ءىV

شىن مانىندە قازاق تىلىندە سويلەۋدى ەشكىم ەشكىمگە ۇيرەتپەيدى. قازاق ءتىلىن ءپان رەتىندە وقۋ دا قازاق تىلىندە سويلەي ءبىلۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءتىلدى بىرەۋ ۇيرەتەدى دەپ كۇتىپ وتىرۋدىڭ دا قاجەتى جوق. قازاقشا سويلەۋ ەڭ الدىمەن ادامنىڭ ءوز قالاۋىنان، جەكە باسىنىڭ قادىر-قاسيەتىنەن، تىلىنە، تاريحىنا، ۇلتىنا دەگەن قۇرمەتىنەن تۋىندايدى. بۇل جەردە «قوعامدا قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك جوق» دەپ بۇرا تارتۋعا بولمايدى. ونداي قيىندىقتىڭ بار ەكەنى راس، بىراق، ادامعا ءومىر وتكىنشى قاجەتتىلىكتەردى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن بەرىلمەيدى عوي. كەرەك تىلدە عانا سويلەپ، انا ءتىلىن ويلانباي قۇرباندىققا شالاتىن بولسا، ادام بالاسىنىڭ وزىنە كەرەك دىبىستى عانا شىعاراتىن جانۋاردان، مىسالى، ماڭىراعان قويدان قانداي ايىرماشىلىعى قالادى؟ ماڭگىلىك قۇندىلىقتار تۋرالى تۇسىنىگى مەن سولاردى ساقتاۋعا دەگەن تالپىنىسى بولماسا، ادام ءومىرى وتكەنىنە ءماز بولىپ كۇن كەشۋى كەرەك پە؟ ابايشا ايتقاندا، «حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك» پە؟ سەن ءۇشىن مالىن جيعان، جانىن قيعان، ەن دالانى، ەن قازبا بايلىق پەن جازبا بايلىقتى مۇرا ەتىپ قالدىرعان، ەڭ ىزگى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر مەن رۋحاني قۇندىلىقتاردى ميراس ەتكەن اتا-بابالاردىڭ سان مىڭ جىلدىق ەڭبەگىنىڭ سەن ءۇشىن ەشبىر قۇنى بولماعانى ما؟

ءتىل ولسە، ۇلت جوعالادى. تىلدەن وزگە ەشبىر ەرەكشەلىك ۇلتتى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالا المايدى. ءتىل – ماڭگىلىك قۇندىلىق. سول قۇندىلىقتىڭ قۇنى جويىلماۋىنا ءسىز سويلەۋ مادەنيەتىڭىزدى قالىپتاستىرۋ ارقىلى ۇلەس قوساسىز.

ال ەندى «قوعامداعى قاجەتتىلىك» دەگەنگە نازار اۋدارايىق. ءدال قازىر سالىستىرىپ كورسەڭىز، قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك كوپ پە، اعىلشىن تىلىنە مە؟ ارينە، قازاق تىلىنە! بىرەۋ مويىندار، بىرەۋ مويىنداماس، ەل حالقىنىڭ جارتىسىنان كوبى قازاق ءتىلىن تۇتىنادى، سول تىلدە سويلەيدى، سول ءتىلدى انا ءتىلىم دەپ بىلەدى. ال اعىلشىن ءتىلىن جارتى قازاق قولدانىپ، كۇندەلىكتى ومىردە سول تىلدە سويلەپ ءجۇر مە؟ قازاقشا مەن ورىسشانى بىلاي قويىپ، ءبىر-بىرىمەن اعىلشىنشا تۇسىنىسەتىن ەكى قازاقتى بىرەۋ كورىپ پە؟ سوندا اعىلشىنشاعا دەگەن جان سالا جانىعارداي قاجەتتىلىك قايدان تۋىندادى؟

بىرىنشىدەن، بۇل اعىلشىن ءتىلى قىزمەتتىك ماقساتتا قولدانىلاتىن شەكتەۋلى سالالارعا ءتان مىندەتتى قاجەتتىلىك، ەكىنشىدەن، بولاشاقتىڭ جالپىلاما قاجەتتىلىگى، ياعني وي-ءورىس پەن قارىم-قاتىناستى كەڭەيتۋ، اقپاراتتانۋدى كۇشەيتۋ، حالىقارالىق قاتىناستار قاجەتتىلىگى، ۇشىنشىدەن قولدان جاسالىپ، سانگە اينالىپ بارا جاتقان قاجەتتىلىك. سوندىقتان قازىر ناقتى ومىردە، ناقتى قولدانىستا قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك الدەنەشە ەسە باسىم بولسا دا، ءبىز سول قاجەتتىلىكتى قولدان كولەگەيلەپ، كومەسكىلەندىرىپ ءجۇرمىز. قازاقشامىزدىڭ شاماسىندا شارۋامىز جوق، ۋاقىتىمىزدى، قارجىمىزدى، جۇيكەمىزدى شىعىنداپ، جان سالىپ، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋدەمىز. ارينە، ۇيرەنۋشىنىڭ تالابىنا نۇر جاۋسىن، وعان ەشكىمنىڭ قارسىلىعى جوق، بىراق الدىمەن انا ءتىلىڭنىڭ حال-جاعدايىنا نازار اۋداردىڭ با؟ اتا-باباڭ مىڭ جىل قولدانعان، قازىر ءوزىڭ كۇندەلىكتى تۇتىناتىن، ەرتەڭ ۇرپاعىڭا مىڭ جىل ازىق بولاتىن انا ءتىلىڭنىڭ جاي-كۇيى قالاي؟ الدە ار-وجدان مەن جاۋاپكەرشىلىككە قاتىستى سۇراقتار سەنى مازالامايدى ما؟ مەنىڭ ءاربىر قازاق ازاماتىنا وسى ساۋالدى قويعىم كەلەدى.

...تاعدىر جازىپ، ءبىر پاتەردە وتباسىلى ورتا جاستاعى كىسىلەرمەن بىرگە تۇرۋىما تۋرا كەلدى. وزدەرى پاتەر جالداپ جۇرگەن، ماماندىعىنىڭ اعىلشىن تىلىنە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن، قازاقشاسى ءماز ەمەس الگى ءۇيدىڭ ەلۋدى ەڭسەرگەن ايەلى كۇن سايىن كەشكىسىن اعىلشىن ءتىلى كۋرسىنا بارىپ، شارشاپ-شالدىعىپ ءتىل ۇيرەنىپ ءجۇردى. «نەگە ءوزىڭىزدى قيناپ ءجۇرسىز؟» دەسەم، «كەرەك قوي ايتەۋىر» دەيدى. سودان بەرى التى جىل ءوتتى، الگى ايەلگە اعىلشىن ءتىلى قاجەت بولماعان كۇيى زەينەتكەرلىككە دە شىعىپ كەتتى. ساناسىز سانقويلىقتان گورى سانالى ءىس-ارەكەتكە، بولۋى مۇمكىنمەن ەمەس، بولىپ قويعانمەن ءومىر سۇرۋگە ءالى دە ادامداردىڭ ەركى جەتە بەرمەيتىنى وسىنداي مىسالداردان بايقالادى.

سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا بۇلدىرشىندەردىڭ ساناسىن سارساڭعا سالىپ، بىرنەشە ءتىلدى قاتار ۇيرەنۋگە ءماجبۇر ەتەتىنىمىز دە بارىنشا كەرى اسەر ەتۋدە. وسىدان ون-ون بەس جىل بۇرىن ءبىزدىڭ قازاق زيالىلارى باستاۋىش سىنىپتاردا شەت ءتىلىن ۇيرەتۋدى دوعارۋ كەرەك دەپ جانايقايعا باسىپ ەدى. قازىر ءبىز باستاۋىش مەكتەپ تۇگىلى، بالاباقشادا شەت ءتىلىن ۇيرەتۋدى سانگە اينالدىرىپ الدىق. ونىڭ بالالار ساناسىنا بارىنشا كەرى اسەر ەتىپ جاتقانىن ءارتۇرلى داۋرىقپا سەبەپتەرمەن بۇركەمەلەۋدەمىز. «ەكى ءتىلدى ەرتە ۇيرەنگەن بالالاردىڭ ساناسى جاقسى داميدى، قيىن باعدارلامالاردى تەز يگەرەدى، وزگەلەردەن وزىق بولادى» دەپ عىلىمي تۇرعىدان ەشقاشان دالەلدەۋگە كەلمەيتىن جايتتارمەن ءوزىمىزدى دە، وزگەنى دە الداۋدامىز. راس، بالا جاستان ءتىل ۇيرەنۋگە قابىلەتتى، ەرەكشە دارىندىلار بولادى. سونداي ءبىرلى-جارىم ادامداردىڭ مىسالىن بۇكىل قوعامعا تاڭىپ، قۇندىلىق رەتىندە قابىلداۋدىڭ  قاجەتى جوق. 

بالاباقشا جاسىنداعى سابيگە شەت ءتىلىن ۇيرەتۋ مىندەتتى تۇردە تومەندەگى زارداپتارعا سوقتىرادى:

بىرىنشىدەن، بالانىڭ نەگىزگى سوزدىك قورى دۇرىس قالىپتاسپايدى، سونىڭ سالدارىنان ءتىل بايلىعى بولمايدى، ءتىل تازالىعى ەرتە بۇزىلادى، بالا انا تىلىندە سويلەۋدەن ءسوزسىز كەنجەلەيدى.

ەكىنشىدەن، وزگە ۇلتتىڭ ءتىلى ارقىلى بالاڭ ساناعا ونىڭ قۇندىلىقتارى دا سىڭە باستايدى، سونىڭ سالدارىنان بالادا ۇلتسۇيگىشتىك جانە وتانشىلدىق سەزىم دۇرىس دامىمايدى.

ۇشىنشىدەن، بالا ساناسى ءتىل ارقىلى وزگە ۇلتتىڭ يدەولوگيالىق باعدارلارىن جاتسىنباي قابىلدايدى، ونىڭ ۇلتتىق باعدارى قالىپتاسپاعان بالاڭ ساناسىنىڭ قورعانىس قابىلەتى بولمايدى، بۇل بالانىڭ بىرتە-بىرتە يدەولوگيالىق تاۋەلدىلىككە تۇسۋىنە الىپ كەلەدى.

ءتىل – مادەنيەتتىڭ جەمىسى. ءتىل جوعالسا ۇعىمدار جوعالادى، ۇعىمدارمەن بىرگە قۇندىلىقتار كۇيرەيدى، قۇندىلىقتارمەن قوسا مادەنيەت جوعالادى. قازاق ءتىلىن يگەرمەگەن ادام قازاق مادەنيەتىمەن سۋسىنداي المايدى، قازاقى بولمىسقا يە بولا دا، ونى ساقتاي دا المايدى. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە بالا بۋىن تاربيەسىنە قاتىستى.

مەن كەزىندە قىرعىز قىزىنا ۇيلەنگەن تۇرىك جىگىتىنىڭ وتباسىمەن ءبىرشاما ۋاقىت ارالاستىم. قالادا تۇراتىن ولار بالالارىن قازاق بالاباقشاسىنا بەرگەن. وتباسىندا جۇرگەندە كىشكەنتاي ءۇش بالاسىنىڭ قاي تىلدە سويلەيتىنىن ادام اجىراتىپ بولمايدى: ءبىر ءسوزى تۇرىكشە، ءبىر ءسوزى قىرعىزشا، ءبىرى قازاقشا، ءبىرى ورىسشا. بالالاردا انا ءتىلى تۋرالى ۇعىم دا جوق، قاي تىلدەگى ءسوز قۇلاعىندا قالسا، سونى قولدانا بەرۋگە داعدىلانعان. ء«ۇش بالامنىڭ دا ءتىلى كەش شىقتى» دەيدى اناسى. بالالار، ءسىرا، قاي ءسوزدى قالاي ايتۋ كەرەگىن، قايسىسىنىڭ نە ماعىنا بەرەتىنىن اجىراتا الماي كوپ قينالسا كەرەك.

تاياۋدا عانا جول ۇستىندە 8-10 جاستاعى ەكى بالاسى بار كەلىنشەكپەن ساپارلاس بولدىم. ءوزى قازاقشا جاتىق سويلەيدى، ايتۋىنا قاراعاندا قازاق ادەبيەتىن ءسۇيىپ وقىپتى. بالالارىن دا قازاق مەكتەبىنە بەرگەن، بىراق بالالارى قازاقشا سويلەي المايدى. مىنەز-قۇلىقتارىنا قاراساڭ، ەكەۋى دە العىر سياقتى، بىراق ۇلگەرىمدەرى ناشار كورىنەدى. 24 ساعات ساپارلاس بولعاندا 8 جاستاعى قىزعا ابايدىڭ «كوزىمنىڭ قاراسى» ولەڭىنىڭ جالعىز جولىن جاتتاتا الماي ءبارىمىز شارشادىق. 10 جاستاعى ۇل بىرەر شۋماق جاتتاپ، ەرلەدى، بىراق ونىڭ ايتۋىنداعى قازاق ءسوزى قازاقشاعا مۇلدە ۇقسامايدى. ورىسشا سويلەگەندە دە بالالاردىڭ سۋىرىلىپ تۇرعانى شامالى. تەك كۇندەلىكتى قولدانىستاعى سوزدەرگە عانا جاتتىققان. وسىنىڭ ءبارى بالاباقشادان باستالعان قوس تىلدىلىكتىڭ زاردابى.

...ءبىز ءبىز كەزدەگى وركەنيەتىنەن اجىراپ قالعان، قايتا وركەنيەتكە ۇمتىلعان قوعام رەتىندە قۇنسىز قۇندىلىقتارعا الدانۋدان تىيىلۋىمىز قاجەت. ءسوز مادەنيەتىن، سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ءبىر كۇننىڭ شارۋاسى ەمەس. ادەتتەگىدەي بۇل جولى دا ءبىز مىڭ جىل بويى جيىپ-تەرگەن ءتىل بايلىعىمىزدى، سويلەۋ مادەنيەتىن توزدىرىپ الىپ، ەندى قايتا قۇراپ، ءتىلىمىزدى جاماپ-جاسقاۋعا ءماجبۇرمىز.

قازاق تاريحى قۇرباندىققا اسا باي. سونىڭ ەلەۋلى بولىگى – سوڭعى عاسىرلاردا اي-كۇننىڭ امانىندا ءجون-جوسىقسىز شالىنعان قۇرباندىقتار. قازاقى ءتىلدىڭ قۇنارى دا قۇربان بولىپ، جۇرناعى قالىپ تۇر. قاساڭدانا، قارابايىرلانا باستاعان، اياۋسىز شۇبارلانعان انا ءتىلىن تابيعي قۇنارىنا بۇگىن قايتارماساق، ەرتەڭ وسى جۇرناعىنا دا زار بولارىمىز انىق. قازاق ءتىلىنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرسىن دەسەك، ءاربىر قازاق انا تىلىندە سويلەۋى جانە سويلەسۋى قاجەت.

(جالعاسى بار)

اينۇر ابدىراسىلقىزى,

قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz