HXI. TAGhDYRShEShTILIK MÁNI BOLGhAN HATTYNG TÝP MÁTINI

Mәn-maghynasy búrmalanyp ómirge engiziluge jazylghan taghdyrsheshti betbúrystyng negizgi qújaty Ábilqayyr hannyng orys imperatrisasyna jazghan haty ekeni belgili. Kýni býginge deyin ózgere qoymaghan kópshilik arasyndaghy pikir boyynsha, ol jeke basynyng qamy ýshin Reseyge qaramaghyndaghy halqymen bodan bolugha ózi súranghan, yaghny satqyn delinedi. Alayda múnday pikirding týrli búrmalaushylyqtyng jeteginde ketu saldarynan qalyptasqany songhy jyldary anyqqa shyqty.

 "Ábilqayyr hannyng arab tilinde jazylghan myna bir hatyn týsinu әzirshe mýmkin emes", - deydi tarihshylar.

Ábilqayyr hannyng bizge orys tili arqyly mәlim bolghan «satqyndyq hatyn»  ýstimizdegi ghasyrdyng basynda tarihshy Amantay Isin týpnúsqadan oqyp, qayta tәrjimәlady. Nәtiyjesinde ghylymy ainalymda jýrgen tarihy hattyng oryssha núsqasyndaghy birqatar  sózderding týpnúsqada joq ekenin, birazynyng maghynasy ózgertilip berilgenin anyqtady. Onyng sebebin tarihshy «dala biyleushileri jazghan hattardyng resmy audarmalarynda... basy artyq, baghynyshty sózderdi qosyp jiberu –  Mәskeu memleketi kense qyzmeti qalyptastyryp, Resey imperiyasy ýdetip jibergen әdet» bolghandyqtan, sodan jәne «kenes zamanyndaghy úly halyqty agha tútqan qúlshynystan» kóredi.  Sol zamandaghy shyghys әmirshileri qoldanghan arab, parsy sózderi aralas týrki-qazaq tilinde jazghan hatyndaghy «han sózderi ústamdy, belgili bir tústarynda asqaq. Kishireni de, ózge memleket iyesimen teng sezinui de, qúrmet kórsetui, sypayy sóz saptauy, mýddeli isi de ýilesimdi, salmaqty ólshemmen jetkizilgen. Búl hattan artyq jalbarynu, Resey patshalyghyna ashyq moyynsúnu, qúldana sóileu degen bayqalmaydy». Endi A. Isin zertteu maqalasynda keltirgen týpnúsqalyq mәtinge kóz jýgirteyik:

«Úlúghlaryng auua marhamaty biyik, dәuleti artyq, yer yýzine biylegen aqna úlúgh padsha hazyretlering húzyryna bendelik etemiz. Kýnden kýn, aidan aigha, yyldan yylgha dәulet sәlemet ziyada olar ansha tasyghay.

Biz gharyzbande hazyretinizge bú dәrge. Siz úlúgh hazyretning Oral eshtegi bashqúrt halayyqy birle arada elligimiz yoq erdi.

Emdi el-hal, Siz dәuleti úlúgh padsha hazyretine sayasyda panah olyp, satigh munqaz olmaq ýchin toghay yoly Oral eshtegi bendeniz Aldarbaygha elshi qosyp yiberdim. Ol Aldarbay Siz úlúgh padshanyng haziretige elshi tilegeni ýchin biz, Ábilhayyr han, qyryq san qazaq Orta yýz, Kishi yýz barsha raghayat qarashalarym birle bash saldym.

Yarlyq: Siznin-dýr ol qullarynyz Oral eshtegi birle el qylyp Irishu[i]nni tileymiz. Sizning yarlyghynyz birle el bolghaymyz.

Seyitqúl yibergen elshi bash Qútlymet yoldashlary birle».

Imperiyanyng Syrtqy ister alqasyndaghy audarmashylar – bәlkim, tәrjimә jasaugha Qútlúmúhammed (Mәmed, Aleksey Ivanovich) Tevkelevting tikeley qatysy da bolghan shyghar – qazaq hanynyng hatyn patshayymgha úsynu ýshin mәtindi orys tilinde mynanday núsqagha  týsirgen eken:

«Velichayshey, blagorodnoy, bogatoy y umnoy obladateliniyse mnogih zemeli, ee velichestvu gosudaryne imperatriyse ejednevno, ejemesyachno y ejegodno jelaem bojiey milostiu blagopoluchnogo gosudarstvovaniya. Nashe zayavlenie Vashemu velichestvu sostoit v tom, chto s poddannym Vam bashkirskim narodom, kotoryy nahoditsya za Uralom, u nas blizkih otnosheniy ne bylo. Jelaya byti sovershenno podvlastnym Vashemu velichestvu, ya posylai svoego poslannika vmeste s Vashim poddannym Aldarbaem. Etot Aldarbay treboval poslannika ot nas k Vashemu velichestvu, y poetomu my, Abulhaiyr-han s podvlastnym mne mnogochislennym kazahskim narodom Srednego y Malogo juzov, vse preklonyaemsya pered Vami, yavlyaemsya Vashimy slugamy y vse vmeste v prostym narodom jelaem Vashego pokroviytelistva y ojidaem Vashey pomoshi, chtoby s poddannym Vam bashkirskim narodom, nahodyashimsya za Uralom, jiti v soglasiiy.

Jelaem Vam vsyakogo blagopoluchiya y budem Vashimy poddannymiy. 

(Peredaliy): Seitkul. Glavnyy poslannik Kuttumbet s tovarishamiy».

Tәrjimәdaghy «blagorodnoy», «umnoy»,   «bojiey milostiu», «kotoryy nahoditsya za Uralom»,   «blizkih otnosheniy»,  «mnogochislennym»,  «yavlyaemsya Vashimy slugamy y vse vmeste v prostym narodom jelaem Vashego pokroviytelistva y ojidaem Vashey pomoshiy», «nahodyashimsya za Uralom», «Jelaem Vam vsyakogo blagopoluchiya y budem Vashimy poddannymiy» degen sózderding balamasynyng týpnúsqada joqtyghyn, yaghny olardyng audarma jasau barysynda mәtinge janadan nemese maghynasy ózgertilip qosylghanyn aita kelip, A.Isin hattyng mynanday jana audarmasyn jasaydy:

«Velichiya y milosty vysokoy, gosudarstva prevyshe, pravyashey [vsemi] zemlyamy ee velichestvu beloy velikoy imperatriyse obrashaemsya s obydennym namereniyem. Izo dnya v deni, iz mesyasa v mesyas, iz goda v god gosudarstvo [Vashe] da prebyvaet v zdraviy y priumnojaetsya.

Nashe zayavlenie Vashemu velichestvu sleduishee. S narodom Vashego velichestva uraliskimy eshtek-bashkortamy mej namy net soglasiya.

Teperi, jelaya poluchiti pod pokrovom Vashego imperatorskogo velichestva zashitu y spokoystviye, posylaiy, prisoediniv k lesnoy dorogy uraliskomu eshteku poddannomu Vashemu Aldarbay, svoego posla. Poskoliku etot Aldarbay prosil posla k Vashemu imperatorskomu velichii, my, Abulhaiyr-han, sorok sanov kazahov, Sredniy y Mladshiy juzy so vsemy podvlastnymy mne karasha sklonyaem golovu.

Yarlyk: s Vashimy slugamy uraliskimy eshtekamy hotim dostichi soglasiya. S Vashim yarlykom da budem v soglasiiy.

Poslannyy posol Seitkul vo glave s Kutlymetom s tovarishiy».

Endi týpnúsqanyng key tústarymen eki audarmany salystyryp qarayyq Týpnúsqa: «Biz gharyzbande hazyretinizge bú dәrge. Siz úlúgh hazyretning Oral eshtegi bashqúrt halayyqy birle arada elligimiz yoq erdi».  Syrtqy ister alqasynyng audarmasy: «Nashe zayavlenie Vashemu velichestvu sostoit v tom, chto s poddannym Vam bashkirskim narodom, kotoryy nahoditsya za Uralom, u nas blizkih otnosheniy ne bylo». Tarihshy A.Isin jasaghan jana audarma: «Nashe zayavlenie Vashemu velichestvu sleduishee. S narodom Vashego velichestva uraliskimy eshtek-bashkortamy mej namy net soglasiya». Osy ýzik býgingi qoldanystaghy óz tilimizde bylay bolar edi: «Biz Sizding úly mәrtebenizge mynanday mәlimdeme jasaymyz. Sizding úly mәrtebenizding halayyghy Oral bashqúrt-estekterimen arada eldik kelisim bolmay túr».

 Odan әri hattyng týpnúsqasynda: «Emdi el-hal, Siz dәuleti úlúgh padsha hazyretine sayasyda panah olyp, satigh munqaz olmaq ýchin toghay yoly Oral eshtegi bendeniz Aldarbaygha elshi qosyp yiberdim. Ol Aldarbay Siz úlúgh padshanyng haziretige elshi tilegeni ýchin biz, Ábilhayyr han, qyryq san qazaq Orta yýz, Kishi yýz barsha raghayat qarashalarym birle bash saldym», – delinedi. Patshalyq tәrjimәsinde búl ýzik týpnúsqada joq sózder men úghymdardy qosyp, bylay berilgen: «Jelaya byti sovershenno podvlastnym Vashemu velichestvu, ya posylai svoego poslannika vmeste s Vashim poddannym Aldarbaem. Etot Aldarbay treboval poslannika ot nas k Vashemu velichestvu, y poetomu my, Abulhaiyr-han s podvlastnym mne mnogochislennym kazahskim narodom Srednego y Malogo juzov, vse preklonyaemsya pered Vami, yavlyaemsya Vashimy slugamy y vse vmeste v prostym narodom jelaem Vashego pokroviytelistva y ojidaem Vashey pomoshi, chtoby s poddannym Vam bashkirskim narodom, nahodyashimsya za Uralom, jiti v soglasiiy». Artyq sózderdi alyp tastap, maghynasy ózgergen sózderdi (aytalyq, «elshi tilegeni», yaghny «elshi jiberudi ótingeni» degen tirkesti – «treboval poslannika», yaghny elshi jiberudi talap etti» dep bergendi) týzetip jasaghan jana audarmada jogharghy ýzindi bylay bop shyqqan: «Teperi, jelaya poluchiti pod pokrovom Vashego imperatorskogo velichestva zashitu y spokoystviye, posylaiy, prisoediniv k lesnoy dorogy uraliskomu eshteku poddannomu Vashemu Aldarbay, svoego posla. Poskoliku etot Aldarbay prosil posla k Vashemu imperatorskomu velichii, my, Abulhaiyr-han, sorok sanov kazahov, Sredniy y Mladshiy juzy so vsemy podvlastnymy mne karasha sklonyaem golovu». Qazaqshasy: «Endi, Sizding úly memleket patshasy mәrtebenizdin  sayasynda qorghalyp, tynyshtyq almaq ýshin Noghay jolyndaghy Oral estegi bendeniz (bodanynyz) Aldarbaygha elshi qosyp jiberdim. Osy Aldarbay Sizding úly patsha mәrtebenizge elshi jiberudi ótingeni ýshin biz, Ábilqayyr han, qyryq san qazaq, qaramaghymdaghy Orta jýz ben Kishi jýzdegi barsha qarashalarymmen birge bas iyemin».

Angharylyp túrghanday, týpnúsqadaghy: «...toghay yoly Oral eshtegi...» degen tirkes jana audarmada: «...k lesnoy dorogy uraliskomu eshteku...» dep berilgen. Yaghny «...toghay yoly...» – «lesnaya doroga» dep tóte audarylghan.   Búl jayynda A. Isin týpnúsqada solay «toghay» týrinde túrghanyn kórsete otyryp: «Tarihta «Noghay joly» degen jol (baghyt) bar. Biraq búl jerde «noghay joly» dep qabyldau ýshin anyq jazylghan «toghay joly» degen úghymdy joqqa shygharu kerek», – deydi. Alayda arab әripterimen jazylghan týpnúsqada bir noqattyng abaysyzda artyq týsip ketui de yqtimal ekenin oilau jón, eki nýkte – «t», eger bir nýkte bolsa – «n» bolar edi. Ári ol zamanda, bashqúrt kóterilisin qangha boyap basqannan keyin, patshalyq bashqúrt jerin tórt әkimshilik aumaqqa – jolgha bólgen, «jol» (yol, doroga, daruga) – okrug, oblys, audan siyaqty  aumaqtyq-әkimshilik birlikti bildiretin sóz bolyp ketken. Qazaq jerimen әldeneshe bolystardan qúralatyn Noghay jәne Sibir joldary (audandary) shektesip jatatyn. Sondyqtan, hat mәtinindegi «toghay» degen sózdi kezdeysoq qos nýkte týsip ketkendikten ketken qate retinde týzetip, «noghay» dep batyl ózgertip jazu kerek. Mәtindi qazaqshalaghanda solay – «Noghay joly» dep kórsetildi.

Hattyng týiini: «Yarlyq: Siznin-dýr ol qullarynyz Oral eshtegi birle el qylyp Irishu[i]nni tileymiz. Sizning yarlyghynyz birle el bolghaymyz». Patshalyq tәrjimәsi: «...s poddannym Vam bashkirskim narodom, nahodyashimsya za Uralom, jiti v soglasiiy. Jelaem Vam vsyakogo blagopoluchiya y budem Vashimy poddannymiy». Jana audarma: «Yarlyk: s Vashimy slugamy uraliskimy eshtekamy hotim dostichi soglasiya. S Vashim yarlykom da budem v soglasiiy». Qazaqshasy: «Jarlyq: Sizding qúldarynyz Oral estekterimen yntymaqqa qol jetkizgimiz keledi. Sizding jarlyghynyzben yntymaqtas bolamyz».

Ábilqayyr han 1730 jyly Anna Ionnovnagha osynday tilek aitqan edi.

Redaksiyadan: Jogharydaghy taraular jazushy, tarihshy, kósemsózshi Beybit Qoyshybaevtyn "Qazaq memleketi tarihyna kózqaras" atty enbeginen jalghasty týrde alynyp otyrghyn eskertemiz. Basy myna siltemelerde: http://abai.kz/post/view?id=4553;  http://abai.kz/post/view?id=4554;  http://abai.kz/post/view?id=4579; http://abai.kz/post/view?id=5256;http://abai.kz/post/view?id=5335; http://abai.kz/post/view?id=5370; http://abai.kz/post/view?id=5371; http://abai.kz/post/view?id=5469; http://abai.kz/post/view?id=5470; http://abai.kz/post/view?id=5527; http://abai.kz/post/view?id=5580.   

(Jalghasy bar)

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz