Elimizde qúqyqtyq jýiemizding damuynyng negizgi baghyttary aiqyndalyp boldy. Keyingi kezde memlekettik jәne qoghamdyq instituttardyng damuynyng kepilindey, Qazaqstannyng әleumettik-ekonomikalyq ilgerileuin qamtamasyz etetin birqatar asa manyzdy últtyq zannamanyng negizgi salalary (konstitusiyalyq, әkimshilik, azamattyq, banktik, salyq, qarjy, keden, ekologiyalyq, qylmystyq, qylmystyq-is jýrgizu, qylmystyq-atqarushylyq zannama) aitarlyqtay janardy. Onyng ýstine jana kodifikasiyalyq aktiler: Orman, Jer, Keden, Su, Enbek, Ekologiyalyq, Budjet, Salyq kodeksteri әzirlenip, qabyldandy. Búlar әli de janaru ýstinde. Óitkeni әlemdik ekonomika men sayasatta bolyp jatqan irgeli ózgerister, jahandanu ýderisteri, sonday-aq elding ishki damu serpini osyny qajet etedi. Áytse de memlekettik qúrylymdarynda qúqyq qorghau organdarynyng orny qashan da alabóten erekshe. Bizding ishki-syrtqy tynyshtyghymyz osy qyzmettermen etene qabysyp jatyr. Mәselening ilәmine qaray shet eldik qúqyq qorghau organdary, ondaghy oiyp oryn alatyn sayasy polisiya organdaryna az-kem toqtalyp ótsek deymiz.

«Polisiya» atauynyng mәn-maghynasy kóne grekting «politea» (polis — qala) degen sózinen payda bolghan desedi. Jyl qayyruymyzdan búrynghy dәuirlerde memleket turaly týsinik qalamen tikeley astasyp jatyr. Oishyl Aristoteliding jalpy memlekettik basqarudy osylaysha ataytyny bar. Osy maghynada búl sóz latyn tiline «politia» ýlgisinde kóship, sol kezderde batys-europa oqymystylarynyng tildik ainalymynda keninen qoldanyla bastaghan.

Sayasy polisiyanyng basty maqsaty — memlekettik mýddeden tuyndaytyn qalyptasqan biylik jýiesine qater tóndiretin qylmystargha, sol siyaqty әskery jәne ónerkәsiptik shpionaj salasyndaghy qylmystargha qarsy kýres jýrgizu. Dәlelge jýginsek, búl qyzmetting júmysy qay elderding normativtik-qúqyqtyq aktilerinde keninen oryn alyp, qyzmetteri naqty aiqyndalyp otyrghan. Aytalyq, 1978-jyly 31-qantardaghy Italiyanyng Ishki ister ministrligi dekretinde sayasy polisiyagha: 1) sayasi, әleumettik jәne Ishki ister ministrligi ortalyq organdarynyng qyzmeti turaly búqaralyq, qoghamdyq tәrtipti túraqtandyru ýshin aqparattar jinau; 2) memleket ishinde, sonymen qatar halyqaralyq baylanys salasynda sayasy manyzy bar (lankestik) qylmystarmen kýres; 3) qorghanys ministrligining baqylaugha qarsy qyzmetine ontayly kómek kórsetu qyzmetteri jýktelgen.

Fransiyada sayasy polisiyanyng qúzyreti búdan da naqty, mәselen, 1982-jyly 22-jeltoqsandaghy № 82-1100 Dekretinde: «Fransiya aumaghynda el qauipsizdigine qater tóndiretin shet eldik derjavalar qoldaytyn nemese jýrgizetin isterdi anyqtau jәne eskertu», olargha qarsy kýres basqarmasyna bekitilgen mindetter: «belgili әreketterge qatysty barlyq mәlimetterdi paydalanu jәne ortalyqtandyru; qorghanys qúpiyasyn saqtau, últtyq qyzmetting basty sektorlarynyng negizgi qauipsizdigin qamtamasyz etuge qatysu, búghan qatysy bar basqa qyzmetter jәne úiymdarmen qajetti baylanys ornatu» delingen. Ásilinde, Fransiyany qazirgi sayasy polisiyanyng besigi dep ataluy tegin emes Qay zamanda da memleketterding sayasy tarihynda sayasy izdestiru organy erekshe manyz alghan. Osynday orayda, 1789 jylghy burjuaziyalyq revolusiyany basyp janshuda, restovrasiya kezinde Napoleon Bonapart bastaghan Konsuldyq rejiymin ornatu barysynda onyng qanday faktor atqarghanyn eske alsaq ta jetkilikti.

Ótken ghasyrda Germaniyada, Avstro-Vengriya jәne Resey imperiyasynda kóbine osy fransuz ýlgisimen úiymdastyrylghan kýshti qúpiya polisiya apparaty júmys istey bastaydy. Ayta ketetin jәit, HH ghasyrda totalitarlyq memleketterde sayasy izdestiru organynyng qyzmeti orasan kýshke ie boldy. Posttotalitarlyq kezende demokratiyalyq baghyttaghy elderde nemis gestaposy, italiyalyq OVRA, portugaldyq PIYDE, rumyndyq Sekuritate, kenestik KGB jәne basqalary siyaqty júmys istep kelgen sayasy izdestiru organdaryn barlyq jerde joy ýderisi óris aldy. Búnyng birqatar sebepteri bar. Birinshiden, búl organdar jappay qudalaugha jauapty bolghan edi. Ekinshiden, olardyng oppozisiyany qudalau funksiyasy demokratiyalyq memlekettik-qúqyqtyq doktrinagha mýlde jat ekendigi, órkeniyetti qoghamdyq janghyrular men janarular ýshin olardyng tarapynan tónetin qauip nazargha alyndy. Osynyng saldarynan keyinnen sayasy izdestiru apparaty kәdipki polisiyagha auystyryldy. Qazirgi uaqytta kóptegen elderde sayasy polisiya qyzmeti (Avstriya, Úlybritaniya, Daniya, Italiya, AQSh, Fransiya, t.b.) ishki ister nemese әdilet ministrligine kiredi. Búl, keybir batystyq mamandardyng pikirinshe, ózdiginen «halyqqa qarsy kýsh qoldanudan qorghanudyng kepili». Zady, demokratiyalyq elderde sayasy polisiya parlament baqylauynda bolugha tiyis. Búlaysha vedomstvolyq ministrlikting salalyq bir bóligin qúrauy, ony qogham ýshin birshama «ashyq» etedi.

Sayasy polisiya qyzmetin sipattay kele, oghan tәn mynaday erekshelikterdi atap ótken jón: onyng jekelegen qyzmetkerleri jәne tipti tútastay bólimderi halyqaralyq jәne últtyq konsernderding ózara ekonomikalyq tartysyna, masondyqtan bastap, ulitra-onshyl úiymdardyng arandatushylyq aksiyalaryna tartylady. Búghan Germaniya, Fransiya, Úlybritaniya, Shvesiyanyng sayasy polisiyalarynyng ondaghan myng azamattarynyng jeke ómiri jәne sayasy kózqarasy turaly aqparattar jinau faktysy, Italiya, Ispaniya jәne Gresiyada qúpiya qyzmetting basshylarynyng әskery diktatura ornatu maqsatyndaghy tónkeristerge qatysuy naqty dәlel bola alady.

Songhy kezde sayasy polisiyany memleket mýddesine qarsy arandatu qyzmeti retinde paydalanu mýmkindigin boldyrmau ýshin biylik pen demokratiyalyq qoghamdyq kýshter kóp әreketterge baryp jýr. Áytse de, múnday qyzmetting qajettigi esh kýmәn tughyzbaydy, óitkeni memlekettik sayasy jәne ekonomikalyq mýddelerge qauip tóndiretin qylmystyq jazalanugha jatatyn ister әli de oryn aluda, ala da bermek. Qylmystyq polisiyanyng jeke qúramy tarapynan qyzmetti asyra paydalanu mýmkindigin boldyrmaudyng negizgi joldarynyng qataryna basqarudy ortalyqtandyru jәne osy qyzmetke qadaghalaudy kýsheytu, sol siyaqty memlekettik qúpiyagha belgili shekteu qoidy jatqyzady. Italiyanyng 1977-jyly 24-qazandaghy arnayy qyzmetti reformalau jónindegi zany osyny naqtyly jýzege asyru tәjiriybesi túrghysynan mysal bola alady. Búghan sәikes parlament aldyndaghy olardyng júmysyna qatysty jauapkershilik aqparat jәne qauipsizdik jónindegi ministrlikteraralyq komiyteti arqyly basshylyq jasaytyn ýkimet basshysyna jýktelip otyr. Sol siyaqty zang sayasy izdestiru organynyng qyzmetine eki dengeydegi parlament baqylauyn taghayyndaydy. Birinshi dengey — parlamentting arnayy komiyteti tarapynan túraqty baqylau. Tórt deputat jәne sonshama senatordan qúralghan komiytet, ózining qúzyretine kiretin qanday da bolmasyn aqparatqa súranys jasaugha jәne sol mәsele boyynsha ministrlikaralyq komiytet pen ýkimet basshysyna eskertulerin aityp, úsynystarmen shyghugha qúqyly. Ekinshi dengey — merzimdik baqylau, onda jarty jyl sayyn premier-ministr parlamentke últtyq qauipsizdik salasynda atqarylghan júmystar turaly jazbasha esep beredi.

Qúpiyalyq rejim ýderisi de birqatar qayta qaraugha úshyrady. 1977 jyly Italiyanyng Konstitusiyalyq soty memleket jәne qyzmet qúpiyalaryna qatysy bar adamdardyng týsinik beruden bas tartuyna mýmkindik beretin qylmystyq is jýrgizu kodeksining babyn Konstitusiyagha sәikes emes dep tanydy. Atalghan adamdar búrynghysha qúpiyany saqtaugha mindetti. Eger de olardan týsinik alatyn adamdar әngimeni qajettilikke aparyp tirese, onda olar premier-ministrge shaghym jasaugha qúqyly. Al olar qúpiyalylyqty dәleldemegen jaghdayda, kuә bolghan adamdar týsinik beruge mindetti. Týsinikteme dúrys bolghan jaghdayda ýkimet basshysy óz sheshimi turaly parlamentke habarlauy tiyis.

Sayasy polisiya qyzmetkerleri qylmystyq aksiyalar jәne olardyng aldaghy josparlary turaly qyzmet basshylyghyna, basshylyq óz kezeginde ishki ister ministrligine, al ol memleket basshysyna habarlap otyrugha qúqyly.

1992 jyly aqpan aiynan bastap Germaniyadaghy sayasy polisiya qyzmetin qadaghalau ýshin parlamenttik baqylau ornatyldy. Ony bundestag jәne zandylyq negizinde qyzmet etetin, jyl sayyn birin-biri auystyryp otyratyn biyleushi jәne oppozisiyalyq partiyalardan saylanghan ókilderden túratyn arnayy komissiya jýzege asyrady. Parlamenttik komissiya komiyteti arnayy qyzmetting budjet jәne ekonomika jobalaryn tekseru qúqyghyna iye, al olardyng basshylary joghary jaqqa túraqty esep berip otyrugha mindetti.

Túrghyndar turaly aqparatty jinau jәne paydalanu salasynda polisiyalyq qatelikterdi jibermeu maqsatynda erekshe sharalar jýzege asyryluda. Desek te Shveysariyany alatyn bolsaq, әrbir shveysar azamatyna ózine taghylghan aiyptau materialdardy bilu jóninde federaldyq polisiyagha súranys jasau qúqyghy berilgen.

Bizding topyraqqa keler bolsaq, otandyq sayasy polisiya barlau men qarsy barlau, memlekettik shekarany kýzetu sekildi arnauly mindettermen ainalysady. Desek te onyng qyzmetin zerdeleu júmystary, onyng tarihy, uaqytqa say sheshimin tabugha qajetti kóptegen kýrmeui qalyng kýrdeli mәseleleri arnauly mekemelerde ghana sóz etilip, baspasóz betinde ashyq týrde qozghala bermeydi. Ol belgili bir salanyn, toptyng enshisinde. Shyntuaytynda, onyng qyzmetinde halyqtyng azamattyq tarihy men ruhany tarihy «tasqa qalam basqanday» naqty kórinis tauyp jatady. Áytse de aqparattan tym maqúrym emespiz. QR ÚQK-ning ardageri Kәken Ábenovting otandyq barlaudyng býgingi kýnge deyin tarihy qamtylghan kitaptarynyng alatyn erekshe orny bar. Halyq ýshin qyzmet ótkeru jaqsy desek te, halyqtyng úly bolu – mәrtebe, halyqtyng qúly bolu – mindet degen oy búl kitaptyng on-boyynda qylang berip otyrady. Jariyalynym derekterine jýginsek, otstavakadaghy polkovnik Kәken Ábenov: «Qarapayym júrtshylyq bile bermeydi, bizding bereke-birligimizge, úlan-baytaq jerimiz ben tabighy baylyqtarymyzgha qyzghana da qyzyghyp qarap, óz mýddeleri ýshin Qazaqstan jayynda qúpiya aqparat jinaushylar batystan da, shyghystan da kelip jatady. Alayda Qazaqstannyng barlau qyzmeti (sayasy polisiyanyng bir baghyty – E.S.) olardy der kezinde әshkere etip, quatty el ekenimizdi әr kez dәleldep otyrady. Maqtanuymyz kerek, bizding barlau qyzmetimiz qay jaghynan alyp qarasaq ta, dayyndyqtary joghary dengeyde. Tipti jemqorlyq jaylaghan myna almaghayyp zamanda bylghanbaghandardyng biri solar der edim. Otanyna adal qyzmet etken, bilimdi-bilikti barlaushylarymyz az bolghan joq. Árqaysysynyng ómiri ózinshe ónege, ózinshe ýlgi. Olar tipti ómirlerin pash etuge dayyn» - deydi. Al endigi bir qarsy barlaushy Qaliaqpar Baymúhanov deytin azamatymyz kezinde elimizde tynshylyqpen ainalysqan germandyq jurnalist Martiyne Kishkeni әshkere etken eken. Kishkening isine baylanysty «Kobra» kinofilimi de jaryq kórgeni belgili. Sol siyaqty osy salada, Tynyq múhit jaghalauynda, Laos, Vietnam elderinde júmys istegen ózegi myqty óndir ofiyserler - Baydaulet Álibaev, Ghabdolla Bayjanov, Hamit Áljanov, taghy basqalar solardyng qatarynda. Qazbalay berseng shygha beretin ken baylyghy ispetti, ónegeli isterin ýlgi etuge túrarlyq qiynnyng qiyghyna ilingen qyzmetterimiz ben qyzmetkerlerimiz qanshama. «Qútty  topyraqtan tekti  úrpaq  taraydy» deytin sóz osyndayda aitylghan-au, sirә. Memleketimizding mýddesin basty kezekkke qoyghan qyzmetterimizdi halyq bilgeni lәzim ghoy.

Eleujan Serimov,

polisiya polkovniygi

Abai.kz