiڭ شەشەسi بەگiم حانىم اتاقتى باتىردىڭ ۇرپاعى. اتى ەسiمە تۇسپەي وتىر.

ءاليحاننىڭ ۇلى ەلگە ورالۋدى اڭساۋمەن ءوتتى...

- الەكەڭنiڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبارi قازiرگi ۋاقىتتا ماسكەۋدە تۇرادى. وسى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- شىنىندا، الەكەڭ اتىلىپ كەتكەننەن كەيiن ۇرپاعىنىڭ ءبارi ورىستانىپ كەتتi. ويتكەنi, بالالارى «بۋكەيحانوۆ» دەگەن فاميليانى الىپ جۇرگەنi ءۇشiن ۇلكەن قۋدالاۋعا ءتۇستi. ءاليحاننىڭ ۇلىنىڭ شىن اتى وكتاي بولاتىن. ال كۋالiك بويىنشا ول سەرگەي بولىپ جازىلىپ كەتكەن. كەزiندە جەزقازعاندى العاش رەت كوتەرiپ، وندا ۇلكەن تابيعي قور جاتقانىن زەرتتەگەن الەكەڭنiڭ بالاسى سەرگەي بوكەيحانوۆ ەدi. 1938 جىلى ماسكەۋدە كسرو عىلىم اكادەمياسىنان «بولشوي دجەزكازگان» دەگەن قالىڭ كiتاپ شىققان. سودان كەيiن جەزقازعاندى يگەرۋگە قوماقتى قارجى ءبولiنiپ، العاشقى كەلگەن توپقا باسشىلىق جاساعان سەرگەي بولاتىن. 1937 جىلى اكەسi اتىلىپ كەتكەننەن كەيiن سەرگەيدi قازاقستانعا سىيدىرماي، قۋىپ جiبەرگەن. سەرگەي قايعىعا تولى ءومiر ءسۇرiپ، قازا بولدى. قالاي قايتىس بولعانى بەلگiسiز. ول ۇنەمi ەلگە قالاي ورالسام ەكەن دەپ، رەسەيدiڭ قازاقستانمەن شەكارالاس وڭiرلەرiندە كوشiپ-قونىپ جۇرگەن ەكەن... سەرگەيدiڭ بايبiشەسi ماسكەۋدە قالعان. سول بايبiشەسiنەن ەۆگەني دەگەن بالاسى بار. ەۆگەني سەرگەەۆيچ بۋكەيحانوۆ. ول كiسiمەن مەن 1992 جىلى جۇزدەستiم. 1994 جىلى ۇيiندە بولدىم. ەۆگەنيدەن پەتر دەگەن بالا بار. جاقىندا سانكت-پەتەربۋرگكە بارعانىمدا سول، اسىلدىڭ سىنىعى پەتر ەۆگەنەۆيچ بوكەيحانوۆتىڭ رەسەيدiڭ Iشكi iستەر مينيسترلiگiندە قىلمىستىق iستەردi تەرگەۋگە قاتىستى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعانىن كوردiم. ول دا عىلىم قۋعان، كوزi اشىق، كوكiرەگi وياۋ جiگiتتiڭ بiرi. بiراق ولار ەلدەن حابار ءۇزiپ قالعان. 1992 جىلى اقتوعايدا ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ، ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ، جاقىپ اقباەۆتىڭ تويى بولدى. سوندا ەۆگەني مەن بالاسى پەتر كەلدi. ەكەۋi ات مiنiپ، توبەلەرi كوككە جەتiپ، قازاقپەن قانداي بايلانىسى بار ەكەنiن، اتالارىنىڭ قانداي ۇلى تۇلعا بولعانىنا كوزدەرi سول كەزدە عانا جەتiپ، قاتتى تەبiرەندi, سەزiندi.

ۇلت مۇددەسiنەن اتتاپ كەتكەندەردi كەشiرمەپتى

- كiتاپقا ەنگەن، بۇرىن-سوڭدى باسپاسوزدەردە ايتىلماعان تىڭ دەرەكتەر تۋرالى ايتاسىز با؟

- نەگiزi, الەكەڭنiڭ شىعارمالارى 1889 جىلدان جارىق كورە باستاعان. بۇل دەرەكتi كەزدەيسوق تاپتىم. بۇعان تۇرتكi بولعان مارقۇم ۇشكiلتاي سۇبحانبەردينا دەگەن بيبليوگراف اپامىز بولاتىن. ول كەزدە «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا»، «دالا ءۋالاياتى» گازەتتەرiندەگi بارلىق ماقالالاردى كوشiرiپ جاتقان كەز ەدi. اپامىز بiر كۇنi ماعان حابارلاسىپ، «سۇلتانحان، مۇندا «قىر وعلى» دەگەن اتپەن بiر ماقالا شىعىپتى. وسى الەكەڭنiڭ ماقالاسى ەمەس پە؟» دەدi. سوسىن الگi گازەتتەردi اشىپ قاراسام، «ا.ن.»، «ءا.ن» دەگەن اتپەن ماقالالار شىققان ەكەن. ءۇڭiلiپ قاراسام، قارقارالى ويازى، توقىراۋىن بولىسىنان. بۇل الەكەڭنiڭ تۋعان جەرi. «ءا.ن.» دەگەنiمiز - ءاليحان نۇرمۇحامەدوۆ ەمەس پە؟! ول كەزدە الەكەڭ ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسiندە وقىپ جۇرگەن. ول ءۇش-ءتورت ماقالاسىن سولاي شىعارادى دا، كەيiنگi ماقالالارىنىڭ اۆتورىنا «قىر وعلى»، «سىن ستەپەي» دەپ جازادى. ءسويتiپ، الەكەڭنiڭ قازاق جانە ورىس تiلدەرiندەگi باس-اياعى 12 ماقالاسىن تاپتىم. بۇل - بۇرىن-سوڭدى ەش جەردە جارىق كورمەگەن ماقالالارى.

سونداي-اق، 1906 جىلى ومبىدا «ستەپنوي پيونەر» دەگەن گازەت شىققان. الەكەڭ سول جەرگە «ا.ب.» دەپ قويعان. رەسەيدiڭ رەاكتسياشىل پرەمەر-مينيسترi ستولىپيندi جەرمەن-جەكسەن ەتiپ سىناعان، شامامەن، 25 ماقالاسى بار. بۇل دا ەشقايدا جاريالانباعان. كiتابىمنىڭ ءتورتiنشi تومىندا تاعى بiر تىڭ دەرەك بار. كەزiندە رەسەيدە برود گاۋسس پەن ەفرومنىڭ   كەرەمەت ەنتسيكلوپەديالىق سوزدiگi بولعان. الەكەڭ 1908 جىلدان باستاپ، 1917 جىلعا دەيiن 8 تومنان 22 تومعا دەيiن ەنتسيكلوپەديانىڭ رەداكتسيا مۇشەسi بولعان. سوندا الەكەڭنiڭ ءوزi تۋرالى انىقتامادا 1906-1907 جىلدارى «ومىچ»، «يرتىش»، «گولوس ستەپەي» دەگەن ءۇش گازەتكە رەداكتور بولعانى ايتىلادى. مەن «يرتىش» گازەتiن ۇزاق iزدەسەم دە، تابا المادىم. بiراق، الەكەڭنiڭ «يرتىش» گازەتiنە شىققان ماقالالارىنىڭ باسقا گازەتكە قايتا باسىلعانىن تاپتىم. وتكەن جىلى پەتەربورعا بارىپ، سونىڭ ەكi-اق داناسىن قولعا ءتۇسiردiم. نەگiزi, الەكەڭ، دۋما تارقاعاننان كەيiن ەلگە ورالعاندا، بiردەن 1906 جىلدىڭ شiلدەسiنەن باستاپ «ومىچ» گازەتiن شىعارا باستايدى. تامىز ايىنىڭ سوڭىنا قاراي بۇل گازەت جابىلادى. جابىلعان كۇننiڭ ەرتەڭiندە «يرتىش» گازەتiن باسىپ شىعارادى. ەڭ قىزىعى، مۇندا ءوزiنiڭ وقىرماندارىنا ارنالعان «ومىچ» گازەتiنiڭ ورنىنا ەندi «يرتىش» گازەتiن الاتىن بولاسىزدار» دەگەن جازۋ بار. 1906 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى «يرتىش» گازەتiن جابۋعا بۇيرىق بەرەدi. بiراق، كەلەر جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان باستاپ «گولوس ستەپەي» گازەتi شىعا باستايدى. وندا «گازەتتi الۋشىلار ەندi «ومىچ» پەن «يرتىشتىڭ» ورنىنا «گولوس ستەپەيدi» الاتىن بولادى» دەپ جازادى. بۇل - بارلىق گازەتتi بiر ادام شىعارىپ وتىرعانىن بiلدiرەدi. جانە بiر ەرەكشەلiگi, بۇل ءۇش گازەتتiڭ رەداكتورى رەتiندە باسقا ادامداردىڭ اتى جازىلادى. بiرiندە «پيۆوۆارەننىح»، بiرiندە «كيريانوۆ»، بiرiندە «ەرەدەنكو» دەگەن ايەلدiڭ اتى-ءجونi جازىلادى. ولاردىڭ تاريحىن iزدەسەم، «پيۆوۆارەننىح» دەگەن الەكەڭنiڭ جاقىن دوسى، ادۆوكات بولعان.

1903-04 جىلى قازاقتىڭ شايمەردەن قويشىعۇلوۆ دەگەن بiرiنشi دۋماعا دا، ەكiنشi دۋماعا دا سايلانعان دەپۋتاتى بولعان. سول دەپۋتات بiر وياز باستىعىنىڭ قازاقتاردى كەمسiتكەنi ءۇشiن، سوتقا ارىز جازعانىندا، ونىڭ ارىزىن پيۆوۆارەننىح جازىپ بەرگەن ەكەن. سول قازاققا ارىز جازىپ بەرگەنi ءۇشiن ادۆوكاتتى ومبىدان ايداۋعا الىپ كەتەدi.

سونىمەن اتالعان گازەتتەردiڭ رەداكتورى باسقا ادامدار بولعانىمەن، iس جۇزiندە ءاليحان شىعارىپ وتىرعان. ويتكەنi, بiرiنشi دۋماداعى مانيفەستكە قول قويعان دەپۋتاتتاردىڭ بارلىعىنا سوت شەشiمi بويىنشا پارتياعا، قوعامدىق بiرلەستiككە كiرۋگە، باسپا ونiمدەرiن شىعارۋىنا تىيىم سالىنعان. الەكەڭ زاڭدى سىيلاي بiلگەن، ول قازاقتىڭ مۇددەسiن زاڭ جۇزiندە قورعاۋعا تىرىسقان. ياعني، دۇرىس جول تاپقان. الەكەڭنiڭ 1907 جىلدىڭ قاڭتارىنان اقپانعا دەيiن شىققان «گولوس ستەپەي» گازەتiنەن 37 ماقالاسىن تاپتىم. گازەتتiڭ رەداكتور باعاناسىندا ەكiنشi دۋماعا كiمدi سايلاۋ كەرەكتiگiن جازىپ وتىرعان. سونىڭ iشiندە سەمەي قازاقتارىنا الەكەڭنiڭ ۇندەۋi جاريالانعان ەكەن. وسى ۇندەۋiندە ەكiنشi دۋماعا ۇمiتكەرلەردiڭ iشiنەن ءوزiنiڭ 5 دوسىن ايتادى. بiراق، اتتارىن اتامايدى، ويتكەنi ولاردى وتكiزبەي قويۋى مۇمكiن دەيدi. سايلاۋ جاقىنداعاندا عانا ايتارمىن دەيدi. اقىرى، بiر ادامدى دۋماعا وتكiزەدi. ونىڭ ەسiمi - ورىس تiلiندە «تەميرگالي تيۋتين نورووگەنوۆ» دەپ تولتىرىلعان ەكەن. قازاقشالاعاندا، تەمiرعالي تۇيتەۇلى نۇرەكەنوۆ بولۋى مۇمكiن. ول دا اقسۇيەك تۇقىمىنان بولعان. كەزiندە كوزi اشىق، كوكiرەگi وياۋ كiسi بولسا كەرەك. سماحان تورەنiڭ ەستەلiگi بويىنشا، الەكەڭنiڭ دوسى بولعان تەمiرعاليمەن، كەيiن ءاليحان قول الىسپاي كەتiپتi. ويتكەنi, تەمiرعالي حالىق مۇددەسiن ساتىپ كەتسە كەرەك. الەكەڭنiڭ مiنەزi سونداي، ەگەر ۇلت مۇددەسiن اتتاپ كەتسە، كەشiرمەيتىن بولىپتى.

سۇحباتتاسقان - دۋمان اناش

(«الماتى اقشامى»، №21, 20-اقپان، 2010 جىل)

ەسكەرتۋ: سۇحبات تۇپنۇسقادا «اقىننىڭ كوزi تiرiسiندە اباي مەن ءاليحان جۇزدەسكەن بولۋى مۇمكiن» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن. ءىشىنارا تاقىرىپشالار دا وزگەرتىلدى.