(Ádeby syn)

Biz túratyn aulanyng iyesi eki daghar kitapty otqa jaghyp monshasyn jyltyp jatty. Saqtalghanyna úzaq bolghan sary qaghazdar otqa tiygende  lezde kýiip joq boldy. Ol maghan búl kitaptardyng endi esh keregi qalmaghanyn, songhy mindeti monshagha otyn bolu ekenin kýle otyryp bayan etti. Búl órtenip jatqan kitaptar ertedegi Otyrar kitaphanasyndaghy  qúndy kitaptar emes, mәngilik súraqtargha jauap beretin danalyq kitaptar da emes, Kenes odaghynda miliondaghan danamen basylyp shyghyp, kenestik «oqymysty» oqyrmannyng qolynda baqytty ghúmyr keship, búl kýnde Qazaqstannyng auyl, audan, qalalaryndaghy kitaphanalarda shang jútyp, kitap sóreleri men jer sharyna salmaq týsirip túrudan basqa qyzmeti qalmaghan, « sauyryna» sausaq tiymegeli  talay jyldar aunaghan kitaptar edi. Álemdik әdebiyetting tarihyna qarap otyrsanyz, sayasatpen kónil qosyp, sonyng aitaqtauynda bir dәurin ótkizgen әdebiyet – Kenes odaghy túsyndaghy әdebiyet eken. Óz jolyn qasang qaghidamen bekemdep, ainalasyn qymtap ústaghan  búl әdebiyetting baghyttyq atauy  «Sosialistik realizm» bolatyn. Jalpy әdebiyetting damyp, tyng belesterge kóterilui filosofiyanyng damuymen tyghyz baylanysta  bolghandyqtan biz sóz etip otyrghan  aghym  Markstik filosofiyanyn  ómirge keluimen birge payda boldy jәne kezindegi Marks pen Engelis ortagha qoyghan  әdebiyet turaly pikirlerdi qabylday otyryp, Kenestik iydeologiyagha qyzmet etetin  proletoriyat әdebiyetin jasap shyqty. 1932 jyly 23 sәuirde Kenes odaghy ortalyq kómiyteti  « Ádebiyet ortalyqtaryn ózgertip qúru» túrasynda qarar qabyldady. Sol jyly 29 mamyrda Moskvada shyghatyn  «Ádebiyet gazeti»   jogharydaghy  qarar turaly  maqala jaryalap, alghash ret sosialistik realizm degen ataudy qoldanysqa engizdi. 1934 jyly Kenes odaghynyng birinshi retki qúryltayynda Sosialistik realizm  Kenes әdebiyeti men synynyng negizgi baghyty bolyp  resmy bekitildi  jәne Jazushylar odaghynyng zanyna kirgizildi. Kezinde  Kenes әdebiyetining tóre tabaghynan  múrtyn malyp mayly as jegen keybir agha jazushylarymyzdyng ótkendi saghyna  eske alatyny bar. Endi sol saghynyshqa ainalghan kezenning birneshe qatelikteri turaly shamamyz kelgenshe aityp kóreyik.

Birinshi retki qúryltaydan keyin әr elde Jazushylar odaghy qúrylyp,  aqyn-jazushylardy mýshelikke qabyldap, olardyng birjerde, bir kózqarasta júmys jasauyna jaghday jasaldy. Kenes odaghy memileketke eng qauipti top zyaly qauym ekenin, jolyn taba bilse ýlken qaru bolatyn  osy qauymdy birden bir basqaru joly Jazushylar odaghyn qúryp, belgilengen tәrtip ornatyp basqaru ekenin jaqsy bildi. Jazushylar odaghy, barlyq baspa ortalyqtary memileketting qadaghalauynda boldy. Búl jaghday jazushylardy memileketting syzghan shenberi ishinde júmys jasatugha, olardyng jeke-dara júmys jasap, kitaptar shygharyp qauypti iydealar  tudyruynyng derliktey jolyn tosyp otyrdy.

Ekinshiden, jazushylar  shygharmalarynda realdyqty ústanyp, qoghamda bolyp jatqan shyndyqty shynayy  jazu degen úrandy ústanghanymen Kenes odaghynyng ótirigin jazaugha ghana qyzmet etti. Sol kezde mýlde qalam tartugha bolmaytyn jabyq taqyryptar boldy. Mysaly, Otyz ekinshi jyly qazaq halqyn zor qyrghyngha úshyratqan asharshylyq turaly, kóshpeli mal sharuashylyghynan birden  otyryqshylyqqa ótken halaqtyng psihologiyasyndaghy, týsinigindegi óte qaterli ózgerister turaly ashyp kórsetilmedi. Qazaq jerinde yadrolyq jarylystardyng zardaptary, Elu altynshy jylghy tyng iygeru  kezindegi auyp kelgen úlyttardyn  ózderimen ala kelgen   túrmystyq әdetteri, onyng qazaqqa júghuy, әser etui turaly jazylmady.

Ýshinshiden, jazushylar shygharmalary realdyq baghytty ústanghanymen, romantikalyq saryndar aralysyp jýrdi. Mysaly,jenisten- jeniske jete beretin, esh nәrseden qaytpaytyn kedey qaharmandar obrazy, kommunizm ornatu jolyndaghy kýresker top, esh mini joq memilekettegi  asyl múrattar turaly  shygharmalar asyra siltep pafostyq tilde jazyldy. Azapty júmys maydany, bastapqy memileketting kedey qalypyndaghy jaghday mýlde auyzgha alynbady. Búnday shygharamalrdyng kóptep jazylyluy, auyr júmystargha jegilip, memileketting tez etek jinauyna janyn salyp júmys jasap jatqan kedey qauymdy jelpindirip tastady.  Búl shygharmalar olardy  shyryn týster kórip, memleket ýshin ayanbay enbek etuge jeteledi. Olar júmys alanynda  tynymsyz enbek etip, demalys degendi bilmey júmys jasady. Jogharydaghy ziyaly qauym, jazushylar jyly ýide, asta-tók dastarqan basynda  júmysshy qauymnyng enbegine kelgen aqshany sapyryp júmsap, sol júmysshylar ýshin  bitpes ertegiler jazyp jatty. Qysqasy, tómendegi júmysshy tap derliktey armandaghan kommunizmdik rahatqa jete almady. Ony tek jazushylardyng kitaptarynan oqyp tamsanyp ómirleri ótti. Al jogharghy jiktegi adamdar ghana  Kenes odaghynyng rahatyn kórip ketipti. Sondyqtan jazushy aghalarymyz osy kezendi saghynatyn bolu kerek.

Tórtinshiden, jazushylar enbekshi halyqtyng ishinen shyqqan Sosialistik ruyhtaghy  jana adamdardyn, geroylardyng tiptik obrazyn jasap shyqty. Búl obrazdar  óte «janashyl» boldy. Bir úlyttyn  Kenes odaghy ornaghangha deynigi ómiri qaranghy, nadan kýide ótti, tek bizdi qútqaratyn komunister dep,  bir halyqtyn  san ghasyrlyq mәdeniyetin joqqa shyghardy. Jәne kýlli kedeylerdi óz úlytyn tastap, kommunist degen últ bolugha shaqyrdy.  Jazushylar osy  keypkerler obyrazyn ashu ýshin adamdardy «jaqsy», «jaman» dep jikke bólip, baylardy qarau, nadan, zúlym etip kórsetti. Al  bolishevik ruhy adal da, meyirimdi, bilmeytin nәrsesi joq, bәrinen pәk, әulie keypinde kórsetildi. Búl mýlde  psiholgiyalyq zandylyqqa syimaytyn keragharlyq edi. Búl obrazdar  júmysshy halyqtyng ýirenu ýlgisi etip algha tartyldy. Jazushylardyng shygharmalary azda bolsa «Kenes adamynyn» qalyptasuyna enbek etti.  Sodan baryp qazirgi kýnde bizding aramyzda jýrgen últ, din, dәstýr degenge bólinudi bilmeytin dýbara adamdar pyda boldy.

Besinshiden, әdebiyettegi janashyldyqqa mýlde qarsy bolyp, bir izdilikti jaqtady jәne onyng atyn dәstýrli әdebiyet dep atap, osy jolgha múragerlik etudi  algha qoydy.  Shygharmany júmbaqtamay, ashyqta, týsinikti etip jazu kerek deytin  «Dәstýrli әdebiyettin» qatyp- semgen qaghidattarynan tayqyp ketken shygharmalar qatang syngha úshyrap, teristeldi. Álem әdbiyetinde bolyp jatqan janalyqtardy qaralap, olardy adasushylyqqa әkep tiredi de, tek eng úly әdebiyet Kenes odaghyndaghy әdebiyet ekenin barynsha dәleldeuge tyrysty. Batysta bolyp jatqan әdebiy  janalyqtardyng kiruine, kitaptarynyng basyluyna qatang tiym saldy. Tek memleket iydeologiyasyna zyansyz shygharmalar audarylyp basyldy. Memlekettegi búnday qatang jaghday jazushylardy keng auqymda izdenip  shygharmalar jazugha túsau boldy, sol kezdegi әdebiyetting tizginin ústaghan  kenesshil synshylardyng ózi jazushylardy shiderlep ústaugha taptyrmaytyn qaru boldy da.  Osy bir Kenes odaghynan qalghan janashyldyqqa ýrke qarau «auyruy» bizding qoghamda әli kýnge óz qúndylyghyn joghaltpay keledi. Keybir synshy aghalarymyz janashyldyqqa boy úrghan jastardy shaujaylap, olardy teriske shygharyp jatatyny bar.

 Altynshydan, úlyttyng auyz әdebiyetin tek tildik kórkemdik jaqtan zerdelep, ondaghy qúndy mifologialyq qatparlar mýlde  tereng zerttelmedi. Qayta әuyz әdebiyetin búrmalap  epostyq jyrlardaghy batyrlardy, nemese basqa da tarihy túlghalardy kedeyler ýshin kýresken sosialistik ruyhtaghy  bolishevikter etip kórsetetin shygharmalar jazyldy.  Auyz әdebiyetindegi, últ mәdeniyetindegi tereng qatparlardyng ashylyp zerttelmey, qaqpaygha úshyrauy, jazushylardyng óz shygharmalarynda úlyttyn  janyn  tereng qazugha, ondaghy tanbalardy kórkemdik retinde paydalanyp, janalyqtar ashuyna úlken kedergi boldy.

Jetinshiden, әdeby syn biylikting syzghan syzyghynan shygha almaghandyqtan jazushylardyng jeke shygharmashylyq qabiletteri turaly ashyp jaza almady, tek «Keremet» shygharma degen bagha berilip, nesi keremet ekenin taratyp aita almady. Qayta  shygharmalardyng kórkemdik tili  turaly,  nemese shygharmadaghy obrazdar, onyng tәrbiyelik mәni turaly.   shygharmadaghy  qay keyipkerding jaman, qaysysy jaqsy ekeni , kimnen ýirenu kerektigi turaly syndar basa jazyldy. Jalypy shygharmanyng jartysyn oqyrman jazady degen týsinikke say kelmeytin, mýlde synshyny qajet etpeytin shygharmalar  sol kezde jeterlik boldy. Sebebi onday shygharmalarda barlyghy aiqyn edi. Qay jerin synaysyn, qanday qúpiyasyn ashasyn, barlyghy badyrayyp túrsa?.. Múnday shygharmalardy sol kezdegi biylik qoldap otyrdy. Sosynda syn osynday qara bayyrlyqqa qaray jol tartqan syqyldy. Bir jaghynan qatal senzura synnyng derbes damyp,  jazushylardyng kósh bastauyn qalamady da.

«Bizding әdebiyetimizdi әlem  elderi nege oqymaydy,  nege bizge nazar audarmaydy, bizding әdebiyette úly әdebiyet qoy» dep jatamyz keyde . Áriyne qazaq әdebiyetinde de әlemdik bәigeden oza shauyp keler kemel jazushylar jetkilikti. Biraq  iydeologiyagha qyzmet etken әdebiyet degen kýmәnnan tughan kýdik, nemese iydeologiyany jyrlaghan shygharmalardyng kóptigi   bizding әdebiyetimizding damuyna( sebebi, ol kitaptar bizde әli taralymda jýr), әlemge jol tartuyna ýlken kedergi keltirip túrghan syaqty. Sol ýshinde iydeologiyagha shynayy janymen  qyzmet etip, bizdin  keremet әdebiyetimizdi, mәdeniyetimizdi ózimen birge qúrdymgha tartqan kitaptardyng órtelgenide dúrys ta sekildi.

Abai.kz