Biylghy 28 sәuirde M. Lomonosov atyndaghy MMU-inde sóilegen sózinde Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev Keden odaghy men Birynghay ekonomikalyq kenistiktegi ýsh memleketting energetikalyq keshenin integrasiyalau ýshin birlesken «Euraziyalyq energetika» baghdarlamasyn dayyndap, qabyldau qajettigin atap kórsetken edi. «TransEuraziya-2014» IX halyqaralyq konferensiyasynda Euraziya ekonomikalyq komissiyasynyng (EEK) energetika jәne infraqúrylym ministri Danial Ahmetov ortaq energetikalyq naryqtyng jospar boyynsha 2016 jyly qalyptasa bastaytynyn habarlady. 2025 jylgha qaray Euraziyalyq ekonomikalyq odaqqa mýshe elderge ortaq múnay, gaz, múnay ónimderi naryghy júmys isteydi.

EEK ministri Resey, Qazaqstan jәne Belarusityng energonaryqtaryn biriktiruge jasalatyn qadam integrasiya salasyndaghy asa manyzdy sheshimderding biri bolatynyn atap aitty. Álbette, ýsh elding ekonomikasynyng manyzdy salasyn biriktirmey, ortaq tarifterin qalyptastyrmay jәne energetikalyq qauipsizdigin qamtamasyz etpey túryp, bolashaq EEO-nyng qalypty júmys isteui qiyn. Jalpy alghanda, birynghay energetikalyq jәne kómirsutekter naryghyn qúratyn kezde ýsh elding tarihy tәjiriybeleri eskeriledi. Sonymen birge Danial Ahmetov: «Ýsh elding elektr quatyn óndiru salasy qarqyndy damyp keledi. Ýsheuining de energetikalyq әleueti zor. Bizding tehnikalyq jәne tehnologiyalyq bazamyz ortaq. Búl faktorlar ortaq  energetikalyq naryq qúrugha ong yqpalyn tiygizedi» dep atap kórsetti.

Jalpy alghanda, Euraziyalyq ekonomikalyq odaqtyng ortaq energetikalyq naryghy is jýzinde 2019 jyldan bastap júmys isteydi. Búl turaly «Euraziyalyq integrasiyalyq ýderisterding elektrenergetikalyq salagha yqpalyn taldau» atty otyrysta Industriya jәne jana tehnologiyalar ministrining orynbasary Baqytjan Jaqsaliyev egjey-tegjeyli bayandap berdi. Songhy jyldary qazaqstandyq, reseylik jәne belarustyq sarapshy-mamandar ortaq energonaryq mәselelerin jan-jaqty talqylap keledi. Is jýzinde barlyq taraptardyng ústanymdary bir-birimen sәikesedi. «2015 jyldyng 1 shildesine deyin jalpy energetikalyq naryq qúrudyng tújyrymdamasy dayyndalyp, osy tújyrymdamanyng negizinde 2016 jyldyng 1 shildesine deyin atalghan naryqtyng qalyptasu baghdarlamasy jasalady. Osy is-sharalar ayaqtalghan son, 2019 jyldyng 1 shildesinde qatysushy-memleketter EEO-nyng ortaq energetikalyq naryghyn qúru turaly halyqaralyq shartqa qol qoyady. Ol shartta elektr jelilerine qoljetimdilikting birynghay erejeleri kórinis tabady»,- dedi ol.

EEO-yn qúru sharttyng jobasynda energetika salasyna 15-shi tarau bólingen. Ondaghy tórt bap elektr energetikasy, múnay, gaz jәne múnay ónimderi mәselelerin retteydi. Al ortaq energonaryq qanday bolady? Qazirgi kezde júmys toptary onyng birneshe núsqalaryn úsynyp otyr. Birinshi núsqasy – ortaq naryqqa integrasiyalanu, yaghni, mýshe-elderding birining últtyq naryghynyng modelin paydalanu jәne basqarushy kompaniyalargha Keden odaghy men BEK-ke mýshe-elderding bәrining sharuashylyq subektilerin engizu. Ekinshi núsqa – spot-birjamen birge ónirlik subnaryqtardy qúru jәne saudany jýrgizetin operator engizu. Ýshinshi núsqa – últtyq naryqtardy ýilestiru. Yaghni, ýsh elding últtyq naryghyn qúrylymdyq jaghynan jaqyndastyryp, normativtik-qúqyqtyq aktilerin ýilestirip, ortaq sauda alanyn qúru. Alayda, jogharydaghy núsqalardyng qaysysy tandalatyny әzirge belgisiz.

Belgilisi sol, tәuelsizdik jyldarynda ýsh elding energetikalyq jýielerining arasyndaghy baylanys ýzilgen joq. Mәselen, ótken jyly Resey Qazaqstangha 3 750,1 mln. kVt/sagh. elektr energiyasyn importtasa, Qazaqstan Reseyge 1 602,9 mln. kVt/sagh. elektr energiyasyn eksportqa shygharghan. Sonymen birge, qazirding ózinde ýsh el elektr quatyn tranzittik tasymaldauda bir-birine әriptestik qoldau kórsetude. VII Astana ekonomikalyq forumyna qatysqan Resey Federasiyasy Energetika ministrining orynbasary Yuriy Senturin qazaqstandyq GRES-terde óndirilgen elektr energiyasyn Resey aumaghy arqyly Belarusiqa tasymaldauda eshqanday kedergiler joqtyghyn mәlimdedi. Ol sonday-aq, EEO-nyng ayasyndaghy is-qimyldardy qúqyqtyq sharttar men kelisimder jýiesi retteytinin jetkizdi. Atalghan jýiede elektr quatyn birlesip óndiru, bir-birine tasymaldau mәselesi tolyqtay rettelgen. «Búl jerde eng  әueli sәikestik qaghidaty eskeriledi. Mysalgha, elektr quaty әr elding óz aumaghynda qanday tәrtippen taratylatyn bolsa, osyghan sәikes ol tranzitpen ekinshi elding aumaghy arqyly ýshinshi әriptesine jetkiziledi. Qazaqstandaghy Ekibastúz GRES-inde óndirilgen elektr quaty Resey aumaghy arqyly Belarusiqa eshqanday kedergisiz jetkizilude»,- dedi Yu. Senturiyn.

Ámirlan Álimjan.