Orystildi ghalamtordy sharlap jýrgen jurnalist Iliya Azardyng reportajyn tilimizge tәrjimalap qoyghanymyzdy aitqanbyz. Bastapqy tarauyn jariya da etkenbiz: http://abai.kz/post/view?id=1997  Elimizding Shyghys ólkesine ózinshe «sayahat» jasaghan ol ShQO-ny orys jeri, Reseyding Altaydaghy aimaghynyng bir púshpaghy dep jazady. Azardyng reportajyn jariyalaudaghy maqsatymyz – el ishinde alakóbeng kónil kýy tudyru emes, aqparattyq qauipsizdik mәselesine mәn bermeytin biylikting nazaryn audartu ekendigin qaytalap eske salamyz.

ORYS TILINING PROBLEMASY 

Shyghys Qazaqstandaghy orystardy alandatatyn taghy bir mәsele – jer-su ataularynyng qazaqsha ataulargha almastyrylghany eken. Mәselen, Usti-Kamenegorsk qalasyn qazaqtar Óskemen dep ataydy.

«Ol oryssha ataugha tili kelmegen adamnyng shygharghany, eshbir maghynasy joq qoy» deydi «Russkiy miyr» birlestigining ókili Plahotiyn.

 Google kartasy jәne «Yandekste» Óskemen әli oryssha atalsa, kórshiles  Semipalatinsk — endi tek qana Semey dep atalady. «Olar tipti eng kóne orys mekeni Fykalkany Bekalqa dep almastyrdy, al, onyng neni bildiretin eshkim de bilmeydi», — dep múnyn shaghady orys birlestigining tóraghasy Maslennikov.

Plahotinning pikirinshe, qazaqtar shyghys jerining ózderine tiyesili ekenin barynsha dәleldeuge tyrysuda. Onyng әriptesi «Ladtyq» Navozov «Múnda bayaghyda sharuashylyqtar qúrylyp jatqan tústa birde-bir qazaqsha atau joq bolatyn, shaghyn auyl bolsa, qazaqsha aty saqtalghan-tyn. Mәselen, mysalgha, orys-qazaq stansasy Kokpektinskayanyng ornynda Kókpekti auyly bolghan bolsa, al, Georgiyevka stanisasynda jel ýrlep túratyn japan dala edi, biraq, búdan eki jyl búryn Qalbatau atauymen almastyrdy (eskertpe: shyn mәnisinde 6 jyl búryn  —„Meduza“). Ár búryshta osynday dýniyeler oryn alyp jatyr» deydi.

Nazarbaevtyng Qazaqstandy «Qazaq eli» dep atau turaly oiy Shyghys Qazaqstan orystarynyng tipti ashuyn qozdyrghan. Preziydentting ústanymyn Plahotin bylay týsindiredi: «Búl qazaqtyng jeri bolghan song orystargha tynysh otyr degendi ymmen týsindirgisi keledi. Sender-aq jaylaryna otyryndarshy, orys otarshyldary, senderden jaqsylyq kórmedik, joq bolsandar Qazaqstannyng jaghdayy odan da jaqsy bolar edi degendi aitqysy keledi».

* * *

Ukrainanyng ontýstik shyghysyndaghy oryn alghan әskery qaqtyghystyng eng basty aqtauy «fashistik huntanyng orys tilinning mәrtebesine qol súghuy» (biraq, preziydent m.a. Aleksandr Turchinov orys tilin aimaq tilining mәrtebesinen aiyru zannamasyna qol qoyghan joq) bolyp sanalady. Al, Qazaqstanda әzirshe «fashistik hunta» joq, biraq Plahotiyn: qazaqtar orys tilining resmy til bolyp qala beruimen keliskileri kelmeydi dep mәlimdeydi. 1995 jylghy Qazaqstan Konstitusiyasynda jәne 1997-shi jylghy «Tilder turaly»  zanda: «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik organdary jýiesinde, úiymdarynda, menshik nysanyna qaramastan, statistikalyq-esep, qarjy jәne tehnikalyq qújattama jýrgizu memlekettik tilde jәne orys tilinde qamtamasyz etiledi» dep aitylghan. Bәri tap búrynghyday siyaqty, biraq ta Plahotiyn, Navozov jәne Maslennikovtar týiindeuding astarynda orys tilining mәrtebesin týsiru búghyp jatqanyna senimdi.

Shyn mәnisnde, ne Donbasta, ne Qyrymda orys tilin qoldanugha qatysty ushyqqan eshtene oryn alghan joq. Ári búl Qazaqstannyng shyghysynda da oryn alyp otyrghan joq. Usti-Kamenogorskide kez kelgen orystildi meyman ózin kez kelgen provinsialdy resey  qalasynda jýrgendey sezinedi. Búndaghy kóptegen kafe men dýkender — «Bolisheviyk», «Svyatoslav» nemese «U Ivana» syndy orystyq ataulargha iye. Jergilikti TV jana habarlaryn jarnamalaytyn billbordta onyng jýrgizushileri —qonyrqay qazaq serisi men aqsary orys aruy men múndalaydy. Tipti qabyrghalardaghy graffitiyde kóbine orys tilinde shimaqtalghan.

ShQO (tipti barsha Qazaqstannyng da) últaralyq qatynas tili – orys tili bolyp qalyp otyr. «Qazaq ziyaly qauymynyng ózi qazaqsha bilmeydi, sondyqtan orys tili әli de búrynghysha júmys jәne resmy tili sanalady» — dep mәlimdedi zertteushi Dubnov. Tipti, Parlamentting ózi qazaqsha sóilemeydi. Búl keybir jergilikti sayasatkerlerding ashu-yzasyn qozdyrady dep óz teoriyasyn bekemdey, әngime kóiitti  «Russkiy mirlyq» Plahotiyn. Mysalgha, sayasatker jәne aqyn Múhtar Shahanov tayauda eger de parlament pen ýkimet óz tilinde sóilegisi kelmese ony tartu kerek degen talappen qazaq tilin qorghau ýshin sheru ótkizuge tyrysty. Shahanovqa sheru ótkizuge rúqsat bergen joq,   aqyn ústanghan pozisiyany Qazaqstan biyligi «jasyryn qoldaydy» degenge Plahotin kәmil senimdi.

Qos tildilik jaghdayynyng ushyqqan oqighalary da keybirde oryn aluda. Usti-Kamenogorskining búrynghy  mәslihat deputaty Lubimov qaltasynan tramvay biyletin alyp shyqty, onda bir auyz oryssha sóz joq. Satushy Sergey qazaqtandyru prosesining kenistigining keneytuding tamyry terende dep meni sendire sóiledi. «Olar barlyghyn júrttyng qimyly qanday bolatyn baghyp jýzege asyruda. Mine, tayauda oblystyq sot jana ghimaratqa kirdi, al, onda oryssha birauyz sóz joq. Eger sen onda bara qalsan, әri soqyr, әri maqau bolyp qalasyn, — deydi Sergey. — Odan son, „Zashita“ stansiyasynda (eskerpe: Usti-Kamenogorskidegi vokzal tap osylay atalady —„Meduza“) jóndeuden keyin „Óskemen-1“ dep ataytyn mandaysha payda boldy».

Sergeyding aituynsha sot pen vokzalgha «júrt bas shúlghy kelisse», hokkey arenasy boyynsha bәri kerisinshe oryn aldy. «Bizding Sport Sarayynda ataqty Boris Aleksandrov óz sporttyq jolyn bastaghan edi. Ol qaytys bolghanda arenany onyng atymen ataugha úsynys týsirildi. Qazaqtar úzaq qarsylasty, sodan keyin ghana baryp, hokkeiyshining esimi tek qazaq tilinde payda boldy. Júrttyng búl ashu-yzasyn keltirip, sotqa shaghym da týsirdi, biylikpen әr kezdesken sayyn osy mәseleni kóterdi», — dep әngimeleydi Sergey. Onyng aituynsha, sol kezde ghana biylik ózderining «qatty ketkenin» týsinip, orys әripterin qosypty. Deputat Karimov mәlimdeuinshe, qosarlanghan orys jazbasy qúr әsheyin «ghimarattyng úsqynyn ketirip túr», әri Usti-Kamenogorskidegi jana jenil atletika stadiony birden qazaqstandyq sportshy  Oliga Rypakovanyng (Londonda ótken Olimpiada-2012 ýsh qarghyp sekiruden altyn medali iyelengen) qúrmetine onyng esimin iyelendi.

Onyng ýstine Qazaqstan resmy qújat ainalymyn qazaq tiline kóshiruge asyghar emes (tipti, 1997 jyly orys tilindegi qújat qazaqsha kóshirmesinsiz qoldanylmaydy dep sheshilgen). Kinoteatrlarda orys filimderi týpnúsqadan kórsetilip, orys tildi gazet pen telearnalar qyzmet jasauda. «Al, Ukraina qatty kýshke salyp jiberdi. Mysalgha, biylik organdarynyng sayttary tek ukrainsha, bizde olay emes», — dep maqtanyshpen sóz etedi deputat Karimov.

 Orys biznesmeni Aleksandr Chilikin (Usti-Kamenogorskidegi «Izumrudnyy Altay» turistik kompaniyasynyng qojayyny) aituynsha, Shyghys Qazaqstanda «qazaq tiline ótuding problemasy bar», biraq ol bayypty optimizm saqtap: «Bizding biylik Ukrainadaghy jaghdaylardan sabaq alyp, orys tilin resmy til dep moyyndaydy dep senem. Búlay degenim kýnә da shyghar, degenmen Ukrainada osynday oqighalardyng bolghany da dúrys siyaqty, resmy tilderdi moyyndaghan Kanada nemese Daniya siyaqty elder de bizge jaqsy oy saldy».

ORYS TILDI, BIRAQ, ORYS MEKTEBI EMES

Qazaqstangha qaraghanda Ukrainanyng shyghysynda orys tilinde bilim beru óte nashar boldy. 2012-shi jyly Donesk oblysyndaghy jalpy bilim beretin 1058 mektepting 402-si ukrain tilinde bilim beru mәrtebesine iye,  ukraiyn-orys mektepteri sany – 478, al, tolyq orys tildisi  — 178 dep VVS mәlimdegen edi. Donesk oblysyndaghy joo bilim beru tek ukrain tilinde jýrgizildi.

Qazaqstannyng shyghysynda mýldem búlay emes. Bilim beru kóptegen mektepter men uniyversiytetterde orys tilinde jalghasuda dep әngimeleydi Usti-Kamenogorskidegi ekonomika jәne qarjy kolledjining oqytushysy Svetlana Pankratova. «Biz orys oqulyqtary boyynsha oqimyz, al, onda qazaq oqulyqtaryna qaraghanda jauaptarda qatelikter joqqa tәn», — deydi oqytushy. Karimovtyng aituynsha, qalada qazaq mektepteri payda boluda, búl tabighy prosess, qazaqtar arasynda tuu kórsetkishi joghary, ana tilinde oqytpau degenimiz – últtyq kemisitushilik. «Álbette, keybir orys mektepterin qazaq liyseylerine ainaldyrdy, onyng sebebi orys tildi balalardyng sanynyng kemui», —, Ermak Timofeevich atyndaghy Orys-qazaq jerlestigining atamany Valeriy Chmutov (osy bozbas qolyna ómiri qaru almaghan, Tәnirlik din sózin ústanghan pirәdar Jarmaqtyng ne Qazaq handyghyna, ne Kóshim handyghyna, ne Mәskeuge baghynbaghan arian Kereyding dinbasysy bolghandyghyn bile me eken ózi. Odan orys jәne qazaq tarihy biri – jaulaushy, ekinshisi – qorlaushy miftik obrazyn jasap shyqty – Á.Á.Á.).

Jergilikti Dostyq ýiining diyrektory Elidar Tóleubekovtyng aituynsha, qaladaghy 52 mektepting 9-ynda ghana sabaq qazaq tilinde jýrgiziledi eken. «Jaqynda bir mektepti tolyqtay qazaqshagha kóshirmekshi bolyp edik, onymyzdan týk shyqpady. Qazir qaytadan orys múghalimderi qaytyp keldi, — deydi Toleubekov. «Abay atam aitqanday «Biz mәdeniyetti Resey arqyly tanimyz» deydi Elidar Toleubekov. Búl mәsele joghary oqu ornyna da baylanysty. «Maghan ózge bólimderden balalar jii auysyp keledi, olar orys tilinde bilim alghysy keledi» deydi Óskemen ekonomika jәne biznes kolledjining Svetlana Pankratova. Búdan basqa problema: orys oqytushylary qalghan joq, qalghany tek zeynetkerler. Degenmen, «Russkiy miyr» qoghamdyq birlestigining ókili Plahotin «Mektepter orystildi bolghanymen, onda orys әdebiyetine, Resey tarihyna oryn berilmeydi. Álemdik tarih pen әdebiyet sabaghynda Reseyge birneshe sabaq qana arnalady. Orys tilining saghattaryn azaytyp jatyr. Búl saghattarsyz orys tilin tolyq qandy iygeru esh mýmkin emes . «Soghys jәne beybitshilik» siyaqty ýlken romandy bir sabaqta ghana ótip ketedi» deydi ol. Álgi oqytushy «Orystardyng múnda bolashaghy joq. Men ózimning janyma jaqyn tilde sóilegim keledi. Biraq biz orystar bara-bara azayyp baramyz. Sondyqtan men tughan qalamda ózim týsinbeytin qazaq tilin kóbirek estiytin boldym. Men barlyq qazaqty jaqsy kórem, qúrmetteymin, biraq maghan búl ynghaysyz»-dep óz oiyn qosty  Maslennikov.

Orys úiymdarynyng ókilderi qazaq jaghdayynyng ukraindargha qaraghanda әldeqanday jaqsy jaghy bar ekendigin úghynady. «yliya Timoshenko ukrain mektepterinde ýzilis kezinde oryssha sóileuge tyiym salghan bolatyn. Bizge tek ýide ghana oryssha sóileuge tyiym salynbaghan. Degenmen qysym kórsetu bar», — dep aitady Plahotiyn.

ORYSTARDYNG KETUI

«Orystardyng búl jerde bolashaghy joq, — dep aitady oqytushy Pankratova. — Men ózim qalaghan tilde sóilegim keledi, biraq ta, biz birte-birte azayyp baramyz, biz ózimiz týsinbeytin qazaq sózin óte jii estiymiz. Men barsha qazaqty janymday sýiemin, biraq búl jerde ózimdi bóten ýige kirgendey sezinemin».

Orystar kórshiles Barnaul, Omby, Novosibir, Tomby nemese Mәskeu qalalaryna jii kóshedi eken. Negizinen jastar bilim alugha ketedi eken. Sol ýshin ghana emes, óitkeni Reseydegi jalaqy Qazaqstangha qaraghanda 30-40 payyzgha joghary dep mәlimdeydi Zolotarev. Usti-Kamenogorski ózine únasa da Pankratovada jaqyn aralyqta ketuge qamdanyp otyr: «Men óz ólkemdi sýiemin, men osy jerde tudym, óz әriptesterimdi janymday jaqsy kóremin, men kolledjding qúrmetti qyzmetkermin jýktemem men jalaqym da tәuir, qoghamda meni qúrmet tútady. Esh nәrsege ghapylym joq, biraq qyzym Reseyde bilim aluda».

 «Reseyge qazaqtar da jii qonys audarady. Orys tili – ómirge beriletin joldama siyaqty, óitkeni, orystyng bilimi terenirek» deydi Plahotin maqtanyshpen.

 «Oy kóshi-qony» problemasyna jergilikti biylik te nazar audaruda. «Birde bizding әkim shekaralas Resey qalasynda boldy. Orynbasarlarymen birge mikroavtobusqa otyryp, ózimen birge syrnayshyny alyp, gazelding jartysyna qazy [jylqy shúshyghy] men  vodka tiyep aldy. Akadem qalashyqqa [novosibirdegi] kelip, studenttermen jýzdesip: Zdravstvuyte! Biz Qazaqstannanbyz, onda Usti-Kamenogorsk degen qaladanbyz! Auditoriyanyng jartysy oryndarynan túryp, qoldaryn kóterip: o-o-o, bizding tughan qalamyz! Oghan myng sәlem! dep aiqaylaysa, qalghan jartysynyng shiyregi: al, biz Pavlodardanbyz dep jar salady. Ákim abdyrap tanqalyp: búlay boluy mýmkin be? Sizder nege osyndasyzdar? Qazaqstangha oralyndar? Joq oralmaymyz, bizding onda eshkimge keregimiz joq… Ol airan asyr bolyp eline oraldy», — dep әngimeleydi satushy Sergey.

«Kóptegen adamdar kóshushilerding pәterlerin satuyn, tólqújattaryn rәsimdeuin tóreshildikpen kidirtedi dep shaghynady, biraq ta, búnyng barlyghy ketkisi kelgenderge tosqauyl bola almauda», — deydi is-saparmen jýrgen Zolotarev. Oblys basshylyghy, deputat Karimovtyng aituynsha, tipten, júmys oryndaryn tauyp beru nemese qaytyp oralghan orys túrghyndargha pәterlerin keri qaytaru baghdarlamasyn jasap shyqqylary da kelmeydi.

Erte me, kesh pe Qazaqstan memlekettik tilge bәribir kóshedi, sol kezde orystar Reseyge ýdire kóshetin bolady. Tipti qazaq biyligining soyylyn soghushy jergilikti baspager, jurnalist Cherkashinning ózi «qazaq tilin ýirengenshe Reseyge kóshkenim jón» degendi aitady. Al, «kәsiby orystardyn» osy proseske beretin óz anyqtamalary bar: «Bayau genosid jýrude, osyghan deyin 5 milliongha deyin orys ketip ýlgerdi. Endi qonys audarushylardyng tórtinshi tolqyny jýrude. Azamattar balasyna, nemerelerine ketip jatyr» deydi jeriglikti orys obshinasynyng tóraghasy Oleg Maslennikov.

Al, qalugha bel sheshkender Qazaqstan túru Reseydegiden artyq bolmasa, kem emes degendi aitady. Kәsipker Aleksandr Savelievting aituy boyynsha, Qazaqstanda tóreshildik az jәne de jenildik kóp. «Men, mine, 13% nesie aldym, al, onyng 7% memleket óteydi, nәtiyjesinde men ony 4–5% alyp otyrmyn. Jer telimin alu ýshin eshkimning qolyna para ústatpaymyn, al, sizderde, qylt etkenine aqy súraydy. QQS bizderde 18% emes, 12», — dep aitady ol.

— Bir sózben aitqanda, el tizginin ústap otyrghan  jigitter, bizdi alaqandaryna salyp ayalaulary kerek! — deydi biznesmen Chilikiyn.

— Ayalay ma? — dep men naqtylay týstim.

— Eng qúryghanda kedergi keltirmeydi. Men tau shanghysy bazasyna jol saldym, al, maghan taudyng bir shetin shekip alu kerek boldy. Oghan basy artyq aqsham bolmaghandyqtan әkimnen súradym. Osylaysha ýkimet qarymtasyna eshtenke súramay maghan óz qol úshyn berdi.

 Abai.kz