2015 jyly Nazarbaev Uniyversiyteti ózining alghashqy týlekterin shygharady. Býgingi tanda enbek naryghyna qanday mamandar qajet ekeni turaly jәne elimizde qazaqstandyq daryn iyelerin qalay Qazaqstanda alyp qalugha bolatyndyghy turaly óz oiymen Nazarbaev Uniyversiytetining rektory Shiygeo Katsu bólisti.  

— 2015 jyl – Nazarbaev Uniyversiytetining alghashqy bakalavrlarynyng oqudy tәmamdaytyn jyly. Qyzyghushylyq tanytqan júmys berushilerden úsynystar týsti me? Bos qyzmet oryndarynyng jәrmenkesi jýrgizildi me? Ótkizilse, qanday kompaniyalarmen? Qanday salalar boldy?

— Aqparat ýshin aitayyn, bizding uniyversiytette keybir oqytu baghdarlamalarynyng alghashqy týlekteri bar.  Bizde songhy ýsh jylda qazaqstandyq kәsiporyn iyeleri men shaghyn jәne orta kәsip jetekshileri ýshin biznes salasynda kurstar jýrgizilude. Sonymen qatar, orta mektepter men jogharghy oqu oryndarynyng oqytushylary ýshin biliktilikti arttyru baghdarlamalary bar.  Dәl qazirgi uaqytta bizde qansha kompaniya óz ústanymdaryn úsynghandyghy turaly, qanday úsynystardyng bolghandyghy turaly naqty statistika joq. Biraq, maghan studentterding aituynsha, olardyng keybireulerining júmystary bar eken. Optimistik túrghydan alghanda,  men olardyng kóbisining osy baghytta kele jatqanyn aita alamyn.  Búghan bir sebep, biz osy jyldyng nauryz aiynda ózimizding alghashqy bos qyzmet oryndarynyng jәrmenkesin ótkizdik. Búl jәrenkege 150-den astam kompaniya qatysty.  Oghan qatysushylar retinde tek bizding studentter ghana emes, sonymen qatar «Bolashaq» baghdarlamasynyng týlekteri de qatysty. Barlyghy 900 adam. Kompaniyalar túsaukeserlerin kórsetti, búdan ózge júmysqa túratyn kezde әngimelesudi qalay jýrgizu kerektigi turaly ózin qay túrghydan kórsete bilu kerek, týiindemeni qalay jazu kerektigi turaly, kandidattardan júmys berushiler neni kýtetindigi jóninde leksiyalar men kurstar ótkizildi. Ári qaray, tórtinshi kurstyng studentteri kompaniyalardan, Ýkimetten, Parlament pen ózge de úiymdardan synaq isinen ótti. Osy baylanystardyng arqasynda,  júmys jóninde kóptegen úsynystar týsti. Yaghni, bizde naqty mәlimetter әzirge joq, degenmen bizding keybir studentter óz júmys oryndaryn tauyp ta ýlgerdi.

Ótken senbide biz ekinshi ret bos júmys oryndarynyng jәrmenkesin ótkizdik, biraq búl joly tek ózimizding studentter ýshin boldy.  Oghan shamamen 60 kompaniya qatysty.  Múnda halyqaralyq  auditorlyq kompaniyalar da boldy, әsirese, ýlken tórttik, múnay-gaz,  «Eyr Astana» sekildi transport kompaniyalary, IT, sonday-aq,  «Samúryq-Qazynanyn» enshiles kompaniyalarynyng ókilderi qatysty, bir sózben aitqanda týrli salalardan keldi.  Memlekettik organdar tarapynan da bizding studentterge qyzyghushylyq joghary.  Bizding taraptan 300-400 student qatysty.  Maghan jogharghy kurstardyng studentteri kóp bolghan joq degende qatty tanqalghanym ras,  basym bóligi 1-, 2-, 3-kurstardyng studentteri eken. 

—Onyng sebebi nede?

— Jaqsy súraq. Mening oiymsha, ne jogharghy kurstyng studentteri júmys berushilermen jaqsy qarym-qatynas ornatyp alghan, nemese magistraturagha týskisi keletin studentterimizding sany artqan.

— Olar NU-de qalghylary keledi  me,  әlde shetelge ketkileri keledi me?

— Biz olardyng shetelge ketkenin qoldaymyz. Biz olargha «Bolashaq» baghdarlamasynyng mýmkindikterin paydalanudy úsynamyz, eger olar oqudy jalghastyrghylary kelse, shetelde oqyghandary jón  bolar dep  oilaymyn. Olar jaqsy uniyversiytetterge týsip, mýmkindik bolsa doktor dәrejesin alyp, bizge kelip myndaghy júmysqa kómektesedi dep ýmittenemiz.

— NU-de alynghan ghylymy dәrejeler halyqaralyq JOO-da esepteledi me,baghalanady ma?

— Áriyne. Óziniz biletindey, qazirgi tanda bizdin  Nazarbaev Uniyversiyteti turaly zannyng arqasynda qazaqstandyq tirkeuimiz bar. Onda NU-de alynghan ghylymy dәrejeler Qazaqstanda әreket etedi dep anyq jazylghan.  Al halyqaralyq tirkeu keyinirek bolady. Ádette uniyversiytette birneshe jyldyng bitirushileri bolu kerek. Álbette, biz tirkeudi alamyz, biraq jaqyn arada emes.  Degenmen, búl  shynayy tosqauyl bola ma?   Men olay oilamaymyn, sebebi әlemde tirkeuden ótpegen birneshe TOP-uniyversiytetter bar. Yaghni, qos jýie bar: tirkelgen jәne tirkelmegen uniyversiytetter.  Olar da bakalavriattan magistraturagha deyin studenttermen almasady.

— Siz halyqaralyq tirkeuding talaptarynyng biri – birneshe ret týlek shygharu dep aityp óttiniz. Basqa taghy qanday talaptar bar?  Sheteldik studentterding boluy mindetti me?

— Joq, búl talapqa enbeydi.  Uniyversiytet halyqaralyq zertteu uniyversiyteti retinde qabyldanuy ýshin uniyversiytetterdi baghalaytyn  jýieler bar. Áriyne, uniyversiytettin  halyqaralyq kontingenti bolghany jaqsy. Biraq búl  qatyp qalghan qaghida bolyp sanalmaydy.  

— Eng manyzdy kriyteriy qanday?

— Bilim beru sapasy.

— Onyng ólshemi qanday? Sebebi, әr elde sapany baghalau jýieleri әrtýrli emes pe?!  

— Iya, sol ýshin de tirkeuding týrli jýieleri bar. Búl ýderis qanday bolsa da, ol birinshi ózin-ózi baghalaudan bastalady.  Biz akademiyalyq jaqty da, zertteudi de, studenttik ómirde de jәne t.b. aspektilerdi qarastyratyn ózimizding jekemenshik eseptememizdi dayyndaymyz. Sodan keyin baryp, biz ózimizding kim ekenimizdi aitamyz. Bizding qanday tirkeuden ótkimiz keletindigine oray, sol úiym bizge óz tobyn jiberedi. Búl tek qaghazdaghy jattyghular emes. Olar bizge keledi, barlyq ýderisti qadaghalaydy, bizding qaghaz betine týsirgen mәlimetterimizding barlyghy bizde shynymen de jýrgiziletindigine kóz  jetkizedi. Olar  barlyghyn jazyp alady, odan keyin ózderindegi JOO-nyng kriyteriylerimen salystyrady. Búl bir jyldan astam uaqytty talap etedi. Olar bizding eng tómengi dengeyge say kelemiz be, kelmeymiz be, soghan qaraydy. Biz akkreditasiyany ala alamyz degen senimdemin. Akkreditasiyalau agenttikteri AQSh-ta, Úlybritaniyada bar, europalyq agenttikter de bar.  Qazaqstan Bolon ýderisi men akademiyalyq mobilidikke qatysu boyynsha mindetti qabyldady, sol sebepti biz ony da esepke aluymyz kerek. Tirkelu ýderisin shama kelgenshe jyldam bastaugha tyrysamyz.  ­Ózimizding eseptememizdi qúrudy kelesi jyly bastaymyz,  sebebi kýtetin uaqyt joq. Eger biz akkreditasiyany birneshe týlekter shyqqannan keyin bastasaq, búl ýderis  úzaqqa sozylyp ketedi. Áytkenmen, qazirgi tannyng ózinde UCL, WisconsinMadisonUniversity  sekildi bizding halyqaralyq strategiyalyq seriktesterimiz ben ózge de uniyversiytetter bizge kelip,  baghdarlamalargha  ózderining syrtqy baghalaryn berude.  Olar qazirding ózinde osymen ainalysuda.  Sol sebepti de, biz shamamen óz baghdarlamamyzdyn  artyq jәne kem tústaryn bilemiz. Óz studentterimizdi jaz kezeninde shetelge jiberudi bastadyq, mysalgha AQSh-tyng Medison qalasyndaghy Viskonsin uniyversiytetine jiberdik.  Olar ol jaqqa jazghy semestrde barady, jergilikti studenttermen birge sabaqtargha qatysady. Sheteldik professorlar bizding studentterdi kóredi, olardyng bilimderin tekseredi. Biz sodan jaqsy pikirler aludamyz.  Búl – kezen-kezenmen  jýzege asatyn ýderis.

— Siz týlekterding bir bóligi uniyversiytet manyndaghy zertteu ortalyqtarynda júmys isteuge qalady dep aityp óttiniz...

— Biz studentterimiz oqudy jalghastyryp, ghylymy qyzmetpen bizding uniyversiytette ainalysady degen ýmittemiz. Sonday-aq, biz syrttan kishi ghylymy qyzmetkerlerdi jaldaymyz.

— Qansha student osynday tilekterin bildirdi? Olardy tartu ýshin qanday júmystar jýrgizilude?

— Men әzirge naqty sanyn aita almaymyn. Olar birinshi dәrejeni alugha ýmitker bolulary kerek.  Búl ýderis tek nauryzda bastalady.  Qazirgi tanda kóptegen studentter sheteldik uniyversiytetterge ótinish berude. Kelesi jyldyng nauryzyna qaray bizde qansha student shetelge ketetindigi men qansha student ózimizde magistraturagha qalatyndaghy turaly naqty aqparat bolady. Eger olar songhysyn tandamasa, olar magistraturasyz zertteu ortalyqtaryna tikeley bara alatyndyghyna kýdigim bar. Olar bizding ortalyqtyng zertteu toptarynda júmys isteydi, biraq oqularyn jalghastyrulary kerek. Áytpese olar keleshekte zertteushi retinde algha jyljy almaytyndyghy anyq. Búl jerde olar tek bakalavr dәrejesin alady, ghylymy qyzmetting tek kishkentay bóligi ghana mengeriledi. Eger olar ghylymmen ainalysqylary kelse, ózderining barlyq enbek mansaptaryn soghan arnaugha tura keledi. Men olar osy ýderiste janalyq ashyp, ózderining janalyqtaryn  kommersiyalandyryp, odan payda tauyp, ózge zertteulerge demeushilik etedi dep ýmittenemin.  Biraq, búl úzaq merzimdi qajet etetin ýderis. Nazarbaev Uniyversiytetinde ghylymy qyzmetkerlerding eki týri júmys isteydi. Birinshisi – professorlyq-oqytushy qúramy. Nazarbaev Uniyversiyteti zertteu uniyversiyteti bolyp tabylady.  Búl bizding professorlar oqytushy qyzmetimen qatar, ghylymy qyzmetpen de ainalysady degendi bildiredi. Búl óte manyzdy, sebebi búl zertteu uniyversiytetining manyzdy sipattamalarynyng biri. Basqa uniyversiytetter tek oqytushylyq qyzmetpen ghana ainalysady. Ol jaqta múghalimderge jeke zertteu jýrgizu mindet bolyp sanalmaydy.  Búnday uniyversiytetterding studentteri ghylymmen qatty ainalysa qoymaydy. Olar enbek naryghyna kóbirek baghyttanghan. Biz zertteu uniyversiyteti retinde,  bizding kóptegen studentterimiz oqudy jalghastyryp, ghalym nemese ghylymy dәrejeler alady dep ýmittenemiz. Osylaysha, biz ózimizding studentterimizding ghylymgha degen qyzyghushylyqtaryn arttyru ýshin,  bizding professorlardyng jetekshiligimen zertteulerge qatysqanyn qúptaymyz. Bizding professorlardyng ózderining jekemenshik zertteu jobalary bar.  Al ekinshi týri – uniyversiytetting zertteu ortalyqtaryna júmysqa alynghan kishi ghylymy qyzmetkerler.  Degenmen, jobalardy jetekshi zertteushiler basqarady.  Olar tek ghylymy salada tәjiriybeleri bar PhD iyegerleri bola alady. Áriyne,  zertteu ortalyghyna kelip: men – jetekshi zertteushimin deuge bolmaydy.  Qazirgi tanda bizding ortalyqtarda kóptegen jas mamandar júmys isteydi, biz olargha  bizding uniyversiytetten, ya bolmasa  bizding halyqaralyq seriktesterimizden PhD alugha kenes beremiz. Býgingi tanda Nazarbaev Uniyversiytetinde bilim beruding Jogharghy mektebinde PhD-ding bir baghdarlamasy men injeneriya mektebinde  PhD baghdarlamasy boyynsha alty mamandyq ashyldy (PhD Biomedical Engineering, PhD in Sustainable Engineering, PhD in Energy Engineering, PhD in Information and Communication technologies, PhD in Material Science and Engineering, PhD in Robotics and Mechatronics).

— Biylghy oqu jylynda Nazarbaev Uniyversiytetinde MVA jana baghdarlamasy bastau aldy. Búl baghdarlamanyng studentterge berer artyqshylyqtary qanday? Qazaqstandyq talapkerding shetel uniyversiytetinin  MVA baghdarlamasynan góri, sizderdin  baghdarlamany tandauy ýshin ne isteu kerek?

— Mening kózqarasym boyynsha, osyndaghy, Qazaqstandaghy MVA baghdarlamalarynyng maqsaty, biz  – zamanauy tehnikany, filosofiyany, menedjment praktikasyn barynsha kóp qazaqstandyq jetekshilerding arasynda taratugha tyrysamyz.  Sol sebepti de biz osy baghdarlamany shygharamyz dep sheshtik. Búrynda, ózderiniz bilesizder, «Bolashaq»  baghdarlamasy eshqashan da MVA baghdarlamalaryn qarjylandyrghan emes. MVA-nyng qoghamdyq iygilikten góri, jeke adamnyng paydasy ýshin qajet ekendigi dәleldengen. Sol kezde búl baghdarlamanyng barlyq artyqshylyqtary qoghamnan góri, jeke adamdar ýshin ghana qoldanylghandyghy eskerilgen. Degenmen, biz qazaqstandyq ekonomika ýshin, sonymen qatar qogham ýshin barynsha kóp jaqsy, zamanauy jetekshilerdi damytu kerek dep oilaymyz. Qazaqstan ilgeri jyljyghysy keledi, bәsekege qabiletti 30 elding birine ainalghysy keledi. Ol ýshin progressivti, basqarushy kadrlar qajet ekeni de aiqyn.  Memleket bizben kelisimge keldi, sol sebepti biz  MVA studentterine granttar úsyna alu ýshin bizge resurstar bóle bastady.

Búl – artyqshylyqtardyng biri, yaghny shetelde bilim alumen salystyrghanda, qarjylyq túrghysynan alghanda óte tiyimdi. MVA baghdarlamalary AQSh-tyng jaqsy uniyversiytetterinde óte qymbat túrady. Áytkenmen, múndaghy bilim beru sapasy da AQSh-tyng TOP-magistraturalarymen birdey jәne arzanyraq, sebebi osy baghdarlama boyynsha bizding seriktesimiz – Diuk Uniyversiytetining Fukua  biznes-mektebi. Oqugha týsushiler Qazaqstanda bilim ala alady, sonday-aq, grantqa ie bolu mýmkindikteri de bar.  Búdan ózge,  bizding MBA- jәne EMBA-baghdarlamalarynyng studentteri menedjmentting eng zamanauy tәjiriybeleri boyynsha oqidy.  Eger siz AQSh-ta bilim alsanyz, studentter oqityn keysterding barlyghy birynghay batystyq  әri AQSh pen batys kompaniyalaryna baghdarlanghan. Biraq, siz múnda oralghan kezde óz bilimderinizdi tәjiriybede qoldanu ýshin sizge qayta qalyptasugha tura keledi. Bizding professorlar qazirding ózinde jergilikti jaghdaylargha negizdelgen keyster dayyndap jatyr. Búl studentterge batys tәjiriybesi turaly ghana aqparat almay, sonymen qatar jergilikti jaghdaydy da salystyra qaraugha mýmkindik beredi. Búny da bizding baghdarlamamyzdyng  artyqshylyqtarynyng biri dep qarastyrugha  bolady.

— Qazir qazaqstandyq JOO-nyng týlekterining arasynda qarjygerler men ekonomisterding sany kóp, al tehnikalyq mamandyqtardy iygergender sany az dep aityp jatady. Sol qanshalyqty shyndyqqa janasady? Ózge qazaqstandyq JOO-nyng týlekteri tap bolyp jatqan mәselelerge saraptama jýrgizip kórdiniz be?

— Uniyversiytet qúrylghan kezde, búnday saraptama jobanyng tehnikalyq-ekonomikalyq negizi retinde jýrgizildi.  Sol sebepti, biz basym nazardy ghylym men injenerlik mamandyqtargha audardyq. Bizding studentterding ýshten eki bóligi injenerlik mamandyqtar men ghylymmen, tek bir bóligi ghana gumanitarlyq jәne әleumettik ghylymdarmen ainalysady. Áriyne, saraptama jýrgizildi. Injenerler men ghalymdardyng jetispeui – Qazaqstannyng ghana mәselesi emes. AQSh, Europa, Japoniya, Qytay – barlyghy olargha injenerlerding jetispeytindigin rastaydy.  Búghan songhy 15-20 jylda aqparattyq tehnologiyalar sektorynyng shiraq damuy sebep. Búdan ózge, klimattyng auysu mәselesi de bar. Qazirgi tanda keybir ózekti mәseleler soghan baylanysty. Mәsele klimattyng jylynu ýderisin qalay toqtatuda emes, klimat auysuy men jahandyq  jylymyqty qalay bәsendetude jatyr.  Úzaqmerzimdi keleshekte azyq-týlik qauipsizdigimen qalay qamtamasyz etuge bolady? Indet taraudyng aldyn qalay alugha bolady. Ebolagha qaranyzshy.  Oghan deyin qús túmauy boldy. Indet sikli – jahandanudyng bir bóligi. Mýmkin búl klimat auysymymen baylanysty shyghar.  Aqiqaty mynda jatyr, әlemge kóptegen dәriger kerek, barynsha kóp medisinalyq ghylymy qyzmetkerler kerek, farmasevtikalyq zertteulermen ainalysatyn  mamandar qajet.  Yaghni, tehnikalyq jәne ghylymy kadrlardyng azdyghy jahandyq mәsele.

Múndaghy ózekti mәsele Qazaqstandaghy zangerlerding kóptiginde emes. Iya, biz Nazarbaev Uniyversiytetinde jaqsy ghalymdar men injenerlerdi shygharugha tyrysamyz, biraq olardy elde ústap qala alamyz ba? Sebebi, bizding dayyndaghan daryndarymyz  shetelge ketip, oralmay qalsa ókinishtisi sol bolady.  Mine, uayymdaugha bolatyn mәsele osy.

Sol sebepti, biz ghalymdar elge qayta oralulary  men injenerler óz bilimderin tәjiriybede qoldana alulary ýshin  jayly jaghday, laboratoriyalar men zertteu ortalyqtaryn qúruymyz kerek. Búl – injenerlik kәsiporyndardy da damytu kerek degendi bildiredi. Qazaqstandyq ekonomikanyng negizi – múnay-gaz sektory, tau-ken rudasy salasy. Qazaqstan   múnay-gaz, tau-ken rudasy sektorynyn, sonymen qatar metallurgiyanyng jәne t.b. sheshimderin tabatyn  jogharghy qosylghan qúny bar  injiniringtik qyzmetterdi damytudy bastaydy.  Mening oiymsha, biz osy mәseleni uayymdauymyz qajet.

 Burokratiya ketui kerek. Memleket jas adamdar basqaratyn jana kompaniyalardy qúrugha mýmkindik berui kerek. Býginde jastar negizinen  import-eksportty kózdeytin sauda kompaniyalaryn qúrumen  ainalysady.  Bolashaq múnda emes. Biz óz studentterimizge ózderi oqyp jýrgen ghylymda júmys oryndaryn qúru kerek dep ýiretemiz. Mine, biz qazir osyny oilaymyz.

— Qazaqstandyq bloger Ernar Núrmaghambetov ózining jariyalanymdarynyng birinde: «"Nazarbaev Uniyversiyteti", "Nazarbaev Ziyatkerlik mektepteri" jәne "Nazarbaev Qory" mәrtebesi turaly

zannyng 3 babyndaghy әleumettik jauapkershilik pen ashyqtyq qaghidatyndaghy «óz qyzmetining barlyq baghyttary boyynsha aqparattyq ashyqtyqty qamtamasyz etu» dep jazylghanmen, uniyversiytet jyldyq   shoghyrlandyrylghan qarjylyq esebin jariyalamaydy»,- dedi. Nelikten NU búnday esepti jariyalamaydy?

— Shyndyghyna kelgende, biz memlekettik budjetten bólingen qarajattan kóp júmsay almaymyz. Memlekettik budjet – búl bәrine qoljetimdi qújat. Búl túrghydan alghanda bizding qansha júmsaytynymyzdy adamdar biledi. Biz búl shekten aspauymyz kerek, jәne qarajattardy paydalanu da sonda kórsetilgen. Biz memleketke investisiyalar baghdarlamasy men operasiyalyq shyghyndar baghdarlamasyn kórsetemiz. Biz úzaqmerzimdi shyghyndar budjetin qúrghan kezde, barlyghyn anyq kórsetip qoyamyz. Qordyng basym bóligi, óziniz kórip otyrghanday uniyversiytetting infraqúrylymyna júmsalady.  Biz ýnemi keneyemiz. Qazir birneshe jana ghimarat túrghyzyp jatyrmyz: bizding biznes pen memlekettik sayasat mektepterining ghimaraty, ghylymy laboratoriyalar ýshin ghimarattar, jana akt zaly, kópfunksiyaly auditoriyalar, jana jataqhanalar. Bizding studentterimizding kóbisi barlyq professorlyq-oqytushylar qúramy sekildi uniyversiytet aumaghynda túrady, óziniz biletindey, Astanada ómir sýru óte qymbat ekeni ras.  Búdan ózge, biz  qarajatty jana laboratoriyalar men tehnologiyalyq parkting damuyna bólemiz.

— 2014 jyly QR BGhM-nen  Nazarbaev Uniyversiytetining maqsatty salymyna 57,12 mlrd.tenge bólindi.  Qúrylysqa bólinetin shyghynnyng ýlesi (payyzben alghanda) qansha?

— Búl negizgi kapitalgha bólingen qarjy bolghandyqtan, shamamen 85%- y qúrylysqa júmsalady. Qalghany – jabdyqtargha, laboratoriyagha, arnayy laboratoriyalyq jihazdargha júmsalady. Bizding laboratoriyalar arnayy jylytudy, aua tazalaytyn sýzgishterdi, arnayy jaryqty, kommunikasiya jýrgizudi talap etedi. Últtyq medisinalyq holdingting ghimarattary da arnayy jabdyqtardy talap etedi. Búnday jabdyqtaudyng qymbat túratyndyghyn bilesizder. Qyzmetkerlerding enbekaqylary operasiyalyq budjet arqyly tólenedi, al ol memleketting studentterdi oqytugha bóletin granttarynan túrady. Bizding bakalavriat keybir jaghdayda «Bolashaqtyn» bakalavrlargha arnalghan  stiypendiyasynyng da ornyn basady, sol sebepti biz shamamen osy baghdarlamagha bólinetin resurstar kólemin alamyz. Múnda professorlyq-oqytushylar qúramynyn, әkimshilikting enbekaqylary, studentterding stiypendiyalary kiredi.

— Uniyversiytet aldaghy uaqytta ózining qarjylyq esebin jariyalaudy josparlay ma?

 — Qazirgi tanda biz tolyqtay, syrtqy auditti jýrgizetin memleketke tәueldimiz. Degenmen, bolashaqta bizde kiristing barynsha әrtaraptandyrylghan kózderi bolyp, biz memlekettik budjetten barynsha tәuelsizdene týsken kezde, osynday mýmkindikti qarastyrugha bolady dep oilaymyn.

— Maqsatty transfertterden ózge, uniyversiytet budjetine týsetin ýles qanday?

— Ol әli kýnge deyin kóp emes.  Biz Total sekildi múnay kompaniyalarymen qarjylandyrylamyz. Olar bizding zertteulerimizge demeushilik kórsetedi, sonday-aq, bizding studentter shetelde PhD alulary ýshin granttar bóledi. Demeushiler bakalavrlar ýshin de granttar úsynady. Búnday granttar Qazaqstan azamaty bolyp tabylmaytyn studentterdi oqytugha mýmkindik beredi. Sebebi, zang boyynsha, memleket onday granttar bóle almaydy. Esepke alghan kezde biz últqa nazar audarmaugha tyrysamyz. Keyde bizge óte jogharghy nәtiyjeler kórsetip,  ózge, әsirese kórshi memleketterding talapkerleri – qyzghyzdar, tәjikter kelip jatady.  Olargha qarsylyq tanytqan óte ókinishti bolar edi, sebebi olar bizde oqyghylary keledi. Sol sebepti, biz demeushelerdi izdeuge tyrysamyz.  

— Qazanda Parlament Mәjilisinde Nazarbaev Uniyversiytetin qarjylandyrugha qatysty zang jobasy talqylandy.  Týzetulerding biri sheteldik studentterge granttardy qarjylandyru boldy...

—Iya.  Siz sonda boldynyz, sol sebepti de siz kóptegen deputattardyng әreketteri men olardyng osy mәsele túrghysynda alandaghandaryn bilesiz.  Olar:  biz qazaqstandyq studentterding grantyn sheteldikterge qaray baghyttaymyz, -dep aitty.  Biraq biz  bar grantty olargha qaray baghyttaudy emes, grant úsynugha bolatyn jalpy somany kóbeytudi úsynghan bolatynbyz.  Mәjilisting taghy bir zang jobasyn qarastyratynyn bilesiz – QR Syrtqy ister ministrligining «Damugha resmy kómek turaly»  zang jobasy. Mening jeke pikirim – mýmkin E.Ydrysov myrza bir kýni ony qarastyratyn shyghar, mýmkin mening oghan jýginuim kerek shyghar – kómekting bir bóligin sheteldik studentterge grant retinde, adam resursy men kórshi elderding mýmkindikterin damytu ýshin  saqtaugha bolar edi.  Olar Qazaqstandy tanyp, bolashaqta Qazaqstannyng dosy bolar edi. Eger olar bizde oqityn bolsa, olar keleshekte óz elderining kóshbasshylary bolsa, bizding bolashaq kósh bastaushylarmen dostyq qarym-qatynas ornatyp, sóitip, osy granttargha bólingen qarajattar diplomatiya, biznes, ghylym, mәdeniyet jәne bilim beru salasynda birneshe esege óteledi.  Osynday jolmen, mәjilistegilerdi tolghandyryp otyrghan mәselelerding bir sheti sheshimin tabar edi. Biz mәjiliste qazaqstandyq talapkerler men halyqaralyq talapkerlerge qoyylatyn talaptar birdey bolady dep uәde berdik. Osylardy men elshilerge de týsindirdim. Jaqynda men Aziya jәne Afrika elderining elshilerimen kezdestim. Olardyng barlyghy bizding studentterdi qashan qabyldaysyzdar dep súrady. Men bizding de sony qalaytynymyzdy, osy baghytta júmystar atqaratynymyzdy aittym. Biraq biz óz standarttarymyzdy tómendetpeymiz. Qazirgi  tanda bizding uniyversiytette kórshi memleketterden 2 sheteldik student bilim alyp jatyr.

— Uniyversiytet  ekonomikalyq tiyimdi qúrylym bolu kerek degen batys iydeyasyna sizding kózqarasynyz qanday?

— Álemde ekonomikalyq tiyimdi birneshe ghana uniyversiytet bar, jәne negizinen olar AQSh-ta ornalasqan. Sebebi, kóptegen uniyversiytetter, birinshiden, kóptegen qayyrymdylyqtar alady,  ekinshiden, olar bizding de alatynymyzdy alady – studentterdi oqytu ýshin memleketten grant alady. Kóptegen uniyversiytetter osy qarajattargha tәueldi. Qaghazgha olar tәuelsiz resurstargha baghynamyz dep jazady, degenmen, tәjiriybe jýzinde olar memleketke tәueldi.

Kóptegen europalyq elderde bilim alu qúny óte tómen nemese studentterge naqtyly kórsetilgen. Áriyne, búnday jaghdayda uniyversiytetter memlekettik budjetke tәueldi bolady. Birikken Korolidikte shamamen 4-5 jyl búryn bilim beru qúnyn arttyra bastady. Búl ýlken sayasy mәselege ainaldy.  Japoniyada jekemenshik mektepter sany kóp. Biraq, búl uniyversiytetterding jartysynan kóbi  qarjymen shektelgen. Sol sebepti, oqugha tólengen qarjy esebinen júmys isteu de – tandau emes. Kiristing basqa joldaryn da izdestiru kerek. Kóptegen zertteu instituttary ýshin búl – ghylymy qyzmet pen zertteu granttary. Bizding professorlyq-oqytu qúramy memleketten osynday granttar men halyqaralyq granttargha da ýmittenetin bolady. Biz zertteuler jýrgizetin týrli salalardan demeushilik kómek alugha tyrysamyz. Bizding júmysymyz olargha qaraghanda jaqsy shyghady dep ýmittenemiz. Mýmkin bizding keybir týlekterimiz bayyp ketip, keleshek úrpaqty oqytu ýshin bizdi qarjylandyratyn shyghar. Osynday jolmen, biz osy ýsh qúramdas bólikting arqasynda uniyversiytetimizding bolashaq tengerimin kóremiz.

— Oqytushylardyng qansha payyzy – ekspatrianttar?  Olardy tartuda mәseleler bar ma?

— Qazirgi tanda professorlyq-oqytushylar qúramy 300-350 adamnan túrady. Biz ýnemi  izdenis ýstinde jýremiz, jana oqytushylardy izdeumen ainalysamyz, sol sebepti de olardyng sany túraqty emes. Olardyng shamamen 85%-y shetelden kelgen. Búdan ózge,  bizde Foundation baghdarlamasynyn  núsqaushylary bar. Biraq olar bizding qyzmetkerler qúramyna kirmeydi, olar uniyversiytet aldy dayyndau baghdarlamasy boyynsha seriktes-jogharghy oqu oryndarynyng qataryna jatady.

— Bastapqyda BAQ-ta NU oqytushylary tengening qúnsyzdanuyna oray, enbekaqy indeksasiyasyn talap etude degen  aqparat shyqty...

— Aqshanyng qúnsyzdanuy aqpanda boldy. Áriyne, biz oqytushylardy jaldaghan kezde, olargha kompensasiyalyq paket dollar týrinde beriledi dep habarladyq. Qúnsyzdanu bolghan jaghdayda, kelisim-shart boyynsha biz aiyrmasyn óteuge mindettimiz. Biraq búl bizding óz betimizben qabylday almaytyn sheshim. Sol sebepti de biz nauryz aiynda uniyversiytetting qamqorshylyq Kenesine jýgindik, keyin olar búl sheshimdi bekitti. Osylaysha, olar devalivasiyagha deyingi jaghday sekildi, AQSh dollarymen enbekaqylaryn alady. Degenmen, búl enbekaqygha qosymsha bolyp sanalmaydy. Búl – qúnsyzdanudyng nәtiyjesindegi aiyrmany jay ghana óteu.

— Japondyq júmys berushiler adamdy júmysqa alghan kezde olardyng mamandyqtaryna emes, týlekting diplomynyn  bedeline qaraydy deydi. «Uniyversiytet bedeldi bolghan sayyn, jastar bәseke kýresinde barynsha tapqyr, qaysar, shynyqqan bolady». Bir mәlimet boyynsha, japondyq memlekettik mekemelerding jәne jekemenshik firmalardyng basqarmasyndaghy qyzmetkerlerding әrbir ýshinshisi – eldegi eng bedeldi uniyversiytet - Tokio uniyversiytetining týlegi deydi. Shynymen de solay ma?

— Joq, joq, ol dúrys emes. Tokio uniyversiyteti sonday ýlken emes. Búl elitaly uniyversiytet, onyn  ýlken boluy  mýmkin emes. Búl uniyversiytetting týlekterine qaraghanda, pozisiyasy odan da kóp. Búnda aitylyp jatqandardyng barlyghy negizinen sauda qyzmetimen ainalysatyn kompaniyagha qatysty. Bastapqyda japon ekonomikasynyng negizi - mamandandyrylghan óndiris boldy, al ol jaqqa mamandar qajet.  Búl túrghydan alghanda mamandyqtyng boluy manyzdy. Degenmen, olargha búdan ózge olargha bedeldi uniyversiytetterdin  týlekteri de qajet. Sizding aityp otyrghanymyz, ghylymmen nemese zertteumen ainalysatyn  kompaniyalargha emes, al kәsipkerlikpen  aynalysatyn kompaniyalargha kóbirek qatysty.  Búl adamdar biznesti jeke kompaniyalardyng ishinde jýrgizuge ýirenedi. Úzaq jyldar aralyghynda, daryndy jastardy jinau maqsaty túrdy, al bedeldi oqu oryndary sonday adamdardy tabugha bolatyn birden-bir oryn. Shamamen, uniyversiytet jaqsy bolghan sayyn, búl uniyversiytettegi darynnyng ortasha dengeyi de joghary. Búl uniyversiytetting týlekterin jaldau arqyly qate jiberu mýmkin emes. Qanday jaghday bolsa da, biz olardy bizge qajet nәrsege ýiretemiz. Búl jaghynan alghanda Japoniya Batystan ozyp ketti. Mysaly, men injiniringtik kompaniya bolsam, men injenerlerdi júmysqa alamyn. Biraq men olardyng údayy bilim alyp jýrgenderin qalaymyn. Sebebi, mashina jasau salasy – búl ýzdiksiz damyp otyratyn sala. Bizding balalarymyzdy oqytyp jatqan qazirgi tehnika 5-10 jyldan keyin eskirip qaluy mýmkin.

QR Bilim jәne ghylym ministri Aslan Sәrinjipov myrzagha birneshe ay búryn, bir baspasóz-konferensiyasynda uniyversiytetterde oqytatyn bilimning tәjiriybe men júmys ornyna sәikes kelmeui turaly ne oilaysyz degen súraq qoyyldy.

Ol: «Manyzdysy uniyversiytetterding әli kýnge joq bolashaq mamandyqtargha studentterdi dayyndauy», -dedi. Adamdar oghan kýldi, olar onyng balalardy әli kýnge joq mamandyqtargha oqytugha  bizding aqshamyzdy paydalanghysy keledi dep aitty.  Biraq búl – dúrys boljanbaghan týsinik. Ol negizinen: Eger Qazaqstan halyqralyq enbek naryghynda bәsekelestikke talpynsa, birinshi kezektegi talap – әrbir adam jana nәrseni ýirenuge qabiletti boluy kerek, sebebi, sizge júmysta qajet boluy mýmkin nәrseler, ózgerui mýmkin, - dep aitqysy keldi. Mysaly, 10 jyl búryn eshkimde aqyldy smartfon bolghan joq. Tek Blackberry boldy. Qazir smartfon oilap tauyp jatqan adamdar  búrynda bolmaghan ispen ainalysuda. Ózge salalarda da, tehnologiyalyq silkinister boldy.  Biraq, biz kelesi qadamdy oilastyra alatyn injenerler men konstruktorlardyng qataryn kóbeytpesek, osynday silkinister eshqashan da bolmaydy. Sondyqta da, bilim beru tek auditoriya men kitaptardaghy jazylghan dýniyelerdi oqy berumen shektetilmeui kerek. Odan da sizge bir nәrseni kórsetip, oghan saraptama jasa dese,  osy bilimdi qanday jaghday bolmasyn qalay paydalanugha bolady dep oilanu kerek. Búl bizding Nazarbaev Uniyversiytetining týlekterinen bizding kýtetin nәtiyjemiz.

Anyqtama

Shiygeo Katsu Tokio halyqaralyq zertteuler  uniyversiytetinde «halyqaralyq qatynastar men ekonomika» mamandyghy boyynsha bakalavr dәrejesin alghan jәne osy uniyversiytette oqudy jalghastyrghan. Búdan ózge, «halyqaralyq ekonomika men halyqaralyq qatynastar» mamandyghy boyynsha Vena (Avstriya) Diplomatiyalyq akademiya diplomy bar.  1979 jyly Dýniyejýzilik bankting «Jas kәsipqoylar» baghdarlamasynda kәsiby qyzmetin bastady. Keyin Dýniyejýzilik bank Departamen tinde  Batys Afrikadaghy jobalar boyynsha ekonomist bolyp júmys istedi: alghashqyda energetika, sumen qamtu jәne telekommunikasiya bóliminde, keyin sumen qamtu jәne qalalyq damu bóliminde qyzmet atqardy.

1985  jyly Benindegi bankting birinshi túraqty  ókili bolyp taghayyndaldy.    

 1989–1991 jj. Japoniyanyng Eksporttyq-importtyq bankine is sapargha jiberildi. Múnda ol elding ekonomikalyq sayasat analiyzi departamenti diyrektorynyng orynbasary qyzmetin atqardy. 1992 jyldan 1995 jylgha deyingi aralyqta   Katsu myrza Qytay Shyghys-Aziya jәne Tynyq múhit aimaghy departamenti, ónerkәsip jәne energetika  bóliminin  Bas operasiyalyq diyrektory qyzmetinde kәsiporyndy reformalau men qarjylyq sektormen ainalysty.  Búdan keyin Katsu myrza Abidjanda (Kot-d'Ivuar) bankting aimaqtyq basshysy qyzmetine taghayyndaldy. 1999 jyldardyng ortasynda ol Europa jәne Ortalyq Aziya aimaghyna  ónirlik Kensening viyse-preziydentining operasyalyq diyrektory bolyp auysty.

Dýniyejýzilik banktegi júmysyna deyin, Katsu myrza  Grenadaghy Josparlau ministrliginde BÚÚ-nyng óndiristik damu boyynsha damu kenesshisi lauazymyna deyin kóterildi.

2010 jyly Nazarbaev Uniyversiytetining rektory atandy.

DEREKKÓZ: kursiv.kz