«قازاق ەلى» كوپ سەريالى كوركەم ءفيلمى تۇسىرىلەدى دەگەندى ەستىگەندە ءوز ويىمدى ورتاعا سالۋدى پارىز سانادىم. مەنىڭ ايتپاعىم نەگىزىنەن، ءفيلمنىڭ كادردان (ەكراننان) تىس ەستىلەتىن مۋزىكاسى جايىندا بولماق.

     وسى كۇنى قاي كينوفيلگە قاراساڭىز دا ەكراننان تىس ەستىلەتىن مۋزىكا اۋەندەرى باتىستىق ۇلگىدەگى ۇندەر مەن دىبىستاردىڭ باسىمدىلىعى ايقىن اڭعارىلىپ تۇرادى. مىسالى، سكريپكا، ترۋبا، ترومبون نەمەسە فورتەپيانو، گيتارا، ودان قالسا سيمفونيالىق، ەسترادالىق وركەسترلەر، ءبارى باتىستىق ۇلگىدەگى جانرلار. ارينە ءبىز وعان قارسى ەمەسپىز. الايدا، كينونىڭ مازمۇنى ۇلتتىق، دالالىق كوشپەلىلەر جايلى بولسا شە؟ وعان جاتجۇرتتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىن پايدالانۋ قالاي بولا قويار ەكەن؟ ءفيلمنىڭ مازمۇنىن اشا الا ما؟ قايتا وسىنداي فيلمدەردى پايدالانىپ ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتارىمىزدىڭ ءۇنىن، دىبىسىن ناسيحاتتاۋىمىز  كەرەك ەمەس پە؟ ۇيتكەنى كوشپەندىلەردىڭ مۋزىكاسىندا دالا مادەنيەتى، دالا دەموكراتياسى، دالانىڭ ءۇنى مەن رۋحى وزەكتەسىپ جاتاتىنىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋىمىزدىڭ قاجەتى بولا قويماس. سوندىقتان بۇل ورايدا دا جاۋىردى جابا توقىعان جاتتاندىلىقتان ىرگەنى اۋلاق سالساق نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

     ەڭ الدىمەن قازاق حاندىعى زامانىنداعى مۋزىكا دەگەن نە؟ وسىعان كەلەيىك.

     ول، كوشپەندىلەر مۋزىكاسى... ول – ەل ايىرىلعانداعى حالىق مۇڭى، قايتا تۇلەۋ قۋانىشى، انانىڭ اق ءسۇتى، ايالى ءالديى، نارەستە كۇلكىسى، ەل شەتىنە جاۋ تيگەندەگى ۇرەيى، باتىردىڭ الماس قىلىشى مەن ەرلىگى سەكىلدى تاريحي كورىنىستەردەگى بولمىستىڭ كونە كۇي اۋەندەرىنىڭ ۇلگىسىمەن، كونە مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ ۇنىمەن جەتكەن سارابدال سارىندارى. ول – قازاق حالقىنىڭ رۋحى. ساق تايپالارى مەن تۇرىك قاعاناتى مادەنيەتىن ايتپاعاننىڭ وزىندە وعىز-قىپشاق داۋىرىندە عۇمىر كەشكەن قورقىتتىڭ كۇڭىرەنتكەن قىلقوبىزى وسىنىڭ ءبىر دالەلى. ابىلاي حان زامانىنا، ياعني ءحVىىى عاسىرعا دەيىنگى تاريح بەدەرىن كوكتەي شولساق، قورقىت، كەتبۇعا، اسانقايعى، قازتۋعان، بايجىگىت ءتارىزدى ويشىل جىراۋلارىمىزدىڭ بۇگىنگە جەتكەن كۇي مۇرالارىنىڭ ءوزى قانشاما. وسىنداي مول مۋزىكالىق قازىنامىزدى، ءداستۇرلى جولدى بۇگىنگى ۇرپاق قالاي جالعاستىرىپ، قالاي ناسيحاتتاپ ءجۇر؟ مىنە، ءبىزدى ويلاندىراتىن ساۋال وسى.

     مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، كوركەم فيلم ءوز زامانىنا ساي، قازاقتىڭ وزىنە عانا ءتان كونە مۋزىككالىق اسپاپتارىنىڭ ءۇن-اۋەندەرىمەن كوركەمدىك تاپسا دەيمىز. ءفيلمدى ۇلتتىق مۋزىكا اسپاپتارى ۇنىمەن ايشىقتاۋ اتالمىش شىعارماداعى ءداستۇر ساباقتاستىعىنىڭ نەگىزگى فاكتورى دا بولماق.

     «قازاق ەلى» فيلمىنە قازاقتىڭ قانداي مۋزىكالىق اسپاپتارىن پايداالانۋعا بولار ەدى. ەندىگى اڭگىمەمىزدى وسى باعىتتا وربىتەيىك.

     بەتى كون تەرىمەن كومكەرىلىپ جابىلعان داۋىلپاز بەن شىنداۋىل دەگەن ۇرمالى اسپاپتار بار. بۇل ەكەۋى دە جاۋگەرشىلىك زاماندا بەلگى بەرەتىن قۇرال رەتىندە پايدالانىلعان. ساپ تۇزەگەن داۋىلپازشىلار مەن شىنداۋىلشىلار قاتارى بولعان. ساربازدار داۋىلپاز بەن شىنداۋىلدى ىڭعايلى ەتىپ ەرتوقىمعا ىلگەك قايىسپەن بايلاپ، كەرەك ساتىندە اعاش توقپاقپەن بىركەلكى دۇبىرمەن دىبىس ءريتىمىن شىعارعان. «قامبار باتىر» داستانىندا:

توعىز ساندى تورعاۋىت،

ون ساندايىن ويماۋىت،

بارابان سوعىپ، شىڭ قاعىپ، - دەگەن جولدار بار. مۇنداعى بارابان دا ءبىىزدىڭ اتا جۇرتىمىزدىڭ ءتول مۇراسى، كونە تۇركى دۇنيەسىنەن جەتكەن ۇرمالى اسپاپ. كەيىن ەۋروپاعا ءسىڭىپ، ولار دا باراباندى پايدالانعان. باراباننىڭ ءتۇپ تەگى تۇركى دۇنيەسى ەكەنى  جونىندە  1966 جىلى «سوۆەتسكايا ەنتسيكلوپەديا» باسپاسىنان جارىققا شىققان «ەنتسيكلوپەديچەسكي مۋزىكالنىي سلوۆار» دەگەن كىتاپتا جاقسى جازىلعان.

     جورىقتا بەلگى بەرەتىن مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ ءبىرى – كەرنەي. «قامبار باتىر» داستانىندا:

قارامان قايراتتاندى كوڭىلى تاسىپ،

حوش بولىپ ۋاقىتى حاددەن اسىپ.

اسكەرگە توپ اتتىرىپ، كەرنەي قويدى،

الام دەپ نازىم قىزدى بولسا ءناسىپ، – دەگەن جولداردا كەرنەي اسكەري بەلگى (سيگنال) بەرەتىن اسپاپ رەتىندە ايتىلادى. «كەرنەي – دەگەنىمىز تۇيەنىڭ وڭەشىنە وتكىزىلگەن ۇزىن اعاش تۇتىك»، دەپ جازعان بولاتىن پروفەسسور بولات سارىباەۆ ءوزىنىڭ زەرتتەۋىندە. ب.سارىباەۆتىڭ كونە اسپاپتار مۇراجايىندا ساقتالعان كەرنەي اسپابىنىڭ ۇلگىسى تۇر. سول كەرنەي ءۇنىن پايدالانۋ پارىز.

     تەوريالىق تۇردە دالەلدەنگەنىمەن تاجىريبە جۇزىندە ءالى قولدانا قويماعان جاۋگەرشىلىك زامان مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ ءبىرى – ۋررا.

     «ۋررا اسپابى، – دەپ جازادى ەتنوگراف عالىم ا.ەيحگورن 1870 جىلدارى ءوزىنىڭ زەرتتەۋىندە، – ۇران ۇرلەپ وينالادى، ءبىتىمى «سۆيرەل» اسپابىنا ۇقساس، ءبىزدىڭ كۇنىمىزگە دەيىن ونى كوشپەلى قازاقتار پايدالانىپ كەلگەن. ۋررا اسپابىندا جورىققا شىعاردا نەمەسە جۇرتتى سالتاناتقا شاقىرۋدا بىرتەكتى اۋەندەر قايتالانىپ وينالاتىن بولعان جانە ۋررانىڭ ۇنىمەن قازاقتار ۇران شاقىرعان. ۋررانىڭ تەگى قازاقتىڭ ۇران شاقىرۋ، سوزىنەن الىنعان بولۋى كەرەك» دەپ تۇجىرىم جاساعان. ۇران شاقىرۋ مەن ۋررا مۋزىكالىق اسپابىن دا قولعا الىپ، فيلمدە قولدانۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.

     «كوشپەندىلەر» كوركەم فيلمىنە پايدالانۋعا قيىندىق تۋعىزبايتىن كونە مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ ءبىرى – دابىل. اتى ايتىپ تۇرعانداي قيىنشىلىقتا، قۋانىشتا، سالتاناتتى دۇبىردە دابىل قاعۋ ءسوزىنىڭ ءتۇپ نەگىزىنەن الىنعان اتاۋ. دابىل – اتى اڭىزعا اينالعان، بارلىق سوعىستاردا پايدالانىلعان اسپاپ.

     «جورىقتا پايدالانىلاتىن، ۇرىپ وينالاتىن اسپاپتاردىڭ كولەمى ۇلكەن، داۋىسى زور. ونىڭ جەر كۇڭىرەنتكەن كۇشتى داۋىسىمەن جاۋىنگەرلەر ءوز جاۋلارىنىڭ ۇرەيىن ۇشىرۋدى كوزدەگەن... دابىل داۋىسىنىڭ اقىرىن، قاتتى بولىپ كەلۋىنە قاراي ءار ءتۇرلى كولەمدە جاسالعان. اۋىز ادەبيەتىندە ايتىلاتىن، جورىقتا قولدانىلاتىن دابىل داۋىسى كۇندەي كۇركىرەپ شىعاتىن اسا ۇلكەن اسپاپ بولىپتى» – دەپ جازدى بولات سارىباەۆ ءوز زەرتتەۋىندە. (بولات سارىباەۆ، «قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى»، الماتى، «ونەر»، 1981 جىل) 

     عالىمنىڭ جورىق دابىلىن اسا ۇلكەن اسپاپ دەگەنى ونىڭ كون تەرىمەن تارتىلعان ەكى جاق شەڭبەر دياگونالى 1,5 – 2 مەترگە جەتكەندىگىن دالەلدەيدى. سوندا عانا ەكى جاقتىڭ سان مىڭداعان قولى  ايقاسقا تۇسكەندە ونىڭ ءۇنى قۇلاق تۇندىرا ەستىلىپ تۇرادى. قازاق قولباسى ۇرانشىلاردىڭ قاتارىنا ارقاشان ساپ تۇزەگەن دابىلشىلاردى ۇستاعان. ءار دابىل ەكى جاعى قاقتالعان كون تەرىمەن كومكەرىلەدى دە ارقايسىسى وگىز جەككەن ۇلكەن ارباعا تيەلىنىپ جۇرۋگە ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن ارنايى سىرىق اعاشقا ورىلگەن قايىسپەن بايلانادى.

     ۇلكەن سوعىستاردا  دابىلشىلار قاتارىنىڭ سانى ون ەكىدەن وتىز ەكىگە دەين جەتكەن. دابىل سانى سوعىستىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە بايلانىستى قويىلعان. ماسەلەن، قابانباي ساربازدارىنىڭ سانىندا 22 دابىلشى بولعان دەگەن دەرەك بار.

     قولباسى كوك تاڭىرگە نەمەسە اللاعا سيىنىپ ەل تۋىن كوتەرەدى. بۇل سوعىستىڭ باستالعانى. بۇعان قوسا ۇرلەپ وينالاتىن كەرنەي، ۋررا، ءمۇيىز سىرناي اسپاپتارىنىڭ ۇندەرى ەستىلەدى. بۇعان «الاش!..الاش!..»، دەپ ۇرانداپ، كۇڭىرەنگەن سان مىڭداعان ساربازدار ءۇنى قوسىلادى.  جيرما ەكى دابىلشى اعاش توقپاقپەن ءار دابىلدى ەكى قولداپ ەكى جاعىنان ۇرىپ دالانى كۇڭىرەنتەدى. قان سەل بوپ اعادى. مۇنداي ارنايى سوعىستا قازاق جاۋىن جەڭبەي قويماعان. سىبان دۋلات باباتايۇلىنىڭ ەل باتىرى ەسپەمبەتكە ارناعان جىرىندا:

قارسىلاسىپ ەكى توپ،

ىرىكتەدى باتىردى،

قالماق سوعىپ بارابان،

قازاق ۇران شاقىردى –

دەگەندە سول ۇلى سوعىس كورىنىسىن پاش ەتكەن.

     ءوز باسىم، تۇسىرۋگە جوسپارلانعان «قازاق ەلى» فيلمىندە وسى اتالعان اسپاپتار كورىنىس تاپسا ەكەن دەگەن تىلەك ايتامىن. كوشپەندىلەردىڭ اسكەري ءتارتىپ ەرەجەسىنە ساي، ون مىڭدىق، مىڭدىق، جۇزدىك دەلىنەتىن ساربازدار سابىنىڭ بولاشاق بۇل فيلمدە قانشالىقتى قاتارى بولادى، قانشالىقتى ادام سانى قاتىستىرىلادى، قازاقتىڭ جانە جاۋدىڭ سان مىڭداعان قولى قالاي كورىنىس تابادى، ول – ءفيلمدى تۇسىرەتىن رەجيسسەردىڭ جانە شىعارماشىلىق توپتىڭ جوسپارلى جۇمىسى، دەسەك تە قازاق مادەنيەتتانۋشىلارىنىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولعانى دۇرىس.

     1718 جىلى قازاق پەن جوڭعاردىڭ اتاقتى اياكوز شايقاسىندا قازاق قولى اياكوزدىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنداعى الاكولگە تاقاۋ تۇرعان تاسكەسكەن جەرىنەن، قاراقول وزەنى بويىنا دەيىنگى ارالىقتا شەپ قۇرعانى بەلگىلى. بۇل ارالىق 100 شاقىرىمنان اسادى. وسىندايدا سوعىسۋعا دايىندالۋ، نەمەسە سوعىستى باستاۋ حابارى بەلگىسىن دابىلشىلار ءۇنى، ياعني ەن دالانى كۇڭىرەنتكەن دىبىس ارقىلى عانا جەتكىزە العان. ال، قازاقتىڭ دا، جاۋدىڭ دا ءبىر-بىرىمەن ايقاسقا كىرمەك سان مىڭدىق ساپ تۇزەگەن اسكەر قاتارى «پانوراماسىن» كينوكادرلەرگە قۇس ۇشار بيىكتەن تىكۇشاقپەن عانا تۇسىرۋگە بولار ەدى. بۇرىنعى فيلمدەرىمىزدە اقساپ كەلگەن كوپشىلىك كورىنىستەردىڭ ەندىگى جەردە قولدان كەلسە «گلادياتور»، «سپارتاك»، «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» ءتارىزدى فيلمدەردى ۇلگى تۇتا وتىرىپ ودان دا ىلگەرىلەپ، اسىپ ءتۇسۋ ارەكەتتەرىنە ۇمتىلۋىمىز قاجەت. نەگە دەسەڭىز سانامىزدا قالىپتاسقان ءوز اتا-بابالارىمىزدىڭ سوعىس تاكتيكالارى مەن جەتىستىكتەرى، رۋحى بىزدەر ءۇشىن بارىنەن قىمبات.

     ال، بولات سارىباەۆ ايتقان ۇلى سوعىستا پايدالانىلعان داۋىسى زور، اسا ۇلكەن دابىلدىڭ ديامەترىن جانە نۇسقاسىن ايقىنداۋدا، جالپى فيلمدەگى كونە ۇندەردىڭ كاسىبي تۇرعىدان كوركەمدىك تابۋىنا، دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ەۋروپا مەن امەريكادا «فەنومەن» ەرەكشەلىگىنە يە بولعان، قازاق كونە اسپاپتارىنىڭ بارلىق تۇرىندە كۇيلەر ورىنداي الاتىن كومپوزيتور ەدىل قۇسايىنوۆتى، سونداي اق وسى كۇندەردە ەرەكشە جەتىستىكتەرگە جەتىپ قازاق كونە مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ سانداعان تۇرىندە ونەر كورسەتىپ جۇرگەن "تۇران" ەتنو-توپ ءانسامبلىن وسى ءفيلمدى كونە مۋزىكامەن كوركەمدەۋگە شاقىرسا ەش ۇتىلمايدى دەر ەدىم. ولاي بولسا، «قازاق ەلى» ءفيلمىنىڭ مۋزىكاسى ەۋروپانىڭ دا امەريكانىڭ دا اسپاپتارى ۇنىمەن ەمەس، ءحVىىى عاسىرعا دەيىنگى  قازاق حاندىعى ەلىنىڭ  ساف تازا مۋزىكالىق سارىندارىمەن،  جانە بۇگىندەرى  جاڭعىرۋ ۇستىندەگى قازاقتىڭ وزىنە عانا ءتان جەتىگەن، شەرتەر، قىل قوبىز، سىبىزعى، شاڭقوبىز، جەلبۋاز، دومبىرا، ءۇش ىشەكتى قوسبۇراۋ دومبىرا، قوس سىرناي، ءمۇيىز سىرناي، كەرنەي، ۋررا، دابىل، داۋىلپاز، شىڭداۋىل ءتارىزدى مۋزىكالىق اسپاپتارىمىزدىڭ ۇندەرىمەن كوركەمدىك تاپسا، بىرىنشىدەن – شىعارمانىڭ اجارى اشىلادى، مازمۇنى ايشىقتالادى، ەكىنشىدەن – الەم جۇرتشىلىعى الدىندا قازاقتىڭ كونە مۋزىكاسىنىڭ ءۇنى ەستىلەدى، ۇلتتىق مادەني مارتەبەمىز كوتەرىلەدى.

     قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان «قازاق ەلى» كوپ سەريالى ءفيلمىن  جارىققا شىعارۋ – ۇلى دالا وركەنيەتىندەگى قاھارمان قازاق ەلىنىڭ ءتۇپ قازىعىن تانىتا وتىرىپ، تۋعان بابالارىمىزدىڭ رۋحتى كەلبەتىن ايشىقتايتىنى شىعار كۇندەي شىندىق. وسى يگىلىكتى جۇمىستارعا تىلەكشى بولايىق! ينشاللا، كوڭىلىمىزدى توقتىققا، ءۇمىتىمىزدى پاكتىككە جەتكىزسىن. 

رامازان ايى مۇباراك بولسىن! ورازا قابىل بولسىن!

جارقىن شاكارىم

قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،

قازاقستان  جازۋشىلارى  وداعىنىڭ  مۇشەسى                                                                                          

Abai.kz