IV

Shyn mәninde qazaq tilinde sóileudi eshkim eshkimge ýiretpeydi. Qazaq tilin pәn retinde oqu da qazaq tilinde sóiley bilu degendi bildirmeydi. Tildi bireu ýiretedi dep kýtip otyrudyng da qajeti joq. Qazaqsha sóileu eng aldymen adamnyng óz qalauynan, jeke basynyng qadir-qasiyetinen, tiline, tarihyna, últyna degen qúrmetinen tuyndaydy. Búl jerde «qoghamda qazaq tiline degen qajettilik joq» dep búra tartugha bolmaydy. Onday qiyndyqtyng bar ekeni ras, biraq, adamgha ómir ótkinshi qajettilikterdi qanaghattandyru ýshin berilmeydi ghoy. Kerek tilde ghana sóilep, ana tilin oilanbay qúrbandyqqa shalatyn bolsa, adam balasynyng ózine kerek dybysty ghana shygharatyn januardan, mysaly, manyraghan qoydan qanday aiyrmashylyghy qalady? Mәngilik qúndylyqtar turaly týsinigi men solardy saqtaugha degen talpynysy bolmasa, adam ómiri ótkenine mәz bolyp kýn keshui kerek pe? Abaysha aitqanda, «Hayuansha jýrip kýneltpek» pe? Sen ýshin malyn jighan, janyn qighan, en dalany, en qazba baylyq pen jazba baylyqty múra etip qaldyrghan, eng izgi adamgershilik qasiyetter men ruhany qúndylyqtardy miras etken ata-babalardyng san myng jyldyq enbegining sen ýshin eshbir qúny bolmaghany ma?

Til ólse, últ joghalady. Tilden ózge eshbir erekshelik últty últ retinde saqtap qala almaydy. Til – mәngilik qúndylyq. Sol qúndylyqtyng qúny joyylmauyna siz sóileu mәdeniyetinizdi qalyptastyru arqyly ýles qosasyz.

Al endi «qoghamdaghy qajettilik» degenge nazar audarayyq. Dәl qazir salystyryp kórseniz, qazaq tiline degen qajettilik kóp pe, aghylshyn tiline me? Áriyne, qazaq tiline! Bireu moyyndar, bireu moyyndamas, el halqynyng jartysynan kóbi qazaq tilin tútynady, sol tilde sóileydi, sol tildi ana tilim dep biledi. Al aghylshyn tilin jarty qazaq qoldanyp, kýndelikti ómirde sol tilde sóilep jýr me? Qazaqsha men orysshany bylay qoyyp, bir-birimen aghylshynsha týsinisetin eki qazaqty bireu kórip pe? Sonda aghylshynshagha degen jan sala janygharday qajettilik qaydan tuyndady?

Birinshiden, búl aghylshyn tili qyzmettik maqsatta qoldanylatyn shekteuli salalargha tәn mindetti qajettilik, ekinshiden, bolashaqtyng jalpylama qajettiligi, yaghny oi-óris pen qarym-qatynasty keneytu, aqparattanudy kýsheytu, halyqaralyq qatynastar qajettiligi, ýshinshiden qoldan jasalyp, sәnge ainalyp bara jatqan qajettilik. Sondyqtan qazir naqty ómirde, naqty qoldanysta qazaq tiline degen qajettilik әldeneshe ese basym bolsa da, biz sol qajettilikti qoldan kólegeylep, kómeskilendirip jýrmiz. Qazaqshamyzdyng shamasynda sharuamyz joq, uaqytymyzdy, qarjymyzdy, jýikemizdi shyghyndap, jan salyp, aghylshyn tilin ýirenudemiz. Áriyne, ýirenushining talabyna núr jausyn, oghan eshkimning qarsylyghy joq, biraq aldymen ana tilinning hal-jaghdayyna nazar audardyng ba? Ata-babang myng jyl qoldanghan, qazir ózing kýndelikti tútynatyn, erteng úrpaghyna myng jyl azyq bolatyn ana tilinning jay-kýii qalay? Álde ar-ojdan men jauapkershilikke qatysty súraqtar seni mazalamaydy ma? Mening әrbir qazaq azamatyna osy saualdy qoyghym keledi.

...Taghdyr jazyp, bir pәterde otbasyly orta jastaghy kisilermen birge túruyma tura keldi. Ózderi pәter jaldap jýrgen, mamandyghynyng aghylshyn tiline ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn, qazaqshasy mәz emes әlgi ýiding eludi ensergen әieli kýn sayyn keshkisin aghylshyn tili kursyna baryp, sharshap-shaldyghyp til ýirenip jýrdi. «Nege ózinizdi qinap jýrsiz?» desem, «kerek qoy әiteuir» deydi. Sodan beri alty jyl ótti, әlgi әielge aghylshyn tili qajet bolmaghan kýii zeynetkerlikke de shyghyp ketti. Sanasyz sәnqoylyqtan góri sanaly is-әreketke, boluy mýmkinmen emes, bolyp qoyghanmen ómir sýruge әli de adamdardyng erki jete bermeytini osynday mysaldardan bayqalady.

Sóileu mәdeniyetining dúrys qalyptasuyna býldirshinderding sanasyn sarsangha salyp, birneshe tildi qatar ýirenuge mәjbýr etetinimiz de barynsha keri әser etude. Osydan on-on bes jyl búryn bizding qazaq ziyalylary bastauysh synyptarda shet tilin ýiretudi dogharu kerek dep janayqaygha basyp edi. Qazir biz bastauysh mektep týgili, balabaqshada shet tilin ýiretudi sәnge ainaldyryp aldyq. Onyng balalar sanasyna barynsha keri әser etip jatqanyn әrtýrli dauryqpa sebeptermen býrkemeleudemiz. «Eki tildi erte ýirengen balalardyng sanasy jaqsy damidy, qiyn baghdarlamalardy tez iygeredi, ózgelerden ozyq bolady» dep ghylymy túrghydan eshqashan dәleldeuge kelmeytin jayttarmen ózimizdi de, ózgeni de aldaudamyz. Ras, bala jastan til ýirenuge qabiletti, erekshe daryndylar bolady. Sonday birli-jarym adamdardyng mysalyn býkil qoghamgha tanyp, qúndylyq retinde qabyldaudyn  qajeti joq. 

Balabaqsha jasyndaghy sәbiyge shet tilin ýiretu mindetti týrde tómendegi zardaptargha soqtyrady:

Birinshiden, balanyng negizgi sózdik qory dúrys qalyptaspaydy, sonyng saldarynan til baylyghy bolmaydy, til tazalyghy erte búzylady, bala ana tilinde sóileuden sózsiz kenjeleydi.

Ekinshiden, ózge últtyng tili arqyly balang sanagha onyng qúndylyqtary da sine bastaydy, sonyng saldarynan balada últsýigishtik jәne otanshyldyq sezim dúrys damymaydy.

Ýshinshiden, bala sanasy til arqyly ózge últtyng iydeologiyalyq baghdarlaryn jatsynbay qabyldaydy, onyng últtyq baghdary qalyptaspaghan balang sanasynyng qorghanys qabileti bolmaydy, búl balanyng birte-birte iydeologiyalyq tәueldilikke týsuine alyp keledi.

Til – mәdeniyetting jemisi. Til joghalsa úghymdar joghalady, úghymdarmen birge qúndylyqtar kýireydi, qúndylyqtarmen qosa mәdeniyet joghalady. Qazaq tilin iygermegen adam qazaq mәdeniyetimen susynday almaydy, qazaqy bolmysqa ie bola da, ony saqtay da almaydy. Búl birinshi kezekte bala buyn tәrbiyesine qatysty.

Men kezinde qyrghyz qyzyna ýilengen týrik jigitining otbasymen birshama uaqyt aralastym. Qalada túratyn olar balalaryn qazaq balabaqshasyna bergen. Otbasynda jýrgende kishkentay ýsh balasynyng qay tilde sóileytinin adam ajyratyp bolmaydy: bir sózi týrikshe, bir sózi qyrghyzsha, biri qazaqsha, biri oryssha. Balalarda ana tili turaly úghym da joq, qay tildegi sóz qúlaghynda qalsa, sony qoldana beruge daghdylanghan. «Ýsh balamnyng da tili kesh shyqty» deydi anasy. Balalar, sirә, qay sózdi qalay aitu keregin, qaysysynyng ne maghyna beretinin ajyrata almay kóp qinalsa kerek.

Tayauda ghana jol ýstinde 8-10 jastaghy eki balasy bar kelinshekpen saparlas boldym. Ózi qazaqsha jatyq sóileydi, aituyna qaraghanda qazaq әdebiyetin sýiip oqypty. Balalaryn da qazaq mektebine bergen, biraq balalary qazaqsha sóiley almaydy. Minez-qúlyqtaryna qarasan, ekeui de alghyr siyaqty, biraq ýlgerimderi nashar kórinedi. 24 saghat saparlas bolghanda 8 jastaghy qyzgha Abaydyng «Kózimning qarasy» ólenining jalghyz jolyn jattata almay bәrimiz sharshadyq. 10 jastaghy úl birer shumaq jattap, erledi, biraq onyng aituyndaghy qazaq sózi qazaqshagha mýlde úqsamaydy. Oryssha sóilegende de balalardyng suyrylyp túrghany shamaly. Tek kýndelikti qoldanystaghy sózderge ghana jattyqqan. Osynyng bәri balabaqshadan bastalghan qos tildilikting zardaby.

...Biz biz kezdegi órkeniyetinen ajyrap qalghan, qayta órkeniyetke úmtylghan qogham retinde qúnsyz qúndylyqtargha aldanudan tyiyluymyz qajet. Sóz mәdeniyetin, sóileu mәdeniyetin qalyptastyru bir kýnning sharuasy emes. Ádettegidey búl joly da biz myng jyl boyy jiyp-tergen til baylyghymyzdy, sóileu mәdeniyetin tozdyryp alyp, endi qayta qúrap, tilimizdi jamap-jasqaugha mәjbýrmiz.

Qazaq tarihy qúrbandyqqa asa bay. Sonyng eleuli bóligi – songhy ghasyrlarda ai-kýnning amanynda jón-josyqsyz shalynghan qúrbandyqtar. Qazaqy tilding qúnary da qúrban bolyp, júrnaghy qalyp túr. Qasandana, qarabayyrlana bastaghan, ayausyz shúbarlanghan ana tilin tabighy qúnaryna býgin qaytarmasaq, erteng osy júrnaghyna da zar bolarymyz anyq. Qazaq tilining tamyryna qan jýgirsin desek, әrbir qazaq ana tilinde sóileui jәne sóilesui qajet.

(jalghasy bar)

Aynúr Ábdirәsilqyzy,

QR Din isteri agenttigi Tóraghasynyn kenesshisi

filologiya ghylymdarynyn kandidaty

Abai.kz