ەلىمىزدە قۇقىقتىق جۇيەمىزدىڭ دامۋىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى ايقىندالىپ بولدى. كەيىنگى كەزدە مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ دامۋىنىڭ كەپىلىندەي، قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ىلگەرىلەۋىن قامتاماسىز ەتەتىن بىرقاتار اسا ماڭىزدى ۇلتتىق زاڭنامانىڭ نەگىزگى سالالارى (كونستيتۋتسيالىق، اكىمشىلىك، ازاماتتىق، بانكتىك، سالىق، قارجى، كەدەن، ەكولوگيالىق، قىلمىستىق، قىلمىستىق-ءىس جۇرگىزۋ، قىلمىستىق-اتقارۋشىلىق زاڭناما) ايتارلىقتاي جاڭاردى. ونىڭ ۇستىنە جاڭا كوديفيكاتسيالىق اكتىلەر: ورمان، جەر، كەدەن، سۋ، ەڭبەك، ەكولوگيالىق، بيۋدجەت، سالىق كودەكستەرى ازىرلەنىپ، قابىلداندى. بۇلار ءالى دە جاڭارۋ ۇستىندە. ويتكەنى الەمدىك ەكونوميكا مەن ساياساتتا بولىپ جاتقان ىرگەلى وزگەرىستەر، جاھاندانۋ ۇدەرىستەرى، سونداي-اق ەلدىڭ ىشكى دامۋ سەرپىنى وسىنى قاجەت ەتەدى. ايتسە دە مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىندا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ورنى قاشان دا الابوتەن ەرەكشە. ءبىزدىڭ ىشكى-سىرتقى تىنىشتىعىمىز وسى قىزمەتتەرمەن ەتەنە قابىسىپ جاتىر. ماسەلەنىڭ ىلامىنە قاراي شەت ەلدىك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى، ونداعى ويىپ ورىن الاتىن ساياسي پوليتسيا ورگاندارىنا از-كەم توقتالىپ وتسەك دەيمىز.

«پوليتسيا» اتاۋىنىڭ ءمان-ماعىناسى كونە گرەكتىڭ «politea» (polis — قالا) دەگەن سوزىنەن پايدا بولعان دەسەدى. جىل قايىرۋىمىزدان بۇرىنعى داۋىرلەردە مەملەكەت تۋرالى تۇسىنىك قالامەن تىكەلەي استاسىپ جاتىر. ويشىل اريستوتەلدىڭ جالپى مەملەكەتتىك باسقارۋدى وسىلايشا اتايتىنى بار. وسى ماعىنادا بۇل ءسوز لاتىن تىلىنە «politia» ۇلگىسىندە كوشىپ، سول كەزدەردە باتىس-ەۋروپا وقىمىستىلارىنىڭ تىلدىك اينالىمىندا كەڭىنەن قولدانىلا باستاعان.

ساياسي پوليتسيانىڭ باستى ماقساتى — مەملەكەتتىك مۇددەدەن تۋىندايتىن قالىپتاسقان بيلىك جۇيەسىنە قاتەر توندىرەتىن قىلمىستارعا، سول سياقتى اسكەري جانە ونەركاسىپتىك شپيوناج سالاسىنداعى قىلمىستارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ. دالەلگە جۇگىنسەك، بۇل قىزمەتتىڭ جۇمىسى قاي ەلدەردىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرىندە كەڭىنەن ورىن الىپ، قىزمەتتەرى ناقتى ايقىندالىپ وتىرعان. ايتالىق، 1978-جىلى 31-قاڭتارداعى يتاليانىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى دەكرەتىندە ساياسي پوليتسياعا: 1) ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ورتالىق ورگاندارىنىڭ قىزمەتى تۋرالى بۇقارالىق، قوعامدىق ءتارتىپتى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن اقپاراتتار جيناۋ; 2) مەملەكەت ىشىندە، سونىمەن قاتار حالىقارالىق بايلانىس سالاسىندا ساياسي ماڭىزى بار (لاڭكەستىك) قىلمىستارمەن كۇرەس; 3) قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ باقىلاۋعا قارسى قىزمەتىنە وڭتايلى كومەك كورسەتۋ قىزمەتتەرى جۇكتەلگەن.

فرانتسيادا ساياسي پوليتسيانىڭ قۇزىرەتى بۇدان دا ناقتى، ماسەلەن، 1982-جىلى 22-جەلتوقسانداعى № 82-1100 دەكرەتىندە: «فرانتسيا اۋماعىندا ەل قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن شەت ەلدىك دەرجاۆالار قولدايتىن نەمەسە جۇرگىزەتىن ىستەردى انىقتاۋ جانە ەسكەرتۋ»، ولارعا قارسى كۇرەس باسقارماسىنا بەكىتىلگەن مىندەتتەر: «بەلگىلى ارەكەتتەرگە قاتىستى بارلىق مالىمەتتەردى پايدالانۋ جانە ورتالىقتاندىرۋ; قورعانىس قۇپياسىن ساقتاۋ، ۇلتتىق قىزمەتتىڭ باستى سەكتورلارىنىڭ نەگىزگى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە قاتىسۋ، بۇعان قاتىسى بار باسقا قىزمەتتەر جانە ۇيىمدارمەن قاجەتتى بايلانىس ورناتۋ» دەلىنگەن. اسىلىندە، فرانتسيانى قازىرگى ساياسي پوليتسيانىڭ بەسىگى دەپ اتالۋى تەگىن ەمەس قاي زاماندا دا مەملەكەتتەردىڭ ساياسي تاريحىندا ساياسي ىزدەستىرۋ ورگانى ەرەكشە ماڭىز العان. وسىنداي ورايدا، 1789 جىلعى بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسيانى باسىپ جانشۋدا، رەستوۆراتسيا كەزىندە ناپولەون بوناپارت باستاعان كونسۋلدىق رەجيمىن ورناتۋ بارىسىندا ونىڭ قانداي فاكتور اتقارعانىن ەسكە الساق تا جەتكىلىكتى.

وتكەن عاسىردا گەرمانيادا، اۆسترو-ۆەنگريا جانە رەسەي يمپەرياسىندا كوبىنە وسى فرانتسۋز ۇلگىسىمەن ۇيىمداستىرىلعان كۇشتى قۇپيا پوليتسيا اپپاراتى جۇمىس ىستەي باستايدى. ايتا كەتەتىن ءجايت، حح عاسىردا توتاليتارلىق مەملەكەتتەردە ساياسي ىزدەستىرۋ ورگانىنىڭ قىزمەتى وراسان كۇشكە يە بولدى. پوستتوتاليتارلىق كەزەڭدە دەموكراتيالىق باعىتتاعى ەلدەردە نەمىس گەستاپوسى، يتاليالىق وۆرا، پورتۋگالدىق پيدە، رۋمىندىق سەكۋريتاتە، كەڭەستىك كگب جانە باسقالارى سياقتى جۇمىس ىستەپ كەلگەن ساياسي ىزدەستىرۋ ورگاندارىن بارلىق جەردە جويۋ ۇدەرىسى ءورىس الدى. بۇنىڭ بىرقاتار سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن، بۇل ورگاندار جاپپاي قۋدالاۋعا جاۋاپتى بولعان ەدى. ەكىنشىدەن، ولاردىڭ وپپوزيتسيانى قۋدالاۋ فۋنكتسياسى دەموكراتيالىق مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق دوكتريناعا مۇلدە جات ەكەندىگى، وركەنيەتتى قوعامدىق جاڭعىرۋلار مەن جاڭارۋلار ءۇشىن ولاردىڭ تاراپىنان تونەتىن قاۋىپ نازارعا الىندى. وسىنىڭ سالدارىنان كەيىننەن ساياسي ىزدەستىرۋ اپپاراتى كادىپكى پوليتسياعا اۋىستىرىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا كوپتەگەن ەلدەردە ساياسي پوليتسيا قىزمەتى (اۆستريا، ۇلىبريتانيا، دانيا، يتاليا، اقش، فرانتسيا، ت.ب.) ىشكى ىستەر نەمەسە ادىلەت مينيسترلىگىنە كىرەدى. بۇل، كەيبىر باتىستىق مامانداردىڭ پىكىرىنشە، وزدىگىنەن «حالىققا قارسى كۇش قولدانۋدان قورعانۋدىڭ كەپىلى». زادى، دەموكراتيالىق ەلدەردە ساياسي پوليتسيا پارلامەنت باقىلاۋىندا بولۋعا ءتيىس. بۇلايشا ۆەدومستۆولىق مينيسترلىكتىڭ سالالىق ءبىر بولىگىن قۇراۋى، ونى قوعام ءۇشىن ءبىرشاما «اشىق» ەتەدى.

ساياسي پوليتسيا قىزمەتىن سيپاتتاي كەلە، وعان ءتان مىناداي ەرەكشەلىكتەردى اتاپ وتكەن ءجون: ونىڭ جەكەلەگەن قىزمەتكەرلەرى جانە ءتىپتى تۇتاستاي بولىمدەرى حالىقارالىق جانە ۇلتتىق كونتسەرندەردىڭ ءوزارا ەكونوميكالىق تارتىسىنا، ماسوندىقتان باستاپ، ۋلترا-وڭشىل ۇيىمداردىڭ ارانداتۋشىلىق اكتسيالارىنا تارتىلادى. بۇعان گەرمانيا، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا، شۆەتسيانىڭ ساياسي پوليتسيالارىنىڭ ونداعان مىڭ ازاماتتارىنىڭ جەكە ءومىرى جانە ساياسي كوزقاراسى تۋرالى اقپاراتتار جيناۋ فاكتىسى، يتاليا، يسپانيا جانە گرەتسيادا قۇپيا قىزمەتتىڭ باسشىلارىنىڭ اسكەري ديكتاتۋرا ورناتۋ ماقساتىنداعى توڭكەرىستەرگە قاتىسۋى ناقتى دالەل بولا الادى.

سوڭعى كەزدە ساياسي پوليتسيانى مەملەكەت مۇددەسىنە قارسى ارانداتۋ قىزمەتى رەتىندە پايدالانۋ مۇمكىندىگىن بولدىرماۋ ءۇشىن بيلىك پەن دەموكراتيالىق قوعامدىق كۇشتەر كوپ ارەكەتتەرگە بارىپ ءجۇر. ايتسە دە، مۇنداي قىزمەتتىڭ قاجەتتىگى ەش كۇمان تۋعىزبايدى، ويتكەنى مەملەكەتتىك ساياسي جانە ەكونوميكالىق مۇددەلەرگە قاۋىپ توندىرەتىن قىلمىستىق جازالانۋعا جاتاتىن ىستەر ءالى دە ورىن الۋدا، الا دا بەرمەك. قىلمىستىق پوليتسيانىڭ جەكە قۇرامى تاراپىنان قىزمەتتى اسىرا پايدالانۋ مۇمكىندىگىن بولدىرماۋدىڭ نەگىزگى جولدارىنىڭ قاتارىنا باسقارۋدى ورتالىقتاندىرۋ جانە وسى قىزمەتكە قاداعالاۋدى كۇشەيتۋ، سول سياقتى مەملەكەتتىك قۇپياعا بەلگىلى شەكتەۋ قويۋدى جاتقىزادى. يتاليانىڭ 1977-جىلى 24-قازانداعى ارنايى قىزمەتتى رەفورمالاۋ جونىندەگى زاڭى وسىنى ناقتىلى جۇزەگە اسىرۋ تاجىريبەسى تۇرعىسىنان مىسال بولا الادى. بۇعان سايكەس پارلامەنت الدىنداعى ولاردىڭ جۇمىسىنا قاتىستى جاۋاپكەرشىلىك اقپارات جانە قاۋىپسىزدىك جونىندەگى مينيسترلىكتەرارالىق كوميتەتى ارقىلى باسشىلىق جاسايتىن ۇكىمەت باسشىسىنا جۇكتەلىپ وتىر. سول سياقتى زاڭ ساياسي ىزدەستىرۋ ورگانىنىڭ قىزمەتىنە ەكى دەڭگەيدەگى پارلامەنت باقىلاۋىن تاعايىندايدى. ءبىرىنشى دەڭگەي — پارلامەنتتىڭ ارنايى كوميتەتى تاراپىنان تۇراقتى باقىلاۋ. ءتورت دەپۋتات جانە سونشاما سەناتوردان قۇرالعان كوميتەت، ءوزىنىڭ قۇزىرەتىنە كىرەتىن قانداي دا بولماسىن اقپاراتقا سۇرانىس جاساۋعا جانە سول ماسەلە بويىنشا مينيسترلىكارالىق كوميتەت پەن ۇكىمەت باسشىسىنا ەسكەرتۋلەرىن ايتىپ، ۇسىنىستارمەن شىعۋعا قۇقىلى. ەكىنشى دەڭگەي — مەرزىمدىك باقىلاۋ، وندا جارتى جىل سايىن پرەمەر-مينيستر پارلامەنتكە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىندا اتقارىلعان جۇمىستار تۋرالى جازباشا ەسەپ بەرەدى.

قۇپيالىق رەجيم ۇدەرىسى دە بىرقاتار قايتا قاراۋعا ۇشىرادى. 1977 جىلى يتاليانىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتى مەملەكەت جانە قىزمەت قۇپيالارىنا قاتىسى بار ادامداردىڭ تۇسىنىك بەرۋدەن باس تارتۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسىنىڭ بابىن كونستيتۋتسياعا سايكەس ەمەس دەپ تانىدى. اتالعان ادامدار بۇرىنعىشا قۇپيانى ساقتاۋعا مىندەتتى. ەگەر دە ولاردان تۇسىنىك الاتىن ادامدار اڭگىمەنى قاجەتتىلىككە اپارىپ تىرەسە، وندا ولار پرەمەر-مينيسترگە شاعىم جاساۋعا قۇقىلى. ال ولار قۇپيالىلىقتى دالەلدەمەگەن جاعدايدا، كۋا بولعان ادامدار تۇسىنىك بەرۋگە مىندەتتى. تۇسىنىكتەمە دۇرىس بولعان جاعدايدا ۇكىمەت باسشىسى ءوز شەشىمى تۋرالى پارلامەنتكە حابارلاۋى ءتيىس.

ساياسي پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى قىلمىستىق اكتسيالار جانە ولاردىڭ الداعى جوسپارلارى تۋرالى قىزمەت باسشىلىعىنا، باسشىلىق ءوز كەزەگىندە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە، ال ول مەملەكەت باسشىسىنا حابارلاپ وتىرۋعا قۇقىلى.

1992 جىلى اقپان ايىنان باستاپ گەرمانياداعى ساياسي پوليتسيا قىزمەتىن قاداعالاۋ ءۇشىن پارلامەنتتىك باقىلاۋ ورناتىلدى. ونى بۋندەستاگ جانە زاڭدىلىق نەگىزىندە قىزمەت ەتەتىن، جىل سايىن ءبىرىن-ءبىرى اۋىستىرىپ وتىراتىن بيلەۋشى جانە وپپوزيتسيالىق پارتيالاردان سايلانعان وكىلدەردەن تۇراتىن ارنايى كوميسسيا جۇزەگە اسىرادى. پارلامەنتتىك كوميسسيا كوميتەتى ارنايى قىزمەتتىڭ بيۋدجەت جانە ەكونوميكا جوبالارىن تەكسەرۋ قۇقىعىنا يە، ال ولاردىڭ باسشىلارى جوعارى جاققا تۇراقتى ەسەپ بەرىپ وتىرۋعا مىندەتتى.

تۇرعىندار تۋرالى اقپاراتتى جيناۋ جانە پايدالانۋ سالاسىندا پوليتسيالىق قاتەلىكتەردى جىبەرمەۋ ماقساتىندا ەرەكشە شارالار جۇزەگە اسىرىلۋدا. دەسەك تە شۆەيتساريانى الاتىن بولساق، ءاربىر شۆەيتسار ازاماتىنا وزىنە تاعىلعان ايىپتاۋ ماتەريالداردى ءبىلۋ جونىندە فەدەرالدىق پوليتسياعا سۇرانىس جاساۋ قۇقىعى بەرىلگەن.

ءبىزدىڭ توپىراققا كەلەر بولساق، وتاندىق ساياسي پوليتسيا بارلاۋ مەن قارسى بارلاۋ، مەملەكەتتىك شەكارانى كۇزەتۋ سەكىلدى ارناۋلى مىندەتتەرمەن اينالىسادى. دەسەك تە ونىڭ قىزمەتىن زەردەلەۋ جۇمىستارى، ونىڭ تاريحى، ۋاقىتقا ساي شەشىمىن تابۋعا قاجەتتى كوپتەگەن كۇرمەۋى قالىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرى ارناۋلى مەكەمەلەردە عانا ءسوز ەتىلىپ، ءباسپاسوز بەتىندە اشىق تۇردە قوزعالا بەرمەيدى. ول بەلگىلى ءبىر سالانىڭ، توپتىڭ ەنشىسىندە. شىنتۋايتىندا، ونىڭ قىزمەتىندە حالىقتىڭ ازاماتتىق تاريحى مەن رۋحاني تاريحى «تاسقا قالام باسقانداي» ناقتى كورىنىس تاۋىپ جاتادى. ايتسە دە اقپاراتتان تىم ماقۇرىم ەمەسپىز. قر ۇقك-ءنىڭ ارداگەرى كاكەن ابەنوۆتىڭ وتاندىق بارلاۋدىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تاريحى قامتىلعان كىتاپتارىنىڭ الاتىن ەرەكشە ورنى بار. حالىق ءۇشىن قىزمەت وتكەرۋ جاقسى دەسەك تە، حالىقتىڭ ۇلى بولۋ – مارتەبە، حالىقتىڭ قۇلى بولۋ – مىندەت دەگەن وي بۇل كىتاپتىڭ ون-بويىندا قىلاڭ بەرىپ وتىرادى. جاريالىنىم دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، وتستاۆاكاداعى پولكوۆنيك كاكەن ابەنوۆ: «قاراپايىم جۇرتشىلىق بىلە بەرمەيدى، ءبىزدىڭ بەرەكە-بىرلىگىمىزگە، ۇلان-بايتاق جەرىمىز بەن تابيعي بايلىقتارىمىزعا قىزعانا دا قىزىعىپ قاراپ، ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن قازاقستان جايىندا قۇپيا اقپارات جيناۋشىلار باتىستان دا، شىعىستان دا كەلىپ جاتادى. الايدا قازاقستاننىڭ بارلاۋ قىزمەتى (ساياسي پوليتسيانىڭ ءبىر باعىتى – ە.س.) ولاردى دەر كەزىندە اشكەرە ەتىپ، قۋاتتى ەل ەكەنىمىزدى ءار كەز دالەلدەپ وتىرادى. ماقتانۋىمىز كەرەك، ءبىزدىڭ بارلاۋ قىزمەتىمىز قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، دايىندىقتارى جوعارى دەڭگەيدە. ءتىپتى جەمقورلىق جايلاعان مىنا الماعايىپ زاماندا بىلعانباعانداردىڭ ءبىرى سولار دەر ەدىم. وتانىنا ادال قىزمەت ەتكەن، ءبىلىمدى-بىلىكتى بارلاۋشىلارىمىز از بولعان جوق. ارقايسىسىنىڭ ءومىرى وزىنشە ونەگە، وزىنشە ۇلگى. ولار ءتىپتى ومىرلەرىن پاش ەتۋگە دايىن» - دەيدى. ال ەندىگى ءبىر قارسى بارلاۋشى قالياقپار بايمۇحانوۆ دەيتىن ازاماتىمىز كەزىندە ەلىمىزدە تىڭشىلىقپەن اينالىسقان گەرماندىق جۋرناليست مارتينە كيشكەنى اشكەرە ەتكەن ەكەن. كيشكەنىڭ ىسىنە بايلانىستى «كوبرا» كينوفيلمى دە جارىق كورگەنى بەلگىلى. سول سياقتى وسى سالادا، تىنىق مۇحيت جاعالاۋىندا، لاوس، ۆەتنام ەلدەرىندە جۇمىس ىستەگەن وزەگى مىقتى ءوندىر وفيتسەرلەر - بايداۋلەت الىباەۆ، عابدوللا بايجانوۆ، حاميت ءالجانوۆ، تاعى باسقالار سولاردىڭ قاتارىندا. قازبالاي بەرسەڭ شىعا بەرەتىن كەن بايلىعى ىسپەتتى، ونەگەلى ىستەرىن ۇلگى ەتۋگە تۇرارلىق قيىننىڭ قيىعىنا ىلىنگەن قىزمەتتەرىمىز بەن قىزمەتكەرلەرىمىز قانشاما. «قۇتتى  توپىراقتان تەكتى  ۇرپاق  تارايدى» دەيتىن ءسوز وسىندايدا ايتىلعان-اۋ، ءسىرا. مەملەكەتىمىزدىڭ مۇددەسىن باستى كەزەكككە قويعان قىزمەتتەرىمىزدى حالىق بىلگەنى ءلازىم عوي.

ەلەۋجان سەرىموۆ،

پوليتسيا پولكوۆنيگى

Abai.kz