«Alash Ordagha» qarsy júmys istegen Múhamediyar Túnghanshin turaly jazylmaghan jazbalar

Múhamediyar Túnghanshiyn. Beytanys esim. Kópshilik bile bermeydi. Óz basym, atalghan esimdi alghash ret Almatydaghy NKVD týrmesinde 1937 jyly 15 kýnning ishinde atylyp kete barghan 631 bozdaqtyng tiziminen kórgenmin. Kórgende oy kelgen. Últtyng jauhar úldarynyng qolyna su qúighan, qyzmettes, niyettes jýrgen, «Alash Orda» ardaqtylarynyng biri bolar degen. Qaldyrghan qyzmetin bilmeytin, etken enbegin elemeytin túlghalar kóp qoy, әriyne. Ásirese, bizding HH ghasyrdaghy genosidter tauarihynda.

Desek te, úzyn jipting úshyghy qolymyzgha tiydi.

Múhamediyar Túnghanshin - óz zamanynda belgili túlgha bolghan jan eken. Qay sipatta deriniz bar ma? Últ әkeleri - «alashordashylar» bolsa, sol әkelerding adymyn shektegen, últtyng úly emes, mәnsaptyng qúly bolghan jan eken...

«Alash Ordagha» qarsy júmys istegen Múhamediyar Túnghanshin turaly jazylmaghan jazbalar

Múhamediyar Túnghanshiyn. Beytanys esim. Kópshilik bile bermeydi. Óz basym, atalghan esimdi alghash ret Almatydaghy NKVD týrmesinde 1937 jyly 15 kýnning ishinde atylyp kete barghan 631 bozdaqtyng tiziminen kórgenmin. Kórgende oy kelgen. Últtyng jauhar úldarynyng qolyna su qúighan, qyzmettes, niyettes jýrgen, «Alash Orda» ardaqtylarynyng biri bolar degen. Qaldyrghan qyzmetin bilmeytin, etken enbegin elemeytin túlghalar kóp qoy, әriyne. Ásirese, bizding HH ghasyrdaghy genosidter tauarihynda.

Desek te, úzyn jipting úshyghy qolymyzgha tiydi.

Múhamediyar Túnghanshin - óz zamanynda belgili túlgha bolghan jan eken. Qay sipatta deriniz bar ma? Últ әkeleri - «alashordashylar» bolsa, sol әkelerding adymyn shektegen, últtyng úly emes, mәnsaptyng qúly bolghan jan eken...

Juyrda «Stalindik dýrbeleng jyldar: repressiyalanghan Qazaqstan» atty ghylymiy-tәjiriybelik konferensiyagha qatysqan edim. Sol basqosuda sóz alghan Qazaqstan tarihshylary qauymdastyghynyng tóraghasy, tarih ghylymdarynyng doktory, professor Mәmbet Qoygeldi Álihan Bókeyhanúlyna jәne ol bastaghan «Alash Orda» qozghalysyna qarsy júmys istegen Múhamediyar Túnghanshin turaly aityp qaldy. Sol mezetten Túnghanshin túlghasy qyzyqtyryp, ol turaly derekterdi izdestirip kórdik. Alayda, búl izdenisimiz nәtiyje bermedi. Tek Iliyas Jansýgirovting ómirining songhy kezine baylanysty jazylghan maqalada Túnghanshinning Jansýgirovpen bir kýnde ústalghany, sonday-aq, 1938 jyly 27-aqpanda Almatyda 41 adammen birge atylghany turaly derekterdi qolgha týsirdik. Túnghanshindi sottap, atu jazasyna keskende Kenes ókimetine qarsy «troskiyshildermen», «onshyldarmen» birge boldy degen aiyp taqqan eken. Búl «últshyl» degendi bildiredi. Alayda, Mәmbet aghamyz onyng «Alash Ordagha» qarsy júmys istegenin jetkizgen son, oiymyz qabyspay, eriksiz osy taqyrypqa dendep enuge tura keldi. Basqa derekter kezdespedi.

Sonymen búryn belgisiz bolyp kelgen Túnghanshin kim? Qanday jan? Qay ortada ósip-óngen? Ústanymy qanday? Saual kóp. Kókeydegi kóp súraqtyng jauabyn belgili alashordatanushy ghalym Mәmbet Qoygeldiden izdegen edik.

- 1989 jyly Alash ziyalylaryn aqtau prosesi bastalyp ketti. Men ol kezde Qazaqstan Kommunistik partiyasy Ortalyq komiytetining janyndaghy Tarih institutynda agha ghylymy qyzmetker bolyp isteytinmin. Institut meni Alash ziyalylarynyng qyzmetine baylanysty Orynbor múraghatyn qaraugha issapargha jiberdi. Eng aldymen Almatydan Orynbordyng oblystyq tarihy múraghatynyng diyrektorymen kelissóz jýrgizilip, «Qazaq» gazetin shygharghan últ ziyalylary men olardyng qújattary turaly derektermen júmys isteuge mýmkindik berinizder degen súrau salyndy. Orynbor múraghatynan búrynghy patshalyq Resey túsyndaghy jandarmeriya qyzmetine baylanysty qújattar qory ashyldy, soghan kelip júmys isteuge bolady degen habar keldi. Osylaysha Orynbor múraghatyna baryp «Qazaq» gazetine baylanysty, onyng bas redaktory Ahmet Baytúrsynúlyna, onyng orynbasary Mirjaqyp Dulatovqa, osy gazetting ashyluyna tikeley atsalysyp, gazette qyzmet jasaghan Álihan Bókeyhanovqa qatysty materialdardy birinshi ret qaradym, - dep bastady әngimesin Mәmbet Qoygeldi - Sonda «Qazaq» gazetining qyzmetine baylanysty qújattarmen tanysqanymda, birden kózge týsken jәit, sol kezdegi Orynbor general-gubernatorlyghyna qarasty qazaq-týrik basylymdarynyng senzory qyzmetin atqaratyn kisining familiyasyn keziktirdim. Yaghni, ókimet tarapynan basylymdardy baqylaushy qyzmetin atqaratyn adam bolghan. Orynborda shyghatyn gazet-jurnaldardy memleket tarapynan qadaghalap otyratyn osynday qyzmet bar eken. Senzorlyq qyzmetti atqarghan adamnyng aty-jóni - Múhamediyar Túnghanshiyn. Sóitip, tarihy qújattardan Múhamediyar Túnghanshin turaly materialdar bar ekenin bayqadym jәne kóptegen derekterdi keziktirdim. Patshalyq Reseyde ashylghan gazet-jurnaldardyng memleket bekitken baghyttary bar bolatyn. Yaghni, «Qazaq» gazeti, «Ayqap» jurnaly, «Uaqyt» gazeti bolsyn, bәrining ókimet belgilegen baghyttary bar edi. «Uaqyt» gazeti sol kezde Orynborda shyghyp túrghan óte bedeldi basylym boldy. Gazetti Fatyq Karimov degen tatar jurnaliysi, sayasy qayratkeri, Parijding Sorbonn uniyversiytetinde oqyghan, birneshe europalyq til biletin óte bilimdi adam shygharyp túrdy. Men ol gazetti de paraqtap qaradym. «Uaqytta» qazaqtyng tarihyna, mәdeniyetine qatysty óte qúndy derekter jariyalanghan. Osy tatar gazetining ýstinen qaraghan da Múhamediyar Túnghanshin eken. Sondyqtan Múhamediyar Túnghanshin túlghasy meni qyzyqtyrdy. Búl qanday adam? Meni ol kisining shyqqan tegi, jalpy túlghasy ghana emes, sayasy ústanymy da qyzyqtyrdy. Senzordyng negizgi funksiyasy - shyqqan gazetterding negizgi sayasy ústanymyn baqylauda ústau, ókimetting sayasatyna qayshy keletin, sәikes kelmeytin faktilerdi biylik oryndaryna jetkizip otyru. Senzor osynday faktilerdi eki mekemege jetkizip otyrghan: Orynbor general-gubernatorlyghyna jәne Reseyding Ishki ister ministrligine. Jәne ol tek baqylaushy-senzorlyq qana emes, audarmashylyq qyzmetin de atqarghan eken.

«Qazaq» gazeti patshalyq ókimet tarapynan jiti baqylauda bolghan basylym. Gazetting baghyty, shygharghan materialdary, býkil tynysy sýzgiden ótip otyrghan. Sonday-aq, gazetti shygharyp otyrghan A.Baytúrsynúly ta, MDulatov ta jәne gazetting avtorlary da baqylauda bolghan. Gazetke maqala jazyp túratyn kimder? Mәselen, baqylau organdary óz arasynda hat almasyp, saualnama jýrgizip, belsendi avtorlar kimder, olardyng bilim dәrejesi qanday, qay jerde qyzmet isteydi, qanday ústanymda degen taqyryptarda ýnemi pikir alysyp otyrghan.

«Qazaq», «Ayqap» basylymdarynyng senzory, baqylaushysy Múhamediyar Túnghanshin gazette shyqqan keybir dauly maqalalardy, ózekti sayasy taqyrypqa jazylghan materialdardy gazetting ústanymyn kórsetu ýshin arakidik audaryp berip otyrghan. Áriyne, barlyghyn emes. Maqalalardy qazaqshadan orysshagha audarghan da - Múhamediyar Túnghanshiyn. Meni ol kisining audarmadaghy biliktiligi de qyzyqtyrdy. Bayqaghanym, Túnghanshin -óte sheber audarmashy, bilimdi adam eken. Sonday-aq, ol A.Baytúrsynúlynyn, Á.Bókeyhanovtyn, M.Dulatovtyng patshalyq Reseyding jandarmeriya organdarynyng baqylauynda bolghanyn óte jaqsy bilgen. Sonymen birge, Á.Bókeyhanov bastaghan sayasy toptyng ústanymyn da jaqsy bilgen. Túnghanshin olardyng jazghan maqalalaryn óte sauatty, әdeby dengeyde jaqsy audarady. Biraq, A.Baytúrsynúlynyn, Á.Bókeyhanovtyn, M.Dulatovtyng qalamdary ótkir bolatyn. Ásirese, Mirjaqyp Dulatov keremet publisist bolghan, materialdardy ózektendirip, sol kezdegi qazaq últynyng súranysyna layyq dengeyde, halyqtyng jigerin qayrap túryp, óte sheber jazady. Sonda Túnghanshin maqalalardy qalay audarady deysiz ghoy? Túnghanshin olardyng maqalarynyng ótkir jerlerining tigisin jatqyzyp, júmsartyp audarady. Yaghni, ótkir maqalalardy odan sayyn qútyrtyp audarmaydy. Óz audarmasynda «Alash Orda» jetekshilerining ústanymyn júmsartyp kórsetedi.

- Búl Múhamediyar Túnghanshinning «Alash Orda» qayratkerlerining iydeyasyn ishtey qoldaghandyq emes pe?

- Men o basta, «apyrym-ay, osy kisi ishtey qoldady ma» dep oiladym. Maghan solay әser etti. Qoldamasa da, kónil auany bir jaqta ma dep týidim. Mәselen, 1913 jyly Ahmet Baytúrsynov «Qazaq» gazetinde «Bú qalay?» degen maqala jariyalaydy. Kishkentay ghana maqala, avtory jazylmaghan. Osy maqalada Baqytjan Qarataev turaly aitylady. Ol - Peterbor uniyversiytetin qyzyl diplomgha bitirgen alghashqy qazaq jastarynyng biri. Myqty zanger. Baqytjan Qarataev Oraldaghy Jympity qazaqtaryn otyryqshy ómirge shaqyrady. Jerden ýles alayyq degen bastama kóteredi. Sol kezderde patsha ókimeti qazaqtardy otyryqshylyqqa ótinder degen nasihat jýrgizgen bolatyn. Osy nasihat negizinde, Baqytjan Qarataev otyryqshy ómirge ótpese bolmaydy dep, ózi bas bolyp, tuysqandaryn qosyp alyp, otyryqshy túrmysqa auysqan auyl qúrmaq bolady. Ony qazaqtar qoldap, barlyghy otyryqshy ómirge auysqan da, bir jyldan keyin bәri ýdere kóship ketken eken. Óitkeni, barlyghy malshy qazaqtar qoy. «Jaylaugha kóshpese bolmaydy eken» dep, otyryqshy auylgha auysqan qazaqtar kóktem shygha jaylaugha tartyp ketedi. Auyl joq. Osyny bayqap qalghan «Qazaq» gazeti «osynday qazaq auyly otyryqshy bolmaq edi, alayda jaylaudyng uaqyty kelip, bәri jaylaugha kóship ketti. Búl qalay endi?» degen sipatta maqala jazady. Sóitip keledi de, «Endi Baqytjan Qarataev sol jerdegi hoholdargha aqsaqal bola ma?» deydi. Osylaysha, onyng isin múqatqan maqala shygharady. Qarap otyrsanyz, búl jerde ýlken oy jatyr. Bókeyhanov bastaghan top otyryqshy túrmysqa ótu qazirgi uaqytta qazaqqa ziyandy degen ústanymda bolghan. Óitkeni, biz adam basyna 15 desyatinadan jer ýlesin alyp, otyryqshy túrmysqa auyssaq, qazaq otyryqshylyq mәdeniyetti bilmegendikten, az uaqyttan keyin alghan ýlesin satyp, kiriptar bolyp qalady dep sheshken. Túnghanshin osy maqalany audaryp bergen. Yaghni, búdan Túnghanshinning sayasattyng týrli әdis-tәsilderin, amaldaryn mengergen adam ekeni bayqalady. Jalpy, Túnghanshin men «Qazaq» gazetin shygharushylardyng arasyndaghy qarym-qatynastyng kóptegen yqpyl-jyqpyldary belgisiz. Sebebi, búl baghyttaghy materialdar óte az.

1917 jylghy revolusiyadan son, yaghni, patsha biylikten ketkennen keyin qazaqtyng últ-azattyq qozghalysy jana sapagha, biyik dengeyge kóterile bastaydy. Sol uaqytqa deyin aidauda, qudalauda jýrgen qazaq ziyalylary endi erkin sayasy qyzmetke aralasady. Sonyng nәtiyjesinde jazda Orynborda Torghay qazaqtarynyng sezi ótedi. Sol sezge qyzmetinen ketken búrynghy general-gubernator men Túnghanshin ekeui kelip qatysady. Jinalystyng ashylu sәtinde Mirjaqyp Dulatov sahnagha shyghyp: «Mening úsynysym bar. Búl revolusiyalyq jaghdayda ótip otyrghan qazaqtardyng sezi. Osy sezge búrynghy Orynbor general-gubernatory men ataqty senzor, «Qazaq» gazeti men «Ayqap» jurnalyn túnshyqtyrushy Múhamediyar Túnghanshin qatysyp otyr. Ekeui de zaldan ketsin!» deydi. Sodan dauysqa salyp, ekeuin de zaldan shygharyp jiberedi. Búl әriyne, «Qazaq» gazeti men Múhamediyar Túnghanshinning arasyndaghy qarym-qatynastyng kýrdeli bolghanynyng kórinisi.

1917 jyly revolusiyalyq ózgerister túsynda «Qazaq» gazetinde «Múhamediyar Túnghanshinge ashyq hat!» degen taqyryppen Aqbúlaq auylynyng mollasy Ábdirahman Múrtaza balasynyng haty jariyalanady. Gazette: «1915 jyly Túztóbe bolysynyng jetinshi auylynyng qazaghy Beyshenbi Shanqa balasynan balasy Kóshenghalidy realnyigha (Orynbordaghy uchiliyshening aty - red.) kirgizerde stiypendiya alyp berem dep 200 som aqsha alyp ediniz. Sol aqshany iyeleri súrasa, joq-bardy syltau etip bermeysiz. Aqsha iyeleri qalay bolsa da, sizden súraydy. Aqshany alghan jerde men bar edim. Qayda barsanyz da, kisi aqysynan qútyla almaysyz. Aqshany beriniz», - degen mәtini jariyalanghan. Búl material neni kórsetedi? Áriyne, atalghan materialdyng jariyalanuy «Qazaq» gazetining Túnghanshinge degen ústanymyn, ishki sayasy kelispeushilikterining barysyn bayqatady.

Túnghanshin patshalyq Reseyge qyzmet jasaghan adam. Últtyq qauipsizdik komiytetining múraghatynda Múhamediyar Túnghanshindi OGPU-ding tergeu materialdary bar. Men búl materialdarmen tanystym. Tergeu materialdarynan bayqalatyny, Múhamediyar Túnghanshin Almatyda 1937 jyly 27-shildede ústalghan. Ústar aldynda OGPU organdary qanday negizde ústaytyndyqtary turaly qauly shygharady. Sol qaulyda: «troskiyshildermen» jәne «onshyldarmen» baylanys ornatqan, kenestik biylikke qarsy últshyl úiymnyng qúramynda bolghan. Kenestik biylikke qarsy belsendi últshyldyq qyzmet jýrgizip otyrghan» dep aitylady.

OGPU materialdary 1937 jyly búl kisining jasyn 52-de dep kórsetken. «Qazaq», «alashordalyq» degen anyqtama beredi. Isteytin qyzmetin de aitady. Ol kezde «Kaztorg» degen mekeme bolghan - Qazaq sauda mekemesi. Kenestik biylik uaqytynda 1937 jyly ústalghangha deyin Túnghanshin «Kaztorgtyn» Orta Aziyadaghy ókili qyzmetin atqarghan. OGPU ordenining nómiri - 700. Ústalghannan keyin tútqynnyng anketasy (anketa arestovannogo) toltyrylghan. Sonda bylay dep aitylghan: Tungachin Muhamediyar Hankereevich. 1888 jyly sәuirde tughan. Sonda Túnghanshin ústalghan mezette 49 jasta bolyp shyghady. Alayda, anketada 52-jasta dep kórsetken. Yaghni, Túnghanshin 1885 jyly tughan boluy mýmkin. Tughan jeri - Aqtóbe oblysy, Yrghyz qalasy. Mamandyghy - múghalim. Kóshpendi qazaqtyng balasy. Áyeli - Ihsanova Rәbigha. Tәshkende túrady, ýy sharuashylyghyndaghy adam. Aghasy - Túnghanshin Múhtar. Yrghyzda túrghan. Mamandyghy múghalim, qazir zeynette. Qyzy - Zeynep. Qyzy - Rahila. Túrmysqa shyqqan. Bilimi - orta. Túnghanshinning bitirgen oqu orny - Qazan múghalimder seminariyasyn 1905 jyly ayaqtaghan. Sonda ol 20 jasynda oqu bitirgen bolyp shyghady. 1918-1920 jyldary VKP-nyng mýshesi bolyp, 1919 jyly Mәskeude VChK-nyng (Býkilodaqtyng tótenshe jaghdaylar komissiyasy) tútqyngha alghany aitylady. Onda «kenestik biylikke qarsy últshyldyq ústanymda boldy» dep aiyptalghan eken.

Al, endi qyzmetine baylanysty. 1918-1919 jyldary «Narkomnastyn» (KSRO Últ isteri boyynsha halyq komissariaty) janynda qyrghyz-qazaq isin basqarghan. Azamat soghysy túsynda qúrylghan qazaq әsker bólimderining әskery komissary bolghan. Osy jerde myna jәitti aita ketken jón. 1918 jyldyng kókteminde KSRO Halyq komissary Iosif Stalin Semeydegi «Alash Ordamen» kelissóz jýrgizedi. Kelissózdi «Alash Orda» ýkimetining tóraghasy Álihan Bókeyhanovtyng orynbasary Halel Ghabbasov jýrgizgen. Birneshe mәrte Stalin men Ghabbasov ekeuara telegrafpen sóilesken. Alghashynda kenes ókimeti kelissózdi «Alash Ordamen» qazaq ókimeti retinde bastaydy. Búl nauryzdyng sonyna qaray bolghan jәit. Al, 5-6 kýn ótkennen keyin kenes ókimeti «Alash Ordadan» birden teris ainalyp ketken. Óitkeni, mәsele bylay edi. «Alash Orda» ókimeti: «Biz kenes ókimetin moyyndaymyz. Qazaqstandaghy kenestermen birge júmys isteyik. Al, kenester bizdi moyyndasyn» degen talap qoyady. Biraq, kenestik biylik «Alash Orda» ókimetin moyyndamay qoyady. Óitkeni, «Alash Orda» basshylary últtyq memleket qúru mәselesin algha tartqan bolatyn. Al, sәuirden bastap IY.Stalin Qazaqstandaghy Áliby Jangeldinmen baylanys ornata bastaydy. Ol kezde Áliby Jangeldin Torghay oblysyndaghy kenes ókimetining komissary mindetin atqaryp jýrgen edi. Stalin Jangeldinmen baylanys ornatyp: «Biz Mәskeude KSRO Halyq komissariatynyng janynan qazaq komiytetin ashyp jatyrmyz. Onyng mindeti - qazaq kenes avtonomiyasynyng qúryltayyn dayarlau», deydi. Qazaq avtonomiyasyn jariyalaugha dayarlyq júmystaryn jýrgizu degeniniz ýlken júmys. Alghashynda Halyq komissariatynyng janynan ashylyp jatqan qazaq komiytetin basqarugha IY.Stalin «Alash Ordanyn» ókilin jiberinder degen tapsyrma bergen edi. Keyin Stalin búl oiynan bas tartady da, Á.Jangeldinge «KSRO Últ isteri boyynsha halyq komissariatyndaghy Qazaqstan ókilin sen dayarla», - dep tapsyrma jýkteydi. Osy sәtte Áliby Jangeldin Qazaqstannyng Mәskeudegi ókili bolugha Ahmet Baytúrsynovty emes, Álihan Bókeyhanovty emes, Mirjaqyp Dulatovty emes, birden Múhamediyar Túnghanshindi úsynady. Stalinning tapsyrmasy boyynsha Áliby Jangeldin Túnghanshinning kandidaturasyna toqtaydy.

Búl - «Alash Orda» qayratkerlerin sayasy kenistikten ysyru, biylikten alastatu jolyndaghy kenestik biyliktegi qadamdardyng kórinisi edi. Al, Áliby Jangeldin «Alash Orda» kósemderine o bastan qarsy bolatyn. Kezinde «Qazaq» gazetinde Áliby Jangeldindi әshkerelegen birneshe maqala shyqqan edi. Sondyqtan, Á.Jangeldin «Alash Orda» qayratkerlerin biylikten yghystyru ýshin odaqtas izdedi. Búl odaqtastyqqa Múhamediyar Túnghanshin taptyrmas adam edi.

Biraq, osy jerde nazar audararlyq jәit, bir kezde patshalyq biylikke qyzmet jasaghan Túnghanshin endi kenestik biylikke de qyzmet etuge dayarlyghyn bayqatty. Búl - Múhamediyar Túnghanshinning sayasy ústanymynyng joqtyghynyng kórinisi bolatyn. Ókinishke oray, onyng ústanymynyng tayghanaq ekeni bilinip qaldy. Alayda, Túnghanshin búl qyzmette 1919 jylgha deyin ghana isteydi. 1919 jyly ol kenestikke biylikke únamay, ony «qazaq últshyly» retinde qyzmetten bosatyp, tútqyngha alady.

Búdan keyin Túnghanshin sayasy qyzmetke belsendi týrde aralaspaghan. Onyng sayasy mansaby osy 1919 jylmen ayaqtalady. Odan keyingi uaqytta úsaq-týiek júmystar atqarghandyghyn bayqaymyz.

Bayqasanyz, Túnghanshinning OGPU aldyndaghy jauap beru materialdarynda eshqanday eleuli oqighalardyng joqtyghyn kóresiz. Ony tergeu isindegi kórsetulerining ózi úsaq faktiler. Múhamediyar Túnghanshindi tergeu isindegi eng nazar audarugha layyqtysy, onyng sol kezdegi ózine zamandas tarihy túlghalargha sipattama berui bolyp tabylady. Mysaly, ol OGPU tergeushisining aldynda Shymbalov Mәjiyt, Espolov Myrzaghazy, Temirov Abdulla, Tóreqúlov Nәzir syndy zamandastaryn sipattaydy. Sonan keyin Bekmúhambetov Shafqat degen zamandasyn aitady. Bekmúhambetov - aitugha túrarlyq ghajap túlgha. 1916 jyly jýz myndaghan qazaq balalaryn Belorussiyagha, Ukrainagha, Baltyq boyyndaghy elderge maydandaghy qara júmysqa alghan uaqytta Bókeyhanov ýndeu tastaydy. «Sauatty qazaq jastary! Maydangha alynghan qazaq jastarynyng sonynan baryndar. Olargha audarmashy kerek, dәriger kerek, olargha múghalim kerek, kómek qolyn sozularyng qajet!», - deydi. Sonda qazaq jastarynyng arasynan Bókeyhanovtyng ýndeuin qoldaghan Qazan uniyversiytetining studenti Bekmúhambetov Shafqat bolatyn. Búl kisining esimi de qazir kóp atalmaydy. Múhamediyar Túnghanshin Mәskeude «narkomnasta» qyrghyz-qazaq isin basqaryp jýrgen kezinde Bekmúhambetov onyng kómekshisi bolsa kerek.

Sol Bekmúhambetov turaly OGPU-ge Túnghanshin mynaday sipattama beredi: «Bekmuhambetov Shafkat, byl moim pomoshnikom. Kak ya ego znai, on byl aktivnym nasionalistom, antisovetskiy nastroenym. V 1917 godu prinimal aktivnoe uchastie v rabote sezdov «Alash Ordy». Na kotoryh neodnokratno izbiralsya sekretarem sezda». Yaghni, Shafkatty OGPU-ge kórsetip otyr ghoy, týsinesiz be?!...

O.Tanashev turaly bylay dep kórsetedi: «Tanasheva znay s 1923 goda. Tanashev do revolusiy projival v Italii. Vyhodes iz bogatoy semii. Vmeste s bratiyamy v primorskom okruge iymel rybnyy promysel. V proshlom yavlyalsya vidnym chlenom «Alash Ordy». «Alash Ordinskoe» praviytelistvo ot iymeny kotorogo vel peregovor s Kolchakom o sovmestnoy boribe protiv sovetskoy vlasti. Kandidat uchrediyteli sobraniya. IYmel svyazi s angliyskim poslom. V 1923 godu Tanashev pereehal v Kazani, gde rabotal v kollegiy zashitnikov advokatov. Bolishe o nem nichego ne izvestno».

Al, Bekmúhambetov Shafqatty 1957 jyly Almatyda tergeuge alghan. Ol sol tergeude Túnghanshin turaly jaqsy pikir bildirgen. Túnghanshin ony jamandasa, Bekmúhambetov ony maqtaydy, - dedi Mәmbet Qoygeldi Túnghanshin turaly arnayy súhbat barysynda.

IYә, aspan týnektey túnjyraghan Almatydaghy sol uaqyttarda, 1937 jyly 15 kýnning ishinde ghana NKVD ghimaratynyng tirynda 631 adam atyldy. Olardyng ishinde patshalyq Resey men kenestik Reseyge birdey bas úrsa da, opa tappaghan Múhamediyar Túnghanshin de bar edi. «Bireuge or qazba, ózing týsesin» degen qazaqtyng qara sózi osyndayda aitylsa kerek. Degenmen, ol zamannyng nәubeti mýlde bólek bolatyn. Mәselen, 27-aqpanda Almatyda Túnghanshinmen bir kýnde 41 adam atyldy. Sol birge atylghandardyng ishinde bolghan Nikolay Martynov 1927 jyly ólkelik partiya komiytetinde «Alash Orda turaly barlyq qaghazdardy jinap, sony basyp shygharu kerek» degen tapsyrma bergenin tarih joqqa shygharmaydy. Ózing emes, ózge júrt qazaq últynyng syrttan úldaryn qorghap, qolpashtap, basyn bәigege tikkende, Túnghanshin tiptes jandar boy kórsetpey qalghan joq. Mәselen, sol kezdegi kenestik qazaq biyliginde otyrghan Oraz Isaev BK(b)P-nyng I sezinde sóilegen sózinde «Alash Orda» qozghalysynyng tarihy izin qaldyrugha baylanysty tapsyrma bergen Nikolay Martynovtyng әreketin teris baghalap, aiyptaydy. Ol últqa qyzmet istegen Asfendiyar Kenjindi, Nyghmet Núrmaqovty da jerden alyp, jerge salghan edi sol jiynda.

Ia, ol kezde kim turaly kim ne aitpady?!.. Adam balasynyng senimi kólenkeden qalghan kýrdeli kezende Súltanbek Qojanov bylay depti: «Sayasy qyzmette jýrgen qazaq ziyalylarynyng basyna әruaqytta aibalta tónip túr. Onyng qashan týsip ketetinin bir qúday biledi..». Mine, osy sózge boylasaq, kenestik biylikting qazaq ziyalylaryn bir-birine aidap salu ústanymynda bolghanyn angharasyz.

«Bizde songhy kezde «Qazaq ziyalylary bir-birin ústap berdi, kórsetti» degen pikir kóp aitylyp jýr. Mening biletinim, qazaq ziyalylary eshqashan bir-birin ústap bermegen. Onday kemshilikterdi keybiri ishinara jibergen boluy mýmkin. Biraq, búl tergeuding óte auyr jaghdayynda oryn alghan. Óitkeni, OGPU jendetteri olardy qinaghan, úrghan, soqqan. Sonday sәtterde keybireui qújattargha qol qoygha mәjbýr bolghan shyghar. Búl - tergeushilerding jasaghan týrli konstruksiyasy. Olar týrli qulyqtargha barghan. Tergeushiler qamauda otyrghan adamdardyng auyzyna sóz salyp otyrghan. Qaghazgha jazyp alyp kelip, qol qoydyryp alghan», - deydi Mәmbet Qoygeldi búl turasynda.

Bayqasanyz, kenestik biylik Múhamediyar Túnghanshiydi tek qolshoqparlyqqa paydalandy. Onyng patsha zamanynda qyzmet istegenin, shyqqan tegi aqsýiekter túqymynan ekendigin bile túra, oghan manyz bergen joq. Sebebi, kenestik biylik ony qazaqtyng últ-azattyq qozghalysyn basugha júmsady. Alayda, ol kenes ókimetine de únaghan joq. Túnghanshiyn, shamasy kelgenshe biylikke qyzmet jasaghan túlgha. Oghan patshalyq Resey me, kenestik biylik pe, bәribir edi. Ol óz qolynda biylikting toqpaghy bolghanyn qalady. Sheber audarmashylyghy, biliktiligi, sauattylyghy onyng últ mýddesine qyzmet etuine kómektese almady. Jýsipbek Aymauytovtyng «Qazaqty adastyratyny da, kórsetetini de - oqyghany» dep oy týyi osynday jyltyr, tayghanaq túlghalardyng sol uaqyttaghy sayasy kenistikte boy kórsetuinen jәne jiyrendiruinen tuyndaghan shyghar, bәlkim... Kenestik biylikting Túnghanshindi únatpaghany, olardyng qazaq qoghamynan shyqqan, oqyghan, kózi ashyq túlghalardyng bәrine seziktenip qarauynan tuyndaghan edi. Bir qyzyghy, biz әngimelep otyrghan Túnghanshiyn, otarshyl imperiyagha, keyinnen qyzyl imperiyagha qyzmet etken Túnghanshin «últshyl» retinde ústaldy, «últshyl» retinde atyldy. Biraq, ol eshqanday da «últshyl» emes edi...

«Almaty aqshamy», №65, 2010 jyl.