Býgingi kemeldikting ótken kýnder jórgeginde ósip jetiletini, tarihtaghy kez kelgen mәdeny órleuding ótkenge kóz tastau men tyghyz baylanysty ekeni, tiri tabighatty qalay qorghasaq, últ mәdeniyetin de osylaysha kózding qarashyghynday  saqtau kerektigi turaly songhy jyldary jii aitylyp jýr...  Mine, býgingi  tanda da  ruhany -mәdeniy  bastaularymyzdy  týgendep,ghylymiy  zertteu  júmystaryna  arqau  etip  jýrmiz. Tughan  dala  topyraghy  qanshama  syrdy  jasyryp  jatqanyn  bilu  qiyn. Ásirese, býgingi  «nano»  tehnologiya  zamanynda.

 Qasiyetti  qazaq  dalasy – bayyrghy  Úly  Túran  elinin  mekeni. Kóshpendiler  dәuirinen  sarqyt  bolyp  qalghan  mәdeniy  múralarymyz da  barshylyq. Sonday  múralardyn  biri – Arqalyq  eldimekeninin  janyndaghy  tarihiy  eskertkishter. Olar – «Baqsy  mola», «Qúlymbet  әuliye»  mazarlary. Jalpy  Torghay  ónirine  1948,1957-1960  jyldary  akademiyk  Álkey  Marghúlan  bastaghan  arheolog-ghalymdar  arheologiyalyq  zertteu  júmystaryn  jýrgizgeni  belgili. Á.Marghúlan  ónirdin  kóptegen  jerlerin  aralap, tarihiy-mәdeniy  oryndardyn  kartasyn  da dayarlaghan.

«Baqsy  mola»  kesheni – H nemese HIII ghasyrdan saqtalghan sәulet óneri eskertkishi. Torghay ózenining Ýrpekke deyingi qoynauynda Qayyndy kensharynan batysqa qaray 4 km jerdegi qorym. El auzyndaghy derekter boyynsha, belgili aqyn – baqsy qabirining ýstine salynghan. «Baqsy mola» kesenesi shiyki kirpishten túrghyzylyp, ishi – syrty kýidirilgen kirpishten (25h25h5sm) qaptalghan, kýmbez shenber pishiminde. Qazir jartylay qúlaghan, shyghysqa qaray esik jaq qaptaly ghana saqtalghan. Ghimarat manyndaghy tiginen qoyylghan biyiktigi 30-40 sm taqta tastar betine arghyn, qypshaq, nayman rularynyng tanbalary qashalghan. (Osy  qúlyptastardaghy  ru  attaryna  qaraghanda beyitter  boluy da  әbden  mýmkin-T.E.) Búl keseneni kezinde úly ghalym Á. Marghúlan VIII ghasyr eskertkishi dep baghalaghan bolatyn. Ótken  tariyhqa  zer  salyp  qarap  otyrsanyz, H ghasyrgha  deyin qazaq  dalasyna  islam  dini  men  mәdeniyeti  tolyqqandy  tamyr  jaymaghany  anyq. Qazaq  saharasyna  islam  dinin  taratqan  qojalar  men  baqsy, shamandar edi... Myna «Baqsy  mola»  atauyn  iyemdegen  belgisiz  missioner de  Úlytau, Jylanshyq, Batpaqqara, Torghay  ónirlerine  adam  emdeu, dem salu, islam  mәdeniyetin  taratu  jolymen  kelip, osy  jerde  jan  tapsyrsa  kerek. Tarihiy  keshen  jertóle  sekildi  salynyp, kýmbezi  qyzyl  kirpishpen  kóterilgen. Ólketanushy, Qayyndy  orta  mektebinin  ardager  ústazy, 38 jyldyq  enbek  ótili  bar  tarihshy  Kakiyn  Tólepbergen  atamyzdyn  aituyna  qaraghanda  1966-1967  jyldargha  deyin  kesenenin  kýmbezi  men  qabyrghalary  býlinbey  saqtalyp  kelgen  eken. Qazirgi  tanda mәdeniy  eskertkishtin  júrnaghy  ghana  saqtalghan. Tabighiy  eroziya  men  jauyn-shashyn, sel  saldarynan  mýjilip, qiratylyp  jatyr. Búl  prosess  kýnnen-kýnge  osylay  jalghasa  berse, eskertkish  jer  astyna  sinip  ketui  әbden  mýmkin. Tarihiy  eskertkish  týbegeyli  zertteudi  qajet  etedi.

  «Baqsy  mola»  mazarynyn  manyna  kóptegen  adamdar  jerlengen. Keybir  zirattar  jerge  sinip  ketken. Tómpeshikter  janyndaghy  qashalghan  tastar da  ru  attary  men  tanbalary  jazylghan. Keyingi  kýnderi  qorym  manyndaghy  tastardy  jergilikti  halyq  ýilerine  alyp  ketip  jatqany  jәne  bar. Eskertkishti  tarihiy-mәdeniy  arheologiyalyq  manyzy  bar  múralar  qataryna  qosyp, qorghaugha  alsa – ghylymiy  ekspedisiyalyq  júmystardyn  nysanyna  ainaluy  ghajap  emes.

 «Qúlymbet  әuliye» kesenesi – Qayyndy  auylynan  7 shaqyrym  jerde  ornalasqan, HH ghasyrgha  tәn tarihiy  eskertkish. Qúlymbet  Tәtibekúly  1840-1913  jyldary  ómir  sýrgen. Qypshaq  ruynyng Qotyran  atasynan  taraghan. Búl  kisi – ózinin  әuliyeligimen, kóripkeldigimen  kópshilikke  tanymal  bolghan. Áuliye  atanyn  basyna  kelip týnep, ziyarat  etushilerdin  sany kýnnen-kýnge  artuda. Qúlymbet  kesenesi  2 ret  restavrasiyalyq  jóndeuden  ótken. 1994  jyldary  Jezqazghan  qalasynan  arnayy  arheologtar kelip  qolgha  alsa, keyinirek  úrpaqtary  kýrdeli  jóndeuden  ótkizgen.  Qúlymbet  ata  mazary  janynda  da  beyitter  qorymy  bar.

Arqalyq  qalasy  manyndaghy  eldimkenderde «Eki din», «Qostam», «Kóshimbek», «Kýsegen», «Qyz  tamy», «Qúmkeshu  qorymy»,  «Qaroba»  sekildi  tarihiy-mәdeniy  manyzy  bar  eskertkishter  saqtalghan. Osy  eskertkishterdin  tarihyn, olar  turaly  qyzyqty  derekter  men  әfsanalardy  biletin  shejireshi, kónekóz  qariyalardyn  da  qatary  siyrep  bara  jatqanyn  eskersek, keudeleri  qazynaly aqsaqaldardyn  aitqandaryn  hatqa  týsirip, bolashaq  úrpaqtyn  kәdesine  jaratu, eskertkishterdi qorghau, saqtau  júmystaryn  jýrgizu – zaman  talaby  bolyp  otyr. Osy  missiyany  oryndau   barysynda  arheologiyalyq  qazba  júmystaryn  jýrgizse, qorym  mandarynan  ejelgi  saq  taypalaryna  qatysy  bar  túrmystyq  zattar  men  qysh  ydystar, qúmyralardyn  tabylyp  jatqanyn  naqtylar  edik... Býgingi  Otan  tarihyna  qatysty  súnghyla  súraq ta, kókeykesti  mәsele de – arheologiyalyq  eskertkishterdin  hal-ahualy. Elimizdin  әr  ónirindegi  JOO tariyh  fakulitetinin  studentteri  men  ghalym, oqytushylary  etek  týre, bilek  sybana  kirisse, júmbaq  ólkelerdin  kóptegen  syrlary  kópshilikke  mәlim  bolar  edi...

 Men de studentpin. Filologiya  mamandyghynyn  songhy  kursyn  tәmamdaudyn  sәl-aq  aldynda  túrmyn. Áytsede, әdebiyet  pen  tariyh  egiz. Bastauy da, qaynary  da – ejelden  beri  kele  jatqan  múralar. Bizdin  mindet – jazu, syzu bolsa, tarihshylardiki – naqty  tújyrym  men  shynayy  derek  beru. Eki  tarap  birlese  júmys jasap, әrbir  eldimekenderdegi  beymәlim de, júmbaq  tastar  men  beyit, mazarlardy  zertteu  júmystaryna  arqau  etip, halyq  sanasyn  tarihiy-jәdigerlik  múralar  jaqqa  búrsa, núr  ýstine  núr  bolar  edi... Býgingi  qoghamnyn, tútas  әlemning keypi  jana  tehnologiyalarmen  qarulanyp, ruhaniyaty әlsirep  túr... Emdeu kerek! Em-domy – ruhaniy  múralar  hәm  әdebiyet, tarih emes pe?!

  Qolda  bar  altynnyn  qadirin  kesh  týsinip  qalmasaq  jarar edi... Jogharyda  atalghan  tarihiy  manyzy  zor  nysandargha  memlekettik  tiyesili  organdar  nazar  audaryp, qaramaghyna  alyp, qorghap  jatsa, arheologiyalyq  mәdeniy  múralar  qataryna  engizse – babalar  әruaghy  da, jergilikti  halyq  ta  razy  bolary  sózsiz. Barlyq  әlem  kýnderdin  kýninde  ruhaniyatqa  bas iyedi. Sol  kezde qapyda  qalmay, «qap» demeyik, «ókinip» jýrmeyik...

 Ólke  tarihyn  bes  sausaqtay  biletin  dana  aqsaqaldardan  kóz jazyp  qalmay  túryp, jasóspirimder  «kosmopoliyt»  auruyna  shaldyqpay  jatyp, agha  buyn  men  jas buyn  arasyndaghy  úrpaqtar  sabaqtastyghyn  jalghastyryp, altyn shynjyr  baylanysty  nyghaytyp, týrli  baghyttaghy  tanymdyq  kezdesuler  men  issharalardy  úiymdastyryp, ekskursiyalyq  baghyt  boyynsha  mәdeniy  múralar  saqtalghan  jerlerdi  aralatyp, jastardyn  tarihiy-tanymdyq  zerdesin  ashyp, kózqarastary  men  dýniyetanymdaryn  keneytip, eli  men  jerin  sýier  azamat retinde  tәrbiyeleu – aldynghy  tolqyngha  jýktelgen  mindet.

Tól  tarihymyz  ben  әdebiyetimizge  qatysty  jauharlardy  qorqayyq, qoldayyq!..

Eldos  Toqtarbay,

Y.Altynsariyn  atyndaghy  Arqalyq  memlekettik  pedagogikalyq  instituty, filologiya  fakulitetining studenti.

Arqalyq  qalasy, Qostanay  oblysy

Abai.kz