سىيلاعاننان نە پايدا،

    ء«سىزدى» قويىپ «سەن» دەسە.

  (بۇقار جىراۋ)

  كەڭەس وداعىنىڭ  70 جىل بويى ميىمىزدى سۋداي اعىزىپ، قۇلاعىمىزعا قۇيىپ كەلگەن فرانتسۋز  رەۆوليۋتسياسىنىڭ قاسىرەتى قانشاما ۇلتتاردى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان ايىرىپ،  ۇلتسىزدانىپ،  جويىلۋعا اكەلىپ سوقتى. وسى فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىن جاساعانداردىڭ نەگىزى - فرانتسۋز ۇلتىنان ەمەس، ارالاس نەكەدەن جانە ۇلتى، تەگى  بەلگىسىز  شاتالار، وزگە تىلدە وزگە ۇلتتىڭ تاربيەسىندە وسكەن  توبىرلار.   فرانتسۋز  رەۆوليۋتسياسىنىڭ كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى  افريكالىق (بۋدان) مۋلات ۇلتىنىڭ گەنەرالى  بولعان. 

     1794 جىلى مەملەكەتتىك توڭكەرىس ارقىلى بيلىككە كەلگەن  فرانتسۋز “قىزىل  كوممۋنارلارىنىڭ” كوممۋنيستەرىنىڭ العاشقى  زاڭدارىنىڭ  ءبىرى  قاسيەتتى ء“سىز” دەگەن ءسوزدى  “سەن”  دەيتىن “مىرزا” دەگەن ءسوزدى “ازامات” دەپ وزگەرتتى. وسىلاي   الەم  تاريحىندا تۇڭعىش رەت ادامزاتتىڭ   رۋحاني گەنەتيكاسىنا  قاستاندىق جاسالىپ،   ۇلتتىق  قۇندىلىقتارىنا، ۇلكەن مەن كىشىنىڭ، اتا-انا مەن بالانىڭ ، ايەل مەن ەركەكتىڭ،  تۋىستار اراسىنا “تەڭدىك”  دەگەن اقىماق  تۇسىنىك كىرىپ، سىيلاستىق، يبالىق، ادامگەرشىلىك قاعيدالارىنىڭ اراسىنا سىنا قاعىلدى. “جوعارى مادەنيەتتىلىك” دەپ وسى كۇنگە دەيىن بارىنشا ناسيحاتتالىپ كەلەدى. كەرىسىنشە، بۇل - تەكسىزدىك،   انايىلىق،  دورەكىلىك. ادامي قاسيەتتەردەن جۇرداي بولىپ، حايۋاندىق ۇلگىگە كىرۋ.

     بۇل ناداندىق  فرانتسۋز اقسۇيەكتەرى اراسىندا ۇلكەن اشۋ تۋعىزدى. ويتكەنى، جاۋىز كوممۋنيستەردىڭ تۇڭعىش زاڭدارىندا; “ادامداردىڭ ءبارى ءبىر-بىرىمەن تەڭ، جاسىنا، لاۋازىمىنا، بايلىعىنا،  قوجايىندىعىنا قاراماي  ء“سىزدىڭ”  ورنىنا “سەن”، “مىرزانىڭ”  ورنىنا  “ازامات” دەپ  سويلەۋ كەرەك” دەلىنگەن. فرانتسيا قىزىل  كوممۋنيستەرىنىڭ قولىندا كەدەي-كەپشىك، قۇل-قۇتانداردان قۇرىلعان جەندەتتەر اسكەرى بولدى. ولار ءۇشىن رۋحاني بايلىق  تۇككە تۇرعىسىز ەدى.  “سەن”،  “ازامات” دەپ سويلەمەگەندەر، قارسى سويلەگەندەر “رەۆوليۋتسيا جاۋى” اتالىپ،  گيلموتينا بالتاسىندا پاريج الاڭىندا حالىق الدىندا باستارى شابىلدى. اقىرىندا وسى توڭكەرىس “كوسەمدەرىنىڭ”  ءبىرى دانتوننىڭ   باسى دا  بيلىككە تالاسقان   جاقتاستارىنىڭ  قولىمەن   شابىلدى.   قانى شاپشىپ، دەنە ىرشىپ، باس دومالاعان سايىن نادان توبىرلار، ىسقىرىپ، شۋلاپ، ءماز بولىپ ءبىر جاساپ قالادى. پاريجدىڭ ورتالىق الاڭى قان ساسىدى...

        بۇل كەزەڭدە اتاقتى ا. ديۋمانىڭ “اق گۇلدى كەلىنشەك” (داما س كامەليامي)  رومانى جازىلىپ، اۆتور كەيىپكەرلەرىنىڭ اۋزىنا  ء“سىزدىڭ” ورنىنا “سەن” دەگەن ءسوزدى “زورلاپ” سالدى. سول زاماندا   جازۋشىنىڭ  ۇيىنە ءبىر شەنەۋنىك كەلەدى  دە   وزىنەن ۇلكەن جازۋشىعا “سەن” دەپ  ءتىل قاتادى.  بۇل انايىلىققا شىداماعان ديۋمانىڭ ۇلى: ء«سىز نەگە مەنىڭ اكەمە “سەن” دەپ سويلەيسىز»، - دەپ دۇرسە قويا بەرەدى. اكەسى اراعا ءتۇسىپ بالاسى ءۇشىن كەشىرىم سۇراپ،  اقتالىپ الەك بولادى. ۇلى جازۋشى،  توپاس شەنەۋنىكتەن   كەشىرىم سۇراماسا،  بالاسىنىڭ  كۇنى نە بولار ەدى؟ ...

            1917 جىلى   رەسەيدىڭ  ەكونوميكاسى  ەڭ مەشەۋ، ساۋاتسىز،   ارتتا   قالىپ، حالىق اش،  كيەر كيىم، ىشەر تاماق تاپپاي اشتىققا ۇشىراي باستادى. رەسەي  رەۆوليۋتسيا  كوسەمدەرى وسىنداي وڭتايلى مۇمكىندىكتى ءساتتى پايدالانىپ،  وڭكەي كەدەي-كەپشىك، قۇل-قۇتان، ساۋاتسىز، جاتىپىشەر ارامتاماقتاردى مۇزداي قارۋلاندىرىپ، دەموكراتياعا العاش اياق باسقان رەسەيلىك “ۋاقىتشا ۇكىمەتتەن”  قاراقشىلىقپەن بيلىكتى زاڭسىز تارتىپ الدى.   العاشقىدا  دوگما،  كوپىرمە بوس سوزدەرىنە سەنىپ قالعان ەل زيالىلارى  “ەسىن جيعاندا”  كەش ەدى.   رەۆوليۋتسيا  “كوسەمدەرى” ىلعي ارامتاماق، ۇرى – قارى، قانىشەر، باسكەسەرلەر بولاتىن. العاش كەڭەس وداعىن ورناتىپ ونى باسقارعان 108 باسشىنىڭ ىشىندە تەك بەسەۋى عانا ارالاس نەكەدەن تۋعان شالاورىس بولعان قالعاندارى وزدەرىن «ەۆرەي» دەپ اتاعان شاتالار ەدى. قىلمىسكەرلەر ەرتەكتەگىدەي ەتىپ ويدان ء“ومىربايان”  جازىپ،  ەزىلگەن قارا حالىقتىڭ جوقتاۋشىسى، سولار ءۇشىن جانىن بەرەتىن ەل ءۇشىن “ەڭىرەپ تۋعان”  ەرلەر ەتىپ كورسەتتى. لەنيننىڭ قاندىقول قاراقشىلارى  وزدەرىن “بولشەۆيك”، “قىزىلدار”، “كوممۋنيستەر” دەپ اتاعانداردىڭ  بيلىككە كەلۋىن قارا حالىق تا  قولدادى.   رەۆوليۋتسيا   “كوسەمدەرى”  كەدەي- كەپشىك،  جۇمىسشىلاردى  “تاپ جاۋلارىمەن” اياۋسىز كۇرەسكە شاقىرىپ، بايلاردىڭ،  وقىعانداردىڭ دۇنيە- مۇلكىن تالان-تاراجعا سالعىزسا، بۇرىنعى قۇلدارى بايلاردىڭ اققۋداي اسىل قىزدارىن  وزدەرىنە  قاتىندىققا  الىپ، ءبىرى ەرمەككە حورلاپ، قارسى كەلگەندەردى اياۋسىز جازالادى. كوممۋنيستەر ادامداردىڭ بىلىمدىلىگىنە، بىلىكتىلىگىنە، ساپاسىنا قارامادى، تەك سولاردى جاقتاعانىنا، ايتقاندارىن ءمۇلت ەتپەي ورىندايتىن تارتىبىنە قارادى. اق پەن قارانى اجىراتا المايتىن ميلليونداعان كورسوقىرلار ەل باسقاردى. وسىلاردىڭ ارقاسىندا  ءبىر ءستاليننىڭ ءوزى   42 ميلليون جازىقسىز جانداردى قۇرباندىققا شالدى. «قازان توڭكەرىسىنەن» پايدا بولعان كەڭەس وداعى; حالقىنا  رۋحاني ءبىلىم، عىلىم، ءدىن، ۇلت جاعدايىنا قايعى-قاسىرەت  پەن  قاراتۇنەك اكەلىپ، 62 ميلليون جازىقسىز  حالىقتى اتىپ،  قورلاپ-زورلاپ، تۇرمەگە قاماپ  74 جىلدا  92  ۇلتتى تۇقىمىمەن جويىپ جىبەردى.   رەسەي رەۆوليۋتسياسىن  جاساعان “كوسەمدەر” دە  پاريج كوممۋناسىنداعىداي   ۇلتسىز، ادامدىق قاسيەتتەن جۇرداي، ءدىنسىز، ويدان–قىردان جينالعان، قالايدا جەپ قالۋدى ويلايتىن بۇرىنعى مەملەكەتتىك جەمقورلار،   شالاساۋاتتى ۇرى-قارىلار بولاتىن. لەنين  جەمتىكتەستەرىمەن قاراقشىلىق جاسار كەزدە پايدالاناتىن،  بۇرىن ورىستا بولماعان   “توۆاريششي”  ءسوزىن ورىس ادەبيەتىنە زورلىقپەن كىرگىزدى. تۇرمە تىلىندە ول كەزدە بۇل ءسوز- «توۆار – يششي»، “اقشا، تاۋار،  بايلىق ىزدە، تابىڭدار» دەگەن ماعىنا بەرگەن. لەنين دە، ستالين دە باسقا  قالعان جەمتىكتەستەرى دە بىردە-بىرەۋى  جانىن اۋىرتىپ،  ءبىر كۇن جۇمىس ىستەپ ايلىق تاپقان ەمەس. اقشانى تەك قاراقشىلىق پەن الداۋ-ارباۋ، ارامدىقپەن تاۋىپ جۇرگەندەر ەدى. بۇلاردا  بيلىككە كەلىسىمەن  فرانتسۋز رەۆوليۋتسيونەرلەرىنە ۇقساپ ء“سىز” دەگەن ءسوزدى، “سەنگە”  مىرزا” ءسوزىن  “جولداس” دەپ  اۋىستىرىپ،  وزدەرىن باسقالاردان  ارتىق ساناپ  ەشقانداي پاتشا، باي، كۋلاكتارعا باس يمەيتىندىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن ولاردىڭ ەرەكشەلەنىپ تۇراتىن پارولىنە اينالدى. قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاپ، رەۆوليۋتسيا جىرشىسىنا اينالعان كوپتەگەن قازاق اقىن-جازۋشىلارى دا ءاربىر شىعارماسىنداعى كەيىپكەردىڭ اۋزىنا «سەن»، «جولداس» دەگەن انايى سوزدەردى تىقپالاپ، سىپايىعا اينالدىردى. وسىلارعا ەلىكتەگەن ساۋاتىز،  قاراڭعى قازاق  جاستارى  ەلدىڭ ارقا سۇيەنەر، باي، باتىر، بي، مولدا  وقىمىستىلارىنا   ء“سىز”، “مىرزا”  دەپ سويلەۋدى ار ساناپ، “سەن، حالىق جاۋى، قاناۋشى تاپ وكىلىسىڭ، سىيلاۋعا تۇرمايسىڭ، كەدەي – كەپشىكتىڭ ارايلاپ تاڭى اتتى. سەندەردى سوتتايمىز، كوزدەرىڭدى قۇرتامىز”،-دەپ اكىرەڭدەگەندەر،  اقىرى ايتقاندارىن  ىستەپ تىندى... قازاق وزىنەن كىشىگە دە «سەن» دەپ سويلەمەي; ءىنىم، ءسىڭلىم، باۋىرىم، قارعام، قاراعىم، شىراعىم، بوتام، اينالايىن، كۇنىم تاعى وسىنداي مىڭداعان قاراتپا سوزدەرمەن قارىم-قاتىناس جاساعان ەدى...

   مىنە،وسى توبىرلار جەتپىس جىلدا قازاق مادەنيەتىن، بۇكىل ادامي قاسيەتتەرىن جويىپ جىبەردى.

“سەن” دەگەن –انايىلىق،

ء“سىز”  دەگەن  -  سىپايىلىق.

     بۇگىنگى اقپارات قۇرالدارىنداعى ۇلتتىق تاربيە كورمەگەن  كوپتەگەن  جۋرناليستەرتەردىڭ  ءاربىر جازبا-سىزبالارى دا  “قازاقى الەمنەن” مۇلدەم حابارسىز ەكەندىكتەرىن دالەلدەپ وتىر. “سەن” دەگەن انايىلىقتى راديو، تەلەديدار، گازەت-جۋرنالداردا وتە دورەكى جانە ءجون-جوسىقسىز ءاربىر سويلەم اراسىندا: بىرەۋمەن سويلەسەردە، ءسوز باستاردا، قاسىندا قارسى قاراپ تۇرسا دا “سەن” دەپ سويلەۋدى جامان ادەتكە اينالدىرعان. بۇل - قازاق دەگەن حالىق ءۇشىن مادەنيەتسىزدىك، تاربيەسىزدىك.  

         بۇگىندە كوپ وتباسىندا  بالاسى اكەسىنە “سەن” دەپ اكىرەڭدەسە، نەمەرەسى “اتاسىنا،  اعاسىنا  “سەن”  دەپ ەدىرەڭدەيدى; اجەسىنە، اپاسىنا قىزدارى;  اپكەسىنە ءسىڭلىسى - “سەن” دەپ باجىلداعانى، بۇل وتباسى مۇشەلەرىنىڭ اراسىندا شىنايى  سۇيىسپەنشىلىكتىڭ  جوقتىعىن بىلدىرەدى. قازاق ءۇشىن «سەن» دەپ سويلەۋ - وشتەسۋدىڭ، ات قۇيرىعىن كەسىسۋدىڭ بەلگىسى.

         ءاربىر گازەت رەداكتورى، تەلەديدار باسشىسى  قول استىنداعى  قىزمەتكەرلەرىنە:  “انايى سوزدەردى سىپايى سوزدەرمەن  سويلەتىپ،  الماستىرىپ باسىڭدار دەسە”  بەس جىلدا رۋحاني جۇتاڭدىقتان ءبىراز ارىلىپ قالار ەدىك.  كەڭەس وداعى ورناعان سوڭ  “كەڭەسشە وقىمىستىعا”  اينالعاندار،  “قاتىن” دەگەن سوزدەن جيىركەنىپ، گازەت، كىتاپ بەتىنەن تەرىپ الىپ، ونىڭ ورنىنا  “مادەنيەتتى سويلەيمىز» دەپ “ايەل” دەگەن ءسوزدى قولداندى. قازىر “قاتىن” دەگەن  سوزدەن  اتا جاۋىمىزدىڭ سوزىندەي قورقامىز.  ول ەشقاشان قازاقتىڭ ءسوزى بولماعان سياقتى.قازاقستان تەلەارنالارىنداعى  تەلەسەريالداردى  اۋدارعاندار  قازاق ەمەس، وزگە ۇلت وكىلى سياقتى. قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتىن، ابايدىڭ اۋدارمالارىن مۇلدەم وقىماعان دەسەدە بولادى. شەتەلدىكتەر قالاي سويلەسە سولاي اۋدارادى. قازاقتىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتىنە سالىپ اۋدارۋ سانالارىنا كىرمەيدى. 

       تەلەحيكايالارداعى  اۋدارمالاردىڭ قاسىرەتتىسى - ءبىزدىڭ سولتۇستىكتە ورىسى بار، ورمانى بار، شالاقازاعى بار - ءبارى جابىلىپ “قازاقشا ۇيرەنەمىز”  دەپ،  قازاقشانى وسى انايى اۋدارمادان ۇيرەنىپ ءجۇر. ەرتەڭ بۇلاردىڭ سويلەۋ مانەرى، سىيلاستىعى وسى تەلەسەريالدارداعىداي   داراقىلانىپ، سىپايلىعى جوعالىپ كەتەدى  دەپ  قورقامىن.

    جاقىندا وزبەكستانعا بارعاندا بىزدە قايتا –قايتا بەرىپ، ابدەن  جاۋىر بولعان ورىس كينوسىنىڭ وزبەكشەسىن كورسەتتى. ول كينونى جاتقا بىلەمىن. سوندا تاڭقالعانىم، مۇنى ورىس كينوسى ەمەس وزبەك ءفيلمى دەرسىڭ. ويتكەنى،  ورىس- ورىسقا “اسسالاۋماالەيكۋم” دەپ امانداسىپ، كىشىسى ۇلكەنىنە ء“سىز” دەپ سويلەيدى. مىسالى; وسى كينونىڭ ءبىر جەرىندە، بۇرىن تاستاپ كەتىپ ەندى قايتا ورالعان اكەسىنە مەكتەپ بىتىرگەن قىزى: «سەن مەنىڭ اكەم ەمەسسىڭ، كەت بۇل جەردەن. سەنى جەك كورەمىن. 18 جىل بۇرىن تاستاپ كەتكەنسىڭ. كورگىم كەلمەيدى»،-دەپ كوكبەتتەنەدى. قازاقتار ورىسشاسىنان  سوزبە–سوز وسىلاي  اۋدارعان. ال، وزبەكشەسىندە - قىزدىڭ بەت الپەتى كوگەرگەنمەن،  سانالى ادامنىڭ ءسوزى.  مەنىڭ ۇققانىم: «اكە مەن ءسىزدى 18 جىل كۇتتىم،  قايدا ءجۇرسىز؟  مەنى ىزدەمەگەنىڭىز ۇيات بولدى»،– دەپ تۇر. قارشاداي قىزىنىڭ اكەسىنە زىركىلدەۋ  نىشانى دا بىلىنبەيدى. شىركىن-اي، ءبىزدىڭ قازاقتار دا، اسىرەسە،  اۋدارماشىلار وسىنداي سانالىلىق تانىتسا; سونىمەن قاتار  قازاق سويلەگەندە “بىلەسىڭ بە؟”، “تۇسىنەسىڭ بە؟”، “جارايدى”   دەگەن سوزدەردى ورىنسىز قولدانبايدى. ال، ءبىزدىڭ اۋدارماشىلار ءاربىر ءسوزدىڭ اراسىندا وسىنداي سوزدەردى  ورىنسىز تىقپالاۋدىڭ ناتيجەسىندە اۋدارمانى قارابايىرلاندىرىپ، سۇرەڭسىز، ەزبە اڭگىمەلەر شىعارادى. بۇل اۋدارماشىلاردى «قازاق تىلىنەن سوزدىك قورى از، كوركەم ادەبيەت وقىماعان، كوشە سوزىمەن عانا ءبىلىمى بارلار» دەپ ويلايمىن. ماعجان جۇماباەۆ بابامىزدىڭ وزىنە جالا جاۋىپ قاماتقان نادانعا; “سەن” – دەپ سىزگە نە دەيىن،              تامۇقتا ماڭگى كۇيىڭىز» – دەگەنى جاماندى  دوزاققا قيسا دا «سەن» دەگەن جامان سوزگە قيمايتىندىعىن كورسەتىپ تۇر.

        ا.س. پۋشكين رەسەي پاتشاسى  ءبىرىنشى پەتردىڭ ورىس حالقىن “ەۋروپالاندىرامىن” دەپ ورىستىڭ ۇلتتىق قاسيەتتەرىن زورلىقپەن جويعان ىستەرىن كورىپ: «تەك بۇگىنگى كۇندى وبەكتەپ، وتكەندى وگەيسىتۋ –ارامزالىق، جابايىلىق، ناداندىق»، - دەگەن ەكەن. سونىڭ كەسىرىنەن قازىر دەنى ساۋ، ۇلتتىق قاسيەتىنەن اجىراماعان ورىس تاپپايسىڭ. ورىس ۇلتىنىڭ  اتى بار - زاتى جوق.

ساناسىندا ساڭلاۋى بار ادامعا بۇدان ارتىق ايتۋ مۇمكىن ەمەس.

  توعايباي  نۇرمۇراتۇلى

  Abai.kz