Syilaghannan ne payda,

    «Sizdi» qoyyp «sen» dese.

  (Búqar jyrau)

  Kenes Odaghynyn  70 jyl boyy miymyzdy suday aghyzyp, qúlaghymyzgha qúiyp kelgen Fransuz  revolusiyasynyng qasireti qanshama últtardy últtyq qúndylyqtarynan aiyryp,  últsyzdanyp,  joyylugha әkelip soqty. Osy fransuz revolusiyasyn jasaghandardyng negizi - fransuz últynan emes, aralas nekeden jәne últy, tegi  belgisiz  shatalar, ózge tilde ózge últtyng tәrbiyesinde ósken  tobyrlar.   Fransuz  revolusiyasynyng kósemderining biri  afrikalyq (budan) mulat últynyng generaly  bolghan. 

     1794 jyly memlekettik tónkeris arqyly biylikke kelgen  Fransuz “qyzyl  kommunarlarynyn” kommunisterining alghashqy  zandarynyn  biri  qasiyetti “siz” degen sózdi  “sen”  deytin “myrza” degen sózdi “azamat” dep ózgertti. Osylay   әlem  tarihynda túnghysh ret adamzattyn   ruhany genetikasyna  qastandyq jasalyp,   últtyq  qúndylyqtaryna, ýlken men kishinin, ata-ana men balanyng , әiel men erkektin,  tuystar arasyna “tendik”  degen aqymaq  týsinik kirip, syilastyq, ibalyq, adamgershilik qaghidalarynyng arasyna syna qaghyldy. “Joghary mәdeniyettilik” dep osy kýnge deyin barynsha nasihattalyp keledi. Kerisinshe, búl - teksizdik,   anayylyq,  dórekilik. Adamy qasiyetterden júrday bolyp, hayuandyq ýlgige kiru.

     Búl nadandyq  fransuz aqsýiekteri arasynda ýlken ashu tughyzdy. Óitkeni, jauyz kommunisterding túnghysh zandarynda; “Adamdardyng bәri bir-birimen ten, jasyna, lauazymyna, baylyghyna,  qojayyndyghyna qaramay  “sizdin”  ornyna “sen”, “myrzanyn”  ornyna  “azamat” dep  sóileu kerek” delingen. Fransiya qyzyl  kommunisterining qolynda kedey-kepshik, qúl-qútandardan qúrylghan jendetter әskeri boldy. Olar ýshin ruhany baylyq  týkke túrghysyz edi.  “Sen”,  “azamat” dep sóilemegender, qarsy sóilegender “revolusiya jauy” atalyp,  gilimotina baltasynda Parij alanynda halyq aldynda bastary shabyldy. Aqyrynda osy tónkeris “kósemderinin”  biri Dantonnyn   basy da  biylikke talasqan   jaqtastarynyn  qolymen   shabyldy.   Qany shapshyp, dene yrshyp, bas domalaghan sayyn nadan tobyrlar, ysqyryp, shulap, mәz bolyp bir jasap qalady. Parijdyng ortalyq alany qan sasydy...

        Búl kezende ataqty A. Dumanyng “Aq gýldi kelinshek” (Dama s kameliyamiy)  romany jazylyp, avtor keyipkerlerining auzyna  “sizdin” ornyna “sen” degen sózdi “zorlap” saldy. Sol zamanda   jazushynyn  ýiine bir sheneunik keledi  de   ózinen ýlken jazushygha “sen” dep  til qatady.  Búl anayylyqqa shydamaghan Dumanyng úly: «Siz nege mening әkeme “sen” dep sóileysiz», - dep dýrse qoya beredi. Ákesi aragha týsip balasy ýshin keshirim súrap,  aqtalyp әlek bolady. Úly jazushy,  topas sheneunikten   keshirim súramasa,  balasynyn  kýni ne bolar edi? ...

            1917 jyly   Reseydin  ekonomikasy  eng mesheu, sauatsyz,   artta   qalyp, halyq ash,  kiyer kiyim, isher tamaq tappay ashtyqqa úshyray bastady. Resey  revolusiya  kósemderi osynday ontayly mýmkindikti sәtti paydalanyp,  ónkey kedey-kepshik, qúl-qútan, sauatsyz, jatypisher aramtamaqtardy múzday qarulandyryp, demokratiyagha alghash ayaq basqan Reseylik “Uaqytsha Ýkimetten”  qaraqshylyqpen biylikti zansyz tartyp aldy.   Alghashqyda  dogma,  kópirme bos sózderine senip qalghan el ziyalylary  “esin jighanda”  kesh edi.   Revolusiya  “kósemderi” ylghy aramtamaq, úry – qary, qanysher, baskeserler bolatyn. Alghash Kenes Odaghyn ornatyp ony basqarghan 108 basshynyng ishinde tek beseui ghana aralas nekeden tughan shalaorys bolghan qalghandary ózderin «evrey» dep ataghan shatalar edi. Qylmyskerler ertektegidey etip oidan “ómirbayan”  jazyp,  ezilgen qara halyqtyng joqtaushysy, solar ýshin janyn beretin el ýshin “enirep tughan”  erler etip kórsetti. Leninning qandyqol qaraqshylary  ózderin “bolisheviyk”, “qyzyldar”, “kommunister” dep ataghandardyn  biylikke keluin qara halyq ta  qoldady.   Revolusiya   “kósemderi”  kedey- kepshik,  júmysshylardy  “tap jaularymen” ayausyz kýreske shaqyryp, baylardyn,  oqyghandardyng dýniye- mýlkin talan-tarajgha salghyzsa, búrynghy qúldary baylardyng aqquday asyl qyzdaryn  ózderine  qatyndyqqa  alyp, biri ermekke horlap, qarsy kelgenderdi ayausyz jazalady. Kommunister adamdardyng bilimdiligine, biliktiligine, sapasyna qaramady, tek solardy jaqtaghanyna, aitqandaryn mýlt etpey oryndaytyn tәrtibine qarady. Aq pen qarany ajyrata almaytyn milliondaghan kórsoqyrlar el basqardy. Osylardyng arqasynda  bir Stalinning ózi   42 million jazyqsyz jandardy qúrbandyqqa shaldy. «Qazan tónkerisinen» payda bolghan Kenes Odaghy; halqyna  ruhany bilim, ghylym, din, últ jaghdayyna qayghy-qasiret  pen  qaratýnek әkelip, 62 million jazyqsyz  halyqty atyp,  qorlap-zorlap, týrmege qamap  74 jylda  92  últty túqymymen joyyp jiberdi.   Resey revolusiyasyn  jasaghan “kósemder” de  Parij kommunasyndaghyday   últsyz, adamdyq qasiyetten júrday, dinsiz, oidan–qyrdan jinalghan, qalayda jep qaludy oilaytyn búrynghy memlekettik jemqorlar,   shalasauatty úry-qarylar bolatyn. Leniyn  jemtiktesterimen qaraqshylyq jasar kezde paydalanatyn,  búryn orysta bolmaghan   “tovarishiy”  sózin orys әdebiyetine zorlyqpen kirgizdi. Týrme tilinde ol kezde búl sóz- «tovar – ishiy», “aqsha, tauar,  baylyq izde, tabyndar» degen maghyna bergen. Lenin de, Stalin de basqa  qalghan jemtiktesteri de birde-bireui  janyn auyrtyp,  bir kýn júmys istep ailyq tapqan emes. Aqshany tek qaraqshylyq pen aldau-arbau, aramdyqpen tauyp jýrgender edi. Búlarda  biylikke kelisimen  fransuz revolusionerlerine úqsap “siz” degen sózdi, “senge”  myrza” sózin  “joldas” dep  auystyryp,  ózderin basqalardan  artyq sanap  eshqanday patsha, bay, kulaktargha bas iymeytindigin dәleldeu ýshin olardyng erekshelenip túratyn paroline ainaldy. Qazaq sovet әdebiyetining negizin qalap, revolusiya jyrshysyna ainalghan kóptegen qazaq aqyn-jazushylary da әrbir shygharmasyndaghy keyipkerding auzyna «sen», «joldas» degen anayy sózderdi tyqpalap, sypayygha ainaldyrdy. Osylargha eliktegen sauatyz,  qaranghy qazaq  jastary  elding arqa sýiener, bay, batyr, bi, molda  oqymystylaryna   “siz”, “myrza”  dep sóileudi ar sanap, “sen, halyq jauy, qanaushy tap ókilisin, syilaugha túrmaysyn, kedey – kepshikting araylap tany atty. Senderdi sottaymyz, kózderindi qúrtamyz”,-dep әkirendegender,  aqyry aitqandaryn  istep tyndy... Qazaq ózinen kishige de «sen» dep sóilemey; inim, sinlim, bauyrym, qargham, qaraghym, shyraghym, botam, ainalayyn, kýnim taghy osynday myndaghan qaratpa sózdermen qarym-qatynas jasaghan edi...

   Mine,osy tobyrlar jetpis jylda qazaq mәdeniyetin, býkil adamy qasiyetterin joyyp jiberdi.

“Sen” degen –anayylyq,

“Siz”  degen  -  sypayylyq.

     Býgingi aqparat qúraldaryndaghy últtyq tәrbie kórmegen  kóptegen  jurnalisterterdin  әrbir jazba-syzbalary da  “qazaqy әlemnen” mýldem habarsyz ekendikterin dәleldep otyr. “Sen” degen anayylyqty radio, teledidar, gazet-jurnaldarda óte dóreki jәne jón-josyqsyz әrbir sóilem arasynda: bireumen sóileserde, sóz bastarda, qasynda qarsy qarap túrsa da “sen” dep sóileudi jaman әdetke ainaldyrghan. Búl - qazaq degen halyq ýshin mәdeniyetsizdik, tәrbiyesizdik.  

         Býginde kóp otbasynda  balasy әkesine “sen” dep әkirendese, nemeresi “atasyna,  aghasyna  “sen”  dep edirendeydi; әjesine, apasyna qyzdary;  әpkesine sinlisi - “sen” dep bajyldaghany, búl otbasy mýshelerining arasynda shynayy  sýiispenshiliktin  joqtyghyn bildiredi. Qazaq ýshin «sen» dep sóileu - óshtesudin, at qúiryghyn kesisuding belgisi.

         Árbir gazet redaktory, teledidar basshysy  qol astyndaghy  qyzmetkerlerine:  “Anayy sózderdi sypayy sózdermen  sóiletip,  almastyryp basyndar dese”  bes jylda ruhany jútandyqtan biraz arylyp qalar edik.  Kenes Odaghy ornaghan son  “kenesshe oqymystygha”  ainalghandar,  “qatyn” degen sózden jiyirkenip, gazet, kitap betinen terip alyp, onyng ornyna  “mәdeniyetti sóileymiz» dep “әiel” degen sózdi qoldandy. Qazir “qatyn” degen  sózden  ata jauymyzdyng sózindey qorqamyz.  Ol eshqashan qazaqtyng sózi bolmaghan siyaqty.Qazaqstan telearnalaryndaghy  teleserialdardy  audarghandar  qazaq emes, ózge últ ókili siyaqty. Qazaqtyng kórkem әdebiyetin, Abaydyng audarmalaryn mýldem oqymaghan desede bolady. Sheteldikter qalay sóilese solay audarady. Qazaqtyng Últtyq mentaliytetine salyp audaru sanalaryna kirmeydi. 

       Telehikayalardaghy  audarmalardyng qasirettisi - bizding soltýstikte orysy bar, ormany bar, shalaqazaghy bar - bәri jabylyp “qazaqsha ýirenemiz”  dep,  qazaqshany osy anayy audarmadan ýirenip jýr. Erteng búlardyng sóileu mәneri, syilastyghy osy teleserialdardaghyday   daraqylanyp, sypaylyghy joghalyp ketedi  dep  qorqamyn.

    Jaqynda Ózbekstangha barghanda bizde qayta –qayta berip, әbden  jauyr bolghan orys kinosynyng ózbekshesin kórsetti. Ol kinony jatqa bilemin. Sonda tanqalghanym, múny orys kinosy emes ózbek filimi dersin. Óitkeni,  orys- orysqa “Assalaumaaleykum” dep amandasyp, kishisi ýlkenine “siz” dep sóileydi. Mysaly; Osy kinonyng bir jerinde, búryn tastap ketip endi qayta oralghan әkesine mektep bitirgen qyzy: «Sen mening әkem emessin, ket búl jerden. Seni jek kóremin. 18 jyl búryn tastap ketkensin. Kórgim kelmeydi»,-dep kókbettenedi. Qazaqtar orysshasynan  sózbe–sóz osylay  audarghan. Al, ózbekshesinde - qyzdyng bet әlpeti kógergenmen,  sanaly adamnyng sózi.  Mening úqqanym: «Áke men sizdi 18 jyl kýttim,  qayda jýrsiz?  Meni izdemegeniniz úyat boldy»,– dep túr. Qarshaday qyzynyng әkesine zirkildeu  nyshany da bilinbeydi. Shirkin-ay, bizding qazaqtar da, әsirese,  audarmashylar osynday sanalylyq tanytsa; sonymen qatar  qazaq sóilegende “bilesing be?”, “týsinesing be?”, “jaraydy”   degen sózderdi orynsyz qoldanbaydy. Al, bizding audarmashylar әrbir sózding arasynda osynday sózderdi  orynsyz tyqpalaudyng nәtiyjesinde audarmany qarabayyrlandyryp, sýrensiz, ezbe әngimeler shygharady. Búl audarmashylardy «qazaq tilinen sózdik qory az, kórkem әdebiyet oqymaghan, kóshe sózimen ghana bilimi barlar» dep oilaymyn. Maghjan Júmabaev babamyzdyng ózine jala jauyp qamatqan nadangha; “Sen” – dep sizge ne deyin,              Tamúqta mәngi kýiiniz» – degeni jamandy  dozaqqa qisa da «sen» degen jaman sózge qimaytyndyghyn kórsetip túr.

        A.S. Pushkin Resey patshasy  birinshi Petrding orys halqyn “europalandyramyn” dep orystyng últtyq qasiyetterin zorlyqpen joyghan isterin kórip: «Tek býgingi kýndi óbektep, ótkendi ógeysitu –aramzalyq, jabayylyq, nadandyq», - degen eken. Sonyng kesirinen qazir deni sau, últtyq qasiyetinen ajyramaghan orys tappaysyn. Orys últynyn  aty bar - zaty joq.

Sanasynda sanlauy bar adamgha búdan artyq aitu mýmkin emes.

  Toghaybay  Núrmúratúly

  Abai.kz