تاعدىرشەشتىلىك ءمانى بولعان حاتتىڭ ءتۇپ ءماتىنى
ءحXى. تاعدىرشەشتىلىك ءمانى بولعان حاتتىڭ ءتۇپ ءماتىنى
ءمان-ماعىناسى بۇرمالانىپ ومىرگە ەنگىزىلۋگە جازىلعان تاعدىرشەشتى بەتبۇرىستىڭ نەگىزگى قۇجاتى ابىلقايىر حاننىڭ ورىس يمپەراتريتساسىنا جازعان حاتى ەكەنى بەلگىلى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزگەرە قويماعان كوپشىلىك اراسىنداعى پىكىر بويىنشا، ول جەكە باسىنىڭ قامى ءۇشىن رەسەيگە قاراماعىنداعى حالقىمەن بودان بولۋعا ءوزى سۇرانعان، ياعني ساتقىن دەلىنەدى. الايدا مۇنداي پىكىردىڭ ءتۇرلى بۇرمالاۋشىلىقتىڭ جەتەگىندە كەتۋ سالدارىنان قالىپتاسقانى سوڭعى جىلدارى انىققا شىقتى.
"ابىلقايىر حاننىڭ اراب تىلىندە جازىلعان مىنا ءبىر حاتىن ءتۇسىنۋ ازىرشە مۇمكىن ەمەس", - دەيدى تاريحشىلار.
ابىلقايىر حاننىڭ بىزگە ورىس ءتىلى ارقىلى ءمالىم بولعان «ساتقىندىق حاتىن» ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىندا تاريحشى امانتاي يسين تۇپنۇسقادان وقىپ، قايتا ءتارجىمالادى. ناتيجەسىندە عىلىمي اينالىمدا جۇرگەن تاريحي حاتتىڭ ورىسشا نۇسقاسىنداعى بىرقاتار سوزدەردىڭ تۇپنۇسقادا جوق ەكەنىن، ءبىرازىنىڭ ماعىناسى وزگەرتىلىپ بەرىلگەنىن انىقتادى. ونىڭ سەبەبىن تاريحشى «دالا بيلەۋشىلەرى جازعان حاتتاردىڭ رەسمي اۋدارمالارىندا... باسى ارتىق، باعىنىشتى سوزدەردى قوسىپ جىبەرۋ – ماسكەۋ مەملەكەتى كەڭسە قىزمەتى قالىپتاستىرىپ، رەسەي يمپەرياسى ۇدەتىپ جىبەرگەن ادەت» بولعاندىقتان، سودان جانە «كەڭەس زامانىنداعى ۇلى حالىقتى اعا تۇتقان قۇلشىنىستان» كورەدى. سول زامانداعى شىعىس امىرشىلەرى قولدانعان اراب، پارسى سوزدەرى ارالاس تۇركى-قازاق تىلىندە جازعان حاتىنداعى «حان سوزدەرى ۇستامدى، بەلگىلى ءبىر تۇستارىندا اسقاق. كىشىرەيۋى دە، وزگە مەملەكەت يەسىمەن تەڭ سەزىنۋى دە، قۇرمەت كورسەتۋى، سىپايى ءسوز ساپتاۋى، مۇددەلى ءىسى دە ۇيلەسىمدى، سالماقتى ولشەممەن جەتكىزىلگەن. بۇل حاتتان ارتىق جالبارىنۋ، رەسەي پاتشالىعىنا اشىق مويىنسۇنۋ، قۇلدانا سويلەۋ دەگەن بايقالمايدى». ەندى ا. يسين زەرتتەۋ ماقالاسىندا كەلتىرگەن تۇپنۇسقالىق ماتىنگە كوز جۇگىرتەيىك:
«ۇلۇعلارىڭ اۋا مارھاماتى بيىك، داۋلەتى ارتىق، يەر يۇزىنە بيلەگەن اقنا ۇلۇع پادشا حازىرەتلەرىڭ حۇزىرىنا بەندەلىك ەتەمىز. كۇندەن كۇن، ايدان ايعا، يىلدان يىلعا داۋلەت سالەمەت زيادا ولار انشا تاسىعاي.
ءبىز عارىزباندە حازىرەتىڭىزگە بۇ دارگە. ءسىز ۇلۇع حازىرەتنىڭ ورال ەشتەگى باشقۇرت حالايىقى بىرلە ارادا ەللىگىمىز يوق ەردى.
ەمدى ەل-حال، ءسىز داۋلەتى ۇلۇع پادشا حازىرەتىڭە ساياسىدا پاناھ ولىپ، ساتيع مۋنقاز ولماق ءۇچىن توعاي يولى ورال ەشتەگى بەندەڭىز الداربايعا ەلشى قوسىپ يىبەردىم. ول الدارباي ءسىز ۇلۇع پادشانىڭ حازىرەتىگە ەلشى تىلەگەنى ءۇچىن ءبىز، ءابىلحايىر حان، قىرىق سان قازاق ورتا ءيۇز، كىشى ءيۇز بارشا راعايات قاراشالارىم بىرلە باش سالدىم.
يارلىق: ءسىزنىڭ-ءدۇر ول قۋللارىڭىز ورال ەشتەگى بىرلە ەل قىلىپ ءىرىشۋ[ى]ڭنى تىلەيمىز. ءسىزنىڭ يارلىعىڭىز بىرلە ەل بولعايمىز.
سەيىتقۇل يىبەرگەن ەلشى باش قۇتلىمەت يولداشلارى بىرلە».
يمپەريانىڭ سىرتقى ىستەر القاسىنداعى اۋدارماشىلار – بالكىم، ءتارجىما جاساۋعا قۇتلۇمۇحاممەد (مامەد، الەكسەي يۆانوۆيچ) تەۆكەلەۆتىڭ تىكەلەي قاتىسى دا بولعان شىعار – قازاق حانىنىڭ حاتىن پاتشايىمعا ۇسىنۋ ءۇشىن ءماتىندى ورىس تىلىندە مىنانداي نۇسقاعا تۇسىرگەن ەكەن:
«ۆەليچايشەي، بلاگورودنوي، بوگاتوي ي ۋمنوي وبلاداتەلنيتسە منوگيح زەمەل، ەە ۆەليچەستۆۋ گوسۋدارىنە يمپەراتريتسە ەجەدنەۆنو، ەجەمەسياچنو ي ەجەگودنو جەلاەم بوجيەي ميلوستيۋ بلاگوپولۋچنوگو گوسۋدارستۆوۆانيا. ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سوستويت ۆ توم، چتو س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، كوتورىي ناحوديتسيا زا ۋرالوم، ۋ ناس بليزكيح وتنوشەني نە بىلو. جەلايا بىت سوۆەرشەننو پودۆلاستنىم ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، يا پوسىلايۋ سۆوەگو پوسلاننيكا ۆمەستە س ۆاشيم پودداننىم الدارباەم. ەتوت الدارباي ترەبوۆال پوسلاننيكا وت ناس ك ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، ي پوەتومۋ مى، ابۋلحاير-حان س پودۆلاستنىم منە منوگوچيسلەننىم كازاحسكيم نارودوم سرەدنەگو ي مالوگو جۋزوۆ، ۆسە پرەكلونياەمسيا پەرەد ۆامي، ياۆلياەمسيا ۆاشيمي سلۋگامي ي ۆسە ۆمەستە ۆ پروستىم نارودوم جەلاەم ۆاشەگو پوكروۆيتەلستۆا ي وجيداەم ۆاشەي پوموششي، چتوبى س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم، جيت ۆ سوگلاسي.
جەلاەم ۆام ۆسياكوگو بلاگوپولۋچيا ي بۋدەم ۆاشيمي پودداننىمي.
(پەرەدالي): سەيتكۋل. گلاۆنىي پوسلاننيك كۋتتۋمبەت س توۆاريششامي».
تارجىماداعى «بلاگورودنوي»، «ۋمنوي»، «بوجيەي ميلوستيۋ»، «كوتورىي ناحوديتسيا زا ۋرالوم»، «بليزكيح وتنوشەني»، «منوگوچيسلەننىم»، «ياۆلياەمسيا ۆاشيمي سلۋگامي ي ۆسە ۆمەستە ۆ پروستىم نارودوم جەلاەم ۆاشەگو پوكروۆيتەلستۆا ي وجيداەم ۆاشەي پوموششي»، «ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم»، «جەلاەم ۆام ۆسياكوگو بلاگوپولۋچيا ي بۋدەم ۆاشيمي پودداننىمي» دەگەن سوزدەردىڭ بالاماسىنىڭ تۇپنۇسقادا جوقتىعىن، ياعني ولاردىڭ اۋدارما جاساۋ بارىسىندا ماتىنگە جاڭادان نەمەسە ماعىناسى وزگەرتىلىپ قوسىلعانىن ايتا كەلىپ، ا.يسين حاتتىڭ مىنانداي جاڭا اۋدارماسىن جاسايدى:
«ۆەليچيا ي ميلوستي ۆىسوكوي، گوسۋدارستۆا پرەۆىشە، پراۆياششەي [ۆسەمي] زەمليامي ەە ۆەليچەستۆۋ بەلوي ۆەليكوي يمپەراتريتسە وبراششاەمسيا س وبىدەننىم نامەرەنيەم. يزو دنيا ۆ دەن، يز مەسياتسا ۆ مەسياتس، يز گودا ۆ گود گوسۋدارستۆو [ۆاشە] دا پرەبىۆاەت ۆ زدراۆي ي پريۋمنوجاەتسيا.
ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سلەدۋيۋششەە. س نارودوم ۆاشەگو ۆەليچەستۆا ۋرالسكيمي ەشتەك-باشكورتامي مەج نامي نەت سوگلاسيا.
تەپەر، جەلايا پولۋچيت پود پوكروۆوم ۆاشەگو يمپەراتورسكوگو ۆەليچەستۆا زاششيتۋ ي سپوكويستۆيە، پوسىلايۋ، پريسوەدينيۆ ك لەسنوي دوروگي ۋرالسكومۋ ەشتەكۋ پودداننومۋ ۆاشەمۋ الداربايۋ، سۆوەگو پوسلا. پوسكولكۋ ەتوت الدارباي پروسيل پوسلا ك ۆاشەمۋ يمپەراتورسكومۋ ۆەليچيۋ، مى، ابۋلحاير-حان، سوروك سانوۆ كازاحوۆ، سرەدني ي ملادشي جۋزى سو ۆسەمي پودۆلاستنىمي منە كاراشا سكلونياەم گولوۆۋ.
يارلىك: س ۆاشيمي سلۋگامي ۋرالسكيمي ەشتەكامي حوتيم دوستيچ سوگلاسيا. س ۆاشيم يارلىكوم دا بۋدەم ۆ سوگلاسي.
پوسلاننىي پوسول سەيتكۋل ۆو گلاۆە س كۋتلىمەتوم س توۆاريششي».
ەندى تۇپنۇسقانىڭ كەي تۇستارىمەن ەكى اۋدارمانى سالىستىرىپ قارايىق تۇپنۇسقا: «ءبىز عارىزباندە حازىرەتىڭىزگە بۇ دارگە. ءسىز ۇلۇع حازىرەتنىڭ ورال ەشتەگى باشقۇرت حالايىقى بىرلە ارادا ەللىگىمىز يوق ەردى». سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ اۋدارماسى: «ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سوستويت ۆ توم، چتو س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، كوتورىي ناحوديتسيا زا ۋرالوم، ۋ ناس بليزكيح وتنوشەني نە بىلو». تاريحشى ا.يسين جاساعان جاڭا اۋدارما: «ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سلەدۋيۋششەە. س نارودوم ۆاشەگو ۆەليچەستۆا ۋرالسكيمي ەشتەك-باشكورتامي مەج نامي نەت سوگلاسيا». وسى ۇزىك بۇگىنگى قولدانىستاعى ءوز تىلىمىزدە بىلاي بولار ەدى: ء«بىز ءسىزدىڭ ۇلى مارتەبەڭىزگە مىنانداي مالىمدەمە جاسايمىز. ءسىزدىڭ ۇلى مارتەبەڭىزدىڭ حالايىعى ورال باشقۇرت-ەستەكتەرىمەن ارادا ەلدىك كەلىسىم بولماي تۇر».
ودان ءارى حاتتىڭ تۇپنۇسقاسىندا: «ەمدى ەل-حال، ءسىز داۋلەتى ۇلۇع پادشا حازىرەتىڭە ساياسىدا پاناھ ولىپ، ساتيع مۋنقاز ولماق ءۇچىن توعاي يولى ورال ەشتەگى بەندەڭىز الداربايعا ەلشى قوسىپ يىبەردىم. ول الدارباي ءسىز ۇلۇع پادشانىڭ حازىرەتىگە ەلشى تىلەگەنى ءۇچىن ءبىز، ءابىلحايىر حان، قىرىق سان قازاق ورتا ءيۇز، كىشى ءيۇز بارشا راعايات قاراشالارىم بىرلە باش سالدىم»، – دەلىنەدى. پاتشالىق تارجىماسىندە بۇل ۇزىك تۇپنۇسقادا جوق سوزدەر مەن ۇعىمداردى قوسىپ، بىلاي بەرىلگەن: «جەلايا بىت سوۆەرشەننو پودۆلاستنىم ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، يا پوسىلايۋ سۆوەگو پوسلاننيكا ۆمەستە س ۆاشيم پودداننىم الدارباەم. ەتوت الدارباي ترەبوۆال پوسلاننيكا وت ناس ك ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، ي پوەتومۋ مى، ابۋلحاير-حان س پودۆلاستنىم منە منوگوچيسلەننىم كازاحسكيم نارودوم سرەدنەگو ي مالوگو جۋزوۆ، ۆسە پرەكلونياەمسيا پەرەد ۆامي، ياۆلياەمسيا ۆاشيمي سلۋگامي ي ۆسە ۆمەستە ۆ پروستىم نارودوم جەلاەم ۆاشەگو پوكروۆيتەلستۆا ي وجيداەم ۆاشەي پوموششي، چتوبى س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم، جيت ۆ سوگلاسي». ارتىق سوزدەردى الىپ تاستاپ، ماعىناسى وزگەرگەن سوزدەردى (ايتالىق، «ەلشى تىلەگەنى»، ياعني «ەلشى جىبەرۋدى وتىنگەنى» دەگەن تىركەستى – «ترەبوۆال پوسلاننيكا»، ياعني ەلشى جىبەرۋدى تالاپ ەتتى» دەپ بەرگەندى) تۇزەتىپ جاساعان جاڭا اۋدارمادا جوعارعى ءۇزىندى بىلاي بوپ شىققان: «تەپەر، جەلايا پولۋچيت پود پوكروۆوم ۆاشەگو يمپەراتورسكوگو ۆەليچەستۆا زاششيتۋ ي سپوكويستۆيە، پوسىلايۋ، پريسوەدينيۆ ك لەسنوي دوروگي ۋرالسكومۋ ەشتەكۋ پودداننومۋ ۆاشەمۋ الداربايۋ، سۆوەگو پوسلا. پوسكولكۋ ەتوت الدارباي پروسيل پوسلا ك ۆاشەمۋ يمپەراتورسكومۋ ۆەليچيۋ، مى، ابۋلحاير-حان، سوروك سانوۆ كازاحوۆ، سرەدني ي ملادشي جۋزى سو ۆسەمي پودۆلاستنىمي منە كاراشا سكلونياەم گولوۆۋ». قازاقشاسى: «ەندى، ءسىزدىڭ ۇلى مەملەكەت پاتشاسى مارتەبەڭىزدىڭ ساياسىندا قورعالىپ، تىنىشتىق الماق ءۇشىن نوعاي جولىنداعى ورال ەستەگى بەندەڭىز (بودانىڭىز) الداربايعا ەلشى قوسىپ جىبەردىم. وسى الدارباي ءسىزدىڭ ۇلى پاتشا مارتەبەڭىزگە ەلشى جىبەرۋدى وتىنگەنى ءۇشىن ءبىز، ابىلقايىر حان، قىرىق سان قازاق، قاراماعىمداعى ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدەگى بارشا قاراشالارىممەن بىرگە باس يەمىن».
اڭعارىلىپ تۇرعانداي، تۇپنۇسقاداعى: «...توعاي يولى ورال ەشتەگى...» دەگەن تىركەس جاڭا اۋدارمادا: «...ك لەسنوي دوروگي ۋرالسكومۋ ەشتەكۋ...» دەپ بەرىلگەن. ياعني «...توعاي يولى...» – «لەسنايا دوروگا» دەپ توتە اۋدارىلعان. بۇل جايىندا ا. يسين تۇپنۇسقادا سولاي «توعاي» تۇرىندە تۇرعانىن كورسەتە وتىرىپ: «تاريحتا «نوعاي جولى» دەگەن جول (باعىت) بار. بىراق بۇل جەردە «نوعاي جولى» دەپ قابىلداۋ ءۇشىن انىق جازىلعان «توعاي جولى» دەگەن ۇعىمدى جوققا شىعارۋ كەرەك»، – دەيدى. الايدا اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان تۇپنۇسقادا ءبىر نوقاتتىڭ ابايسىزدا ارتىق ءتۇسىپ كەتۋى دە ىقتيمال ەكەنىن ويلاۋ ءجون، ەكى نۇكتە – «ت»، ەگەر ءبىر نۇكتە بولسا – «ن» بولار ەدى. ءارى ول زاماندا، باشقۇرت كوتەرىلىسىن قانعا بوياپ باسقاننان كەيىن، پاتشالىق باشقۇرت جەرىن ءتورت اكىمشىلىك اۋماققا – جولعا بولگەن، «جول» (يول، دوروگا، دارۋگا) – وكرۋگ، وبلىس، اۋدان سياقتى اۋماقتىق-اكىمشىلىك بىرلىكتى بىلدىرەتىن ءسوز بولىپ كەتكەن. قازاق جەرىمەن الدەنەشە بولىستاردان قۇرالاتىن نوعاي جانە ءسىبىر جولدارى (اۋداندارى) شەكتەسىپ جاتاتىن. سوندىقتان، حات ماتىنىندەگى «توعاي» دەگەن ءسوزدى كەزدەيسوق قوس نۇكتە ءتۇسىپ كەتكەندىكتەن كەتكەن قاتە رەتىندە تۇزەتىپ، «نوعاي» دەپ باتىل وزگەرتىپ جازۋ كەرەك. ءماتىندى قازاقشالاعاندا سولاي – «نوعاي جولى» دەپ كورسەتىلدى.
حاتتىڭ ءتۇيىنى: «يارلىق: ءسىزنىڭ-ءدۇر ول قۋللارىڭىز ورال ەشتەگى بىرلە ەل قىلىپ ءىرىشۋ[ى]ڭنى تىلەيمىز. ءسىزنىڭ يارلىعىڭىز بىرلە ەل بولعايمىز». پاتشالىق ءتارجىماسى: «...س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم، جيت ۆ سوگلاسي. جەلاەم ۆام ۆسياكوگو بلاگوپولۋچيا ي بۋدەم ۆاشيمي پودداننىمي». جاڭا اۋدارما: «يارلىك: س ۆاشيمي سلۋگامي ۋرالسكيمي ەشتەكامي حوتيم دوستيچ سوگلاسيا. س ۆاشيم يارلىكوم دا بۋدەم ۆ سوگلاسي». قازاقشاسى: «جارلىق: ءسىزدىڭ قۇلدارىڭىز ورال ەستەكتەرىمەن ىنتىماققا قول جەتكىزگىمىز كەلەدى. ءسىزدىڭ جارلىعىڭىزبەن ىنتىماقتاس بولامىز».
ابىلقايىر حان 1730 جىلى اننا يوننوۆناعا وسىنداي تىلەك ايتقان ەدى.
رەداكتسيادان: جوعارىداعى تاراۋلار جازۋشى، تاريحشى، كوسەمسوزشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ "قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس" اتتى ەڭبەگىنەن جالعاستى تۇردە الىنىپ وتىرعىن ەسكەرتەمىز. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: http://abai.kz/post/view?id=4553; http://abai.kz/post/view?id=4554; http://abai.kz/post/view?id=4579; http://abai.kz/post/view?id=5256;http://abai.kz/post/view?id=5335; http://abai.kz/post/view?id=5370; http://abai.kz/post/view?id=5371; http://abai.kz/post/view?id=5469; http://abai.kz/post/view?id=5470; http://abai.kz/post/view?id=5527; http://abai.kz/post/view?id=5580.
(جالعاسى بار)
بەيبىت قويشىباەۆ
Abai.kz
