«Qazaq eli» kóp seriyaly kórkem filimi týsiriledi degendi estigende óz oiymdy ortagha saludy paryz sanadym. Mening aitpaghym negizinen, filimning kadrdan (ekrannan) tys estiletin muzykasy jayynda bolmaq.

     Osy kýni qay kinofilige qarasanyz da ekrannan tys estiletin muzyka әuenderi Batystyq ýlgidegi ýnder men dybystardyng basymdylyghy aiqyn angharylyp túrady. Mysaly, skripka, truba, trombon nemese fortepiano, gitara, odan qalsa simfoniyalyq, estradalyq orkestrler, bәri Batystyq ýlgidegi janrlar. Áriyne biz oghan qarsy emespiz. Alayda, kinonyng mazmúny últtyq, dalalyq kóshpeliler jayly bolsa she? Oghan jatjúrttyng muzykalyq aspaptaryn paydalanu qalay bola qoyar eken? Filimning mazmúnyn asha ala ma? Qayta osynday filimderdi paydalanyp biz ózimizding últtyq muzykalyq aspaptarymyzdyng ýnin, dybysyn nasihattauymyz  kerek emes pe? Ýitkeni kóshpendilerding muzykasynda dala mәdeniyeti, dala demokratiyasy, dalanyng ýni men ruhy ózektesip jatatynyn týsindirip jatuymyzdyng qajeti bola qoymas. Sondyqtan búl orayda da jauyrdy jaba toqyghan jattandylyqtan irgeni aulaq salsaq núr ýstine núr bolar edi.

     Eng aldymen Qazaq handyghy zamanyndaghy muzyka degen ne? Osyghan keleyik.

     Ol, kóshpendiler muzykasy... ol – el aiyrylghandaghy halyq múny, qayta týleu quanyshy, ananyng aq sýti, ayaly әldiyi, nәreste kýlkisi, el shetine jau tiygendegi ýreyi, batyrdyng almas qylyshy men erligi sekildi tarihy kórinisterdegi bolmystyng kóne kýy әuenderining ýlgisimen, kóne muzykalyq aspaptarynyng ýnimen jetken sarabdal saryndary. Ol – qazaq halqynyng ruhy. Saq taypalary men Týrik qaghanaty mәdeniyetin aitpaghannyng ózinde oghyz-qypshaq dәuirinde ghúmyr keshken Qorqyttyng kýnirentken qylqobyzy osynyng bir dәleli. Abylay han zamanyna, yaghny HVIII ghasyrgha deyingi tarih bederin kóktey sholsaq, Qorqyt, Ketbúgha, Asanqayghy, Qaztughan, Bayjigit tәrizdi oishyl jyraularymyzdyng býginge jetken kýy múralarynyng ózi qanshama. Osynday mol muzykalyq qazynamyzdy, dәstýrli joldy býgingi úrpaq qalay jalghastyryp, qalay nasihattap jýr? Mine, bizdi oilandyratyn saual osy.

     Múny aityp otyrghan sebebim, kórkem filim óz zamanyna say, qazaqtyng ózine ghana tәn kóne muzykkalyq aspaptarynyng ýn-әuenderimen kórkemdik tapsa deymiz. Filimdi últtyq muzyka aspaptary ýnimen aishyqtau atalmysh shygharmadaghy dәstýr sabaqtastyghynyng negizgi faktory da bolmaq.

     «Qazaq eli» filimine qazaqtyng qanday muzykalyq aspaptaryn paydaalanugha bolar edi. Endigi әngimemizdi osy baghytta órbiteyik.

     Beti kón terimen kómkerilip jabylghan dauylpaz ben shyndauyl degen úrmaly aspaptar bar. Búl ekeui de jaugershilik zamanda belgi beretin qúral retinde paydalanylghan. Sap týzegen dauylpazshylar men shyndauylshylar qatary bolghan. Sarbazdar dauylpaz ben shyndauyldy ynghayly etip ertoqymgha ilgek qayyspen baylap, kerek sәtinde aghash toqpaqpen birkelki dýbirmen dybys riytimin shygharghan. «Qambar batyr» dastanynda:

Toghyz sandy torghauyt,

On sandayyn oimauyt,

Baraban soghyp, shyng qaghyp, - degen joldar bar. Múndaghy baraban da biizding ata júrtymyzdyng tól múrasy, kóne týrki dýniyesinen jetken úrmaly aspap. Keyin Europagha sinip, olar da barabandy paydalanghan. Barabannyng týp tegi týrki dýniyesi ekeni  jóninde  1966 jyly «Sovetskaya ensiklopediya» baspasynan jaryqqa shyqqan «Ensiklopedicheskiy muzykalinyy slovari» degen kitapta jaqsy jazylghan.

     Joryqta belgi beretin muzykalyq aspaptardyng biri – kerney. «Qambar batyr» dastanynda:

Qaraman qayrattandy kónili tasyp,

Hosh bolyp uaqyty hadden asyp.

Áskerge top attyryp, kerney qoydy,

Alam dep Nazym qyzdy bolsa nәsip, – degen joldarda kerney әskery belgi (signal) beretin aspap retinde aitylady. «Kerney – degenimiz týiening óneshine ótkizilgen úzyn aghash týtik», dep jazghan bolatyn professor Bolat Sarybaev ózining zertteuinde. B.Sarybaevtyng kóne aspaptar múrajayynda saqtalghan kerney aspabynyng ýlgisi túr. Sol kerney ýnin paydalanu paryz.

     Teoriyalyq týrde dәleldengenimen tәjiriybe jýzinde әli qoldana qoymaghan jaugershilik zaman muzykalyq aspaptarynyng biri – urra.

     «Urra aspaby, – dep jazady etnograf ghalym A.Eyhgorn 1870 jyldary ózining zertteuinde, – úran ýrlep oinalady, bitimi «sviyreli» aspabyna úqsas, bizding kýnimizge deyin ony kóshpeli qazaqtar paydalanyp kelgen. Urra aspabynda joryqqa shygharda nemese júrtty saltanatqa shaqyruda birtekti әuender qaytalanyp oinalatyn bolghan jәne urranyng ýnimen qazaqtar úran shaqyrghan. Urranyng tegi qazaqtyng úran shaqyru, sózinen alynghan boluy kerek» dep tújyrym jasaghan. Úran shaqyru men urra muzykalyq aspabyn da qolgha alyp, filimde qoldanu qajet dep oilaymyn.

     «Kóshpendiler» kórkem filimine paydalanugha qiyndyq tughyzbaytyn kóne muzykalyq aspaptardyng biri – dabyl. Aty aityp túrghanday qiynshylyqta, quanyshta, saltanatty dýbirde dabyl qaghu sózining týp negizinen alynghan atau. Dabyl – aty anyzgha ainalghan, barlyq soghystarda paydalanylghan aspap.

     «Joryqta paydalanylatyn, úryp oinalatyn aspaptardyng kólemi ýlken, dauysy zor. Onyng jer kýnirentken kýshti dauysymen jauyngerler óz jaularynyng ýreyin úshyrudy kózdegen... Dabyl dauysynyng aqyryn, qatty bolyp keluine qaray әr týrli kólemde jasalghan. Auyz әdebiyetinde aitylatyn, joryqta qoldanylatyn dabyl dauysy kýndey kýrkirep shyghatyn asa ýlken aspap bolypty» – dep jazdy Bolat Sarybaev óz zertteuinde. (Bolat Sarybaev, «Qazaqtyng muzykalyq aspaptary», Almaty, «Óner», 1981 jyl) 

     Ghalymnyng joryq dabylyn asa ýlken aspap degeni onyng kón terimen tartylghan eki jaq shenber diagonaly 1,5 – 2 metrge jetkendigin dәleldeydi. Sonda ghana eki jaqtyng san myndaghan qoly  aiqasqa týskende onyng ýni qúlaq túndyra estilip túrady. Qazaq qolbasy úranshylardyng qataryna әrqashan sap týzegen dabylshylardy ústaghan. Ár dabyl eki jaghy qaqtalghan kón terimen kómkeriledi de әrqaysysy ógiz jekken ýlken arbagha tiyelinip jýruge ynghayly boluy ýshin arnayy syryq aghashqa órilgen qayyspen baylanady.

     Ýlken soghystarda  dabylshylar qatarynyng sany on ekiden otyz ekige deyn jetken. Dabyl sany soghystyng ýlken-kishisine baylanysty qoyylghan. Mәselen, Qabanbay sarbazdarynyng sanynda 22 dabylshy bolghan degen derek bar.

     Qolbasy Kók Tәnirge nemese Allagha siynyp el tuyn kóteredi. Búl soghystyng bastalghany. Búghan qosa ýrlep oinalatyn kerney, urra, mýiiz syrnay aspaptarynyng ýnderi estiledi. Búghan «Alash!..Alash!..», dep úrandap, kýnirengen san myndaghan sarbazdar ýni qosylady.  Jirma eki dabylshy aghash toqpaqpen әr dabyldy eki qoldap eki jaghynan úryp dalany kýnirentedi. Qan sel bop aghady. Múnday arnayy soghysta qazaq jauyn jenbey qoymaghan. Syban Dulat Babatayúlynyng el batyry Espembetke arnaghan jyrynda:

Qarsylasyp eki top,

Iriktedi batyrdy,

Qalmaq soghyp baraban,

Qazaq úran shaqyrdy –

Degende sol Úly soghys kórinisin pash etken.

     Óz basym, týsiruge josparlanghan «Qazaq eli» filiminde osy atalghan aspaptar kórinis tapsa eken degen tilek aitamyn. Kóshpendilerding әskery tәrtip erejesine say, on myndyq, myndyq, jýzdik delinetin sarbazdar sabynyng bolashaq búl filimde qanshalyqty qatary bolady, qanshalyqty adam sany qatystyrylady, qazaqtyng jәne jaudyng san myndaghan qoly qalay kórinis tabady, ol – filimdi týsiretin rejisserdyng jәne shygharmashylyq toptyng josparly júmysy, desek te qazaq mәdeniyettanushylarynyng qatang baqylauynda bolghany dúrys.

     1718 jyly qazaq pen jonghardyng ataqty Ayakóz shayqasynda qazaq qoly Ayakózding ontýstik shyghysyndaghy Alakólge taqau túrghan Taskesken jerinen, Qaraqol ózeni boyyna deyingi aralyqta shep qúrghany belgili. Búl aralyq 100 shaqyrymnan asady. Osyndayda soghysugha dayyndalu, nemese soghysty bastau habary belgisin dabylshylar ýni, yaghny en dalany kýnirentken dybys arqyly ghana jetkize alghan. Al, qazaqtyng da, jaudyng da bir-birimen aiqasqa kirmek san myndyq sap týzegen әsker qatary «panoramasyn» kinokadrlerge qús úshar biyikten tikúshaqpen ghana týsiruge bolar edi. Búrynghy filimderimizde aqsap kelgen kópshilik kórinisterding endigi jerde qoldan kelse «Gladiator», «Spartak», «Soghys jәne beybitshilik» tәrizdi filimderdi ýlgi túta otyryp odan da ilgerilep, asyp týsu әreketterine úmtyluymyz qajet. Nege deseniz sanamyzda qalyptasqan óz ata-babalarymyzdyng soghys taktikalary men jetistikteri, ruhy bizder úshin bәrinen qymbat.

     Al, Bolat Sarybaev aitqan Úly soghysta paydalanylghan dauysy zor, asa ýlken dabyldyng diametrin jәne núsqasyn aiqyndauda, jalpy filimdegi kóne ýnderding kәsiby túrghydan kórkemdik tabuyna, dayyndyq júmystaryn jýrgizu ýshin Europa men Amerikada «fenomen» ereksheligine ie bolghan, qazaq kóne aspaptarynyng barlyq týrinde kýiler orynday alatyn kompozitor Edil Qúsayynovty, sonday aq osy kýnderde erekshe jetistikterge jetip qazaq kóne muzykalyq aspaptardyng sandaghan týrinde óner kórsetip jýrgen "Túran" etno-top ansamblin osy filimdi kóne muzykamen kórkemdeuge shaqyrsa esh útylmaydy der edim. Olay bolsa, «Qazaq eli» filimining muzykasy Europanyng da Amerikanyng da aspaptary ýnimen emes, HVIII ghasyrgha deyingi  Qazaq handyghy elining  saf taza muzykalyq saryndarymen,  jәne býginderi  janghyru ýstindegi qazaqtyng ózine ghana tәn jetigen, sherter, qyl qobyz, sybyzghy, shanqobyz, jelbuaz, dombyra, ýsh ishekti qosbúrau dombyra, qos syrnay, mýiiz syrnay, kerney, urra, dabyl, dauylpaz, shyndauyl tәrizdi muzykalyq aspaptarymyzdyng ýnderimen kórkemdik tapsa, birinshiden – shygharmanyng ajary ashylady, mazmúny aishyqtalady, ekinshiden – әlem júrtshylyghy aldynda qazaqtyng kóne muzykasynyng ýni estiledi, últtyq mәdeny mәrtebemiz kóteriledi.

     Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyna arnalghan «Qazaq eli» kóp serialy filimin  jaryqqa shygharu – Úly dala órkeniyetindegi qaharman qazaq elining týp qazyghyn tanyta otyryp, tughan babalarymyzdyng ruhty kelbetin aishyqtaytyny shyghar kýndey shyndyq. Osy iygilikti júmystargha tilekshi bolayyq! Inshalla, kónilimizdi toqtyqqa, ýmitimizdi pәktikke jetkizsin. 

Ramazan aiy mýbarak bolsyn! Oraza qabyl bolsyn!

Jarqyn Shәkәrim

QR Enbek sinirgen qayratkeri,

Qazaqstan  Jazushylary  Odaghynyn  mýshesi                                                                                          

Abai.kz