دۋمان اناش. ساتقىندىق سيندرومى
«الاش ورداعا» قارسى جۇمىس iستەگەن مۇحامەديار تۇنعانشين تۋرالى جازىلماعان جازبالار
مۇحامەديار تۇنعانشين. بەيتانىس ەسiم. كوپشiلiك بiلە بەرمەيدi. ءوز باسىم، اتالعان ەسiمدi العاش رەت الماتىداعى نكۆد تۇرمەسiندە 1937 جىلى 15 كۇننiڭ iشiندە اتىلىپ كەتە بارعان 631 بوزداقتىڭ تiزiمiنەن كورگەنمiن. كورگەندە وي كەلگەن. ۇلتتىڭ جاۋھار ۇلدارىنىڭ قولىنا سۋ قۇيعان، قىزمەتتەس، نيەتتەس جۇرگەن، «الاش وردا» ارداقتىلارىنىڭ بiرi بولار دەگەن. قالدىرعان قىزمەتiن بiلمەيتiن، ەتكەن ەڭبەگiن ەلەمەيتiن تۇلعالار كوپ قوي، ارينە. اسiرەسە، بiزدiڭ حح عاسىرداعى گەنوتسيدتەر تاۋاريحىندا.
دەسەك تە، ۇزىن جiپتiڭ ۇشىعى قولىمىزعا تيدi.
مۇحامەديار تۇنعانشين - ءوز زامانىندا بەلگiلi تۇلعا بولعان جان ەكەن. قاي سيپاتتا دەرiڭiز بار ما؟ ۇلت اكەلەرi - «الاشورداشىلار» بولسا، سول اكەلەردiڭ ادىمىن شەكتەگەن، ۇلتتىڭ ۇلى ەمەس، ءمانساپتىڭ قۇلى بولعان جان ەكەن...
«الاش ورداعا» قارسى جۇمىس iستەگەن مۇحامەديار تۇنعانشين تۋرالى جازىلماعان جازبالار
مۇحامەديار تۇنعانشين. بەيتانىس ەسiم. كوپشiلiك بiلە بەرمەيدi. ءوز باسىم، اتالعان ەسiمدi العاش رەت الماتىداعى نكۆد تۇرمەسiندە 1937 جىلى 15 كۇننiڭ iشiندە اتىلىپ كەتە بارعان 631 بوزداقتىڭ تiزiمiنەن كورگەنمiن. كورگەندە وي كەلگەن. ۇلتتىڭ جاۋھار ۇلدارىنىڭ قولىنا سۋ قۇيعان، قىزمەتتەس، نيەتتەس جۇرگەن، «الاش وردا» ارداقتىلارىنىڭ بiرi بولار دەگەن. قالدىرعان قىزمەتiن بiلمەيتiن، ەتكەن ەڭبەگiن ەلەمەيتiن تۇلعالار كوپ قوي، ارينە. اسiرەسە، بiزدiڭ حح عاسىرداعى گەنوتسيدتەر تاۋاريحىندا.
دەسەك تە، ۇزىن جiپتiڭ ۇشىعى قولىمىزعا تيدi.
مۇحامەديار تۇنعانشين - ءوز زامانىندا بەلگiلi تۇلعا بولعان جان ەكەن. قاي سيپاتتا دەرiڭiز بار ما؟ ۇلت اكەلەرi - «الاشورداشىلار» بولسا، سول اكەلەردiڭ ادىمىن شەكتەگەن، ۇلتتىڭ ۇلى ەمەس، ءمانساپتىڭ قۇلى بولعان جان ەكەن...
جۋىردا «ستاليندiك دۇربەلەڭ جىلدار: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» اتتى عىلىمي-تاجiريبەلiك كونفەرەنتسياعا قاتىسقان ەدiم. سول باسقوسۋدا ءسوز العان قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مامبەت قويگەلدi ءاليحان بوكەيحانۇلىنا جانە ول باستاعان «الاش وردا» قوزعالىسىنا قارسى جۇمىس iستەگەن مۇحامەديار تۇنعانشين تۋرالى ايتىپ قالدى. سول مەزەتتەن تۇنعانشين تۇلعاسى قىزىقتىرىپ، ول تۋرالى دەرەكتەردi iزدەستiرiپ كوردiك. الايدا، بۇل iزدەنiسiمiز ناتيجە بەرمەدi. تەك Iلياس جانسۇگiروۆتiڭ ءومiرiنiڭ سوڭعى كەزiنە بايلانىستى جازىلعان ماقالادا تۇنعانشيننiڭ جانسۇگiروۆپەن بiر كۇندە ۇستالعانى، سونداي-اق، 1938 جىلى 27-اقپاندا الماتىدا 41 اداممەن بiرگە اتىلعانى تۋرالى دەرەكتەردi قولعا تۇسiردiك. تۇنعانشيندi سوتتاپ، اتۋ جازاسىنا كەسكەندە كەڭەس وكiمەتiنە قارسى «تروتسكيشiلدەرمەن»، «وڭشىلدارمەن» بiرگە بولدى دەگەن ايىپ تاققان ەكەن. بۇل «ۇلتشىل» دەگەندi بiلدiرەدi. الايدا، مامبەت اعامىز ونىڭ «الاش ورداعا» قارسى جۇمىس iستەگەنiن جەتكiزگەن سوڭ، ويىمىز قابىسپاي، ەرiكسiز وسى تاقىرىپقا دەندەپ ەنۋگە تۋرا كەلدi. باسقا دەرەكتەر كەزدەسپەدi.
سونىمەن بۇرىن بەلگiسiز بولىپ كەلگەن تۇنعانشين كiم؟ قانداي جان؟ قاي ورتادا ءوسiپ-ونگەن؟ ۇستانىمى قانداي؟ ساۋال كوپ. كوكەيدەگi كوپ سۇراقتىڭ جاۋابىن بەلگiلi الاشورداتانۋشى عالىم مامبەت قويگەلدiدەن iزدەگەن ەدiك.
- 1989 جىلى الاش زيالىلارىن اقتاۋ پروتسەسi باستالىپ كەتتi. مەن ول كەزدە قازاقستان كوممۋنيستiك پارتياسى ورتالىق كوميتەتiنiڭ جانىنداعى تاريح ينستيتۋتىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ iستەيتiنمiن. ينستيتۋت مەنi الاش زيالىلارىنىڭ قىزمەتiنە بايلانىستى ورىنبور مۇراعاتىن قاراۋعا iسساپارعا جiبەردi. ەڭ الدىمەن الماتىدان ورىنبوردىڭ وبلىستىق تاريحي مۇراعاتىنىڭ ديرەكتورىمەن كەلiسسوز جۇرگiزiلiپ، «قازاق» گازەتiن شىعارعان ۇلت زيالىلارى مەن ولاردىڭ قۇجاتتارى تۋرالى دەرەكتەرمەن جۇمىس iستەۋگە مۇمكiندiك بەرiڭiزدەر دەگەن سۇراۋ سالىندى. ورىنبور مۇراعاتىنان بۇرىنعى پاتشالىق رەسەي تۇسىنداعى جاندارمەريا قىزمەتiنە بايلانىستى قۇجاتتار قورى اشىلدى، سوعان كەلiپ جۇمىس iستەۋگە بولادى دەگەن حابار كەلدi. وسىلايشا ورىنبور مۇراعاتىنا بارىپ «قازاق» گازەتiنە بايلانىستى، ونىڭ باس رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا، ونىڭ ورىنباسارى مiرجاقىپ دۋلاتوۆقا، وسى گازەتتiڭ اشىلۋىنا تiكەلەي اتسالىسىپ، گازەتتە قىزمەت جاساعان ءاليحان بوكەيحانوۆقا قاتىستى ماتەريالداردى بiرiنشi رەت قارادىم، - دەپ باستادى اڭگiمەسiن مامبەت قويگەلدi - سوندا «قازاق» گازەتiنiڭ قىزمەتiنە بايلانىستى قۇجاتتارمەن تانىسقانىمدا، بiردەن كوزگە تۇسكەن ءجايت، سول كەزدەگi ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا قاراستى قازاق-تۇرiك باسىلىمدارىنىڭ تسەنزورى قىزمەتiن اتقاراتىن كiسiنiڭ فاميلياسىن كەزiكتiردiم. ياعني، وكiمەت تاراپىنان باسىلىمداردى باقىلاۋشى قىزمەتiن اتقاراتىن ادام بولعان. ورىنبوردا شىعاتىن گازەت-جۋرنالداردى مەملەكەت تاراپىنان قاداعالاپ وتىراتىن وسىنداي قىزمەت بار ەكەن. تسەنزورلىق قىزمەتتi اتقارعان ادامنىڭ اتى-ءجونi - مۇحامەديار تۇنعانشين. ءسويتiپ، تاريحي قۇجاتتاردان مۇحامەديار تۇنعانشين تۋرالى ماتەريالدار بار ەكەنiن بايقادىم جانە كوپتەگەن دەرەكتەردi كەزiكتiردiم. پاتشالىق رەسەيدە اشىلعان گازەت-جۋرنالداردىڭ مەملەكەت بەكiتكەن باعىتتارى بار بولاتىن. ياعني، «قازاق» گازەتi, «ايقاپ» جۋرنالى، «ۋاقىت» گازەتi بولسىن، ءبارiنiڭ وكiمەت بەلگiلەگەن باعىتتارى بار ەدi. «ۋاقىت» گازەتi سول كەزدە ورىنبوردا شىعىپ تۇرعان وتە بەدەلدi باسىلىم بولدى. گازەتتi فاتىق كاريموۆ دەگەن تاتار جۋرناليسi, ساياسي قايراتكەرi, پاريجدiڭ سوربونن ۋنيۆەرسيتەتiندە وقىعان، بiرنەشە ەۋروپالىق تiل بiلەتiن وتە بiلiمدi ادام شىعارىپ تۇردى. مەن ول گازەتتi دە پاراقتاپ قارادىم. «ۋاقىتتا» قازاقتىڭ تاريحىنا، مادەنيەتiنە قاتىستى وتە قۇندى دەرەكتەر جاريالانعان. وسى تاتار گازەتiنiڭ ۇستiنەن قاراعان دا مۇحامەديار تۇنعانشين ەكەن. سوندىقتان مۇحامەديار تۇنعانشين تۇلعاسى مەنi قىزىقتىردى. بۇل قانداي ادام؟ مەنi ول كiسiنiڭ شىققان تەگi, جالپى تۇلعاسى عانا ەمەس، ساياسي ۇستانىمى دا قىزىقتىردى. تسەنزوردىڭ نەگiزگi فۋنكتسياسى - شىققان گازەتتەردiڭ نەگiزگi ساياسي ۇستانىمىن باقىلاۋدا ۇستاۋ، وكiمەتتiڭ ساياساتىنا قايشى كەلەتiن، سايكەس كەلمەيتiن فاكتiلەردi بيلiك ورىندارىنا جەتكiزiپ وتىرۋ. تسەنزور وسىنداي فاكتiلەردi ەكi مەكەمەگە جەتكiزiپ وتىرعان: ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا جانە رەسەيدiڭ Iشكi iستەر مينيسترلiگiنە. جانە ول تەك باقىلاۋشى-تسەنزورلىق قانا ەمەس، اۋدارماشىلىق قىزمەتiن دە اتقارعان ەكەن.
«قازاق» گازەتi پاتشالىق وكiمەت تاراپىنان جiتi باقىلاۋدا بولعان باسىلىم. گازەتتiڭ باعىتى، شىعارعان ماتەريالدارى، بۇكiل تىنىسى سۇزگiدەن ءوتiپ وتىرعان. سونداي-اق، گازەتتi شىعارىپ وتىرعان ا.بايتۇرسىنۇلى تا، مدۋلاتوۆ تا جانە گازەتتiڭ اۆتورلارى دا باقىلاۋدا بولعان. گازەتكە ماقالا جازىپ تۇراتىن كiمدەر؟ ماسەلەن، باقىلاۋ ورگاندارى ءوز اراسىندا حات الماسىپ، ساۋالناما جۇرگiزiپ، بەلسەندi اۆتورلار كiمدەر، ولاردىڭ بiلiم دارەجەسi قانداي، قاي جەردە قىزمەت iستەيدi, قانداي ۇستانىمدا دەگەن تاقىرىپتاردا ۇنەمi پiكiر الىسىپ وتىرعان.
«قازاق»، «ايقاپ» باسىلىمدارىنىڭ تسەنزورى، باقىلاۋشىسى مۇحامەديار تۇنعانشين گازەتتە شىققان كەيبiر داۋلى ماقالالاردى، وزەكتi ساياسي تاقىرىپقا جازىلعان ماتەريالداردى گازەتتiڭ ۇستانىمىن كورسەتۋ ءۇشiن اراكiدiك اۋدارىپ بەرiپ وتىرعان. ارينە، بارلىعىن ەمەس. ماقالالاردى قازاقشادان ورىسشاعا اۋدارعان دا - مۇحامەديار تۇنعانشين. مەنi ول كiسiنiڭ اۋدارماداعى بiلiكتiلiگi دە قىزىقتىردى. بايقاعانىم، تۇنعانشين -وتە شەبەر اۋدارماشى، بiلiمدi ادام ەكەن. سونداي-اق، ول ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ، ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ پاتشالىق رەسەيدiڭ جاندارمەريا ورگاندارىنىڭ باقىلاۋىندا بولعانىن وتە جاقسى بiلگەن. سونىمەن بiرگە، ءا.بوكەيحانوۆ باستاعان ساياسي توپتىڭ ۇستانىمىن دا جاقسى بiلگەن. تۇنعانشين ولاردىڭ جازعان ماقالالارىن وتە ساۋاتتى، ادەبي دەڭگەيدە جاقسى اۋدارادى. بiراق، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ، ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ قالامدارى وتكiر بولاتىن. اسiرەسە، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ كەرەمەت پۋبليتسيست بولعان، ماتەريالداردى وزەكتەندiرiپ، سول كەزدەگi قازاق ۇلتىنىڭ سۇرانىسىنا لايىق دەڭگەيدە، حالىقتىڭ جiگەرiن قايراپ تۇرىپ، وتە شەبەر جازادى. سوندا تۇنعانشين ماقالالاردى قالاي اۋدارادى دەيسiز عوي؟ تۇنعانشين ولاردىڭ ماقالارىنىڭ وتكiر جەرلەرiنiڭ تiگiسiن جاتقىزىپ، جۇمسارتىپ اۋدارادى. ياعني، وتكiر ماقالالاردى ودان سايىن قۇتىرتىپ اۋدارمايدى. ءوز اۋدارماسىندا «الاش وردا» جەتەكشiلەرiنiڭ ۇستانىمىن جۇمسارتىپ كورسەتەدi.
- بۇل مۇحامەديار تۇنعانشيننiڭ «الاش وردا» قايراتكەرلەرiنiڭ يدەياسىن iشتەي قولداعاندىق ەمەس پە؟
- مەن و باستا، «اپىرىم-اي، وسى كiسi iشتەي قولدادى ما» دەپ ويلادىم. ماعان سولاي اسەر ەتتi. قولداماسا دا، كوڭiل اۋانى بiر جاقتا ما دەپ ءتۇيدiم. ماسەلەن، 1913 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ «قازاق» گازەتiندە «بۇ قالاي؟» دەگەن ماقالا جاريالايدى. كiشكەنتاي عانا ماقالا، اۆتورى جازىلماعان. وسى ماقالادا باقىتجان قاراتاەۆ تۋرالى ايتىلادى. ول - پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتiن قىزىل ديپلومعا بiتiرگەن العاشقى قازاق جاستارىنىڭ بiرi. مىقتى زاڭگەر. باقىتجان قاراتاەۆ ورالداعى جىمپيتى قازاقتارىن وتىرىقشى ومiرگە شاقىرادى. جەردەن ۇلەس الايىق دەگەن باستاما كوتەرەدi. سول كەزدەردە پاتشا وكiمەتi قازاقتاردى وتىرىقشىلىققا وتiڭدەر دەگەن ناسيحات جۇرگiزگەن بولاتىن. وسى ناسيحات نەگiزiندە، باقىتجان قاراتاەۆ وتىرىقشى ومiرگە وتپەسە بولمايدى دەپ، ءوزi باس بولىپ، تۋىسقاندارىن قوسىپ الىپ، وتىرىقشى تۇرمىسقا اۋىسقان اۋىل قۇرماق بولادى. ونى قازاقتار قولداپ، بارلىعى وتىرىقشى ومiرگە اۋىسقان دا، بiر جىلدان كەيiن ءبارi ۇدەرە كوشiپ كەتكەن ەكەن. ويتكەنi, بارلىعى مالشى قازاقتار قوي. «جايلاۋعا كوشپەسە بولمايدى ەكەن» دەپ، وتىرىقشى اۋىلعا اۋىسقان قازاقتار كوكتەم شىعا جايلاۋعا تارتىپ كەتەدi. اۋىل جوق. وسىنى بايقاپ قالعان «قازاق» گازەتi «وسىنداي قازاق اۋىلى وتىرىقشى بولماق ەدi, الايدا جايلاۋدىڭ ۋاقىتى كەلiپ، ءبارi جايلاۋعا كوشiپ كەتتi. بۇل قالاي ەندi?» دەگەن سيپاتتا ماقالا جازادى. ءسويتiپ كەلەدi دە، «ەندi باقىتجان قاراتاەۆ سول جەردەگi حوحولدارعا اقساقال بولا ما؟» دەيدi. وسىلايشا، ونىڭ iسiن مۇقاتقان ماقالا شىعارادى. قاراپ وتىرساڭىز، بۇل جەردە ۇلكەن وي جاتىر. بوكەيحانوۆ باستاعان توپ وتىرىقشى تۇرمىسقا ءوتۋ قازiرگi ۋاقىتتا قازاققا زياندى دەگەن ۇستانىمدا بولعان. ويتكەنi, بiز ادام باسىنا 15 دەسياتينادان جەر ۇلەسiن الىپ، وتىرىقشى تۇرمىسقا اۋىسساق، قازاق وتىرىقشىلىق مادەنيەتتi بiلمەگەندiكتەن، از ۋاقىتتان كەيiن العان ۇلەسiن ساتىپ، كiرiپتار بولىپ قالادى دەپ شەشكەن. تۇنعانشين وسى ماقالانى اۋدارىپ بەرگەن. ياعني، بۇدان تۇنعانشيننiڭ ساياساتتىڭ ءتۇرلi ءادiس-تاسiلدەرiن، امالدارىن مەڭگەرگەن ادام ەكەنi بايقالادى. جالپى، تۇنعانشين مەن «قازاق» گازەتiن شىعارۋشىلاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ كوپتەگەن ىقپىل-جىقپىلدارى بەلگiسiز. سەبەبi, بۇل باعىتتاعى ماتەريالدار وتە از.
1917 جىلعى رەۆوليۋتسيادان سوڭ، ياعني، پاتشا بيلiكتەن كەتكەننەن كەيiن قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جاڭا ساپاعا، بيiك دەڭگەيگە كوتەرiلە باستايدى. سول ۋاقىتقا دەيiن ايداۋدا، قۋدالاۋدا جۇرگەن قازاق زيالىلارى ەندi ەركiن ساياسي قىزمەتكە ارالاسادى. سونىڭ ناتيجەسiندە جازدا ورىنبوردا تورعاي قازاقتارىنىڭ سەزi وتەدi. سول سەزگە قىزمەتiنەن كەتكەن بۇرىنعى گەنەرال-گۋبەرناتور مەن تۇنعانشين ەكەۋi كەلiپ قاتىسادى. جينالىستىڭ اشىلۋ ساتiندە مiرجاقىپ دۋلاتوۆ ساحناعا شىعىپ: «مەنiڭ ۇسىنىسىم بار. بۇل رەۆوليۋتسيالىق جاعدايدا ءوتiپ وتىرعان قازاقتاردىڭ سەزi. وسى سەزگە بۇرىنعى ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى مەن اتاقتى تسەنزور، «قازاق» گازەتi مەن «ايقاپ» جۋرنالىن تۇنشىقتىرۋشى مۇحامەديار تۇنعانشين قاتىسىپ وتىر. ەكەۋi دە زالدان كەتسiن!» دەيدi. سودان داۋىسقا سالىپ، ەكەۋiن دە زالدان شىعارىپ جiبەرەدi. بۇل ارينە، «قازاق» گازەتi مەن مۇحامەديار تۇنعانشيننiڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ كۇردەلi بولعانىنىڭ كورiنiسi.
1917 جىلى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرiستەر تۇسىندا «قازاق» گازەتiندە «مۇحامەديار تۇنعانشينگە اشىق حات!» دەگەن تاقىرىپپەن اقبۇلاق اۋىلىنىڭ موللاسى ءابدiراحمان مۇرتازا بالاسىنىڭ حاتى جاريالانادى. گازەتتە: «1915 جىلى تۇزتوبە بولىسىنىڭ جەتiنشi اۋىلىنىڭ قازاعى بەيشەنبi شاڭقا بالاسىنان بالاسى كوشەنعاليدى رەالنىيعا (ورىنبورداعى ۋچيليششەنiڭ اتى - رەد.) كiرگiزەردە ستيپەنديا الىپ بەرەم دەپ 200 سوم اقشا الىپ ەدiڭiز. سول اقشانى يەلەرi سۇراسا، جوق-باردى سىلتاۋ ەتiپ بەرمەيسiز. اقشا يەلەرi قالاي بولسا دا، سiزدەن سۇرايدى. اقشانى العان جەردە مەن بار ەدiم. قايدا بارساڭىز دا، كiسi اقىسىنان قۇتىلا المايسىز. اقشانى بەرiڭiز»، - دەگەن ءماتiنi جاريالانعان. بۇل ماتەريال نەنi كورسەتەدi? ارينە، اتالعان ماتەريالدىڭ جاريالانۋى «قازاق» گازەتiنiڭ تۇنعانشينگە دەگەن ۇستانىمىن، iشكi ساياسي كەلiسپەۋشiلiكتەرiنiڭ بارىسىن بايقاتادى.
تۇنعانشين پاتشالىق رەسەيگە قىزمەت جاساعان ادام. ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ مۇراعاتىندا مۇحامەديار تۇنعانشيندi وگپۋ-دiڭ تەرگەۋ ماتەريالدارى بار. مەن بۇل ماتەريالدارمەن تانىستىم. تەرگەۋ ماتەريالدارىنان بايقالاتىنى، مۇحامەديار تۇنعانشين الماتىدا 1937 جىلى 27-شiلدەدە ۇستالعان. ۇستار الدىندا وگپۋ ورگاندارى قانداي نەگiزدە ۇستايتىندىقتارى تۋرالى قاۋلى شىعارادى. سول قاۋلىدا: «تروتسكيشiلدەرمەن» جانە «وڭشىلدارمەن» بايلانىس ورناتقان، كەڭەستiك بيلiككە قارسى ۇلتشىل ۇيىمنىڭ قۇرامىندا بولعان. كەڭەستiك بيلiككە قارسى بەلسەندi ۇلتشىلدىق قىزمەت جۇرگiزiپ وتىرعان» دەپ ايتىلادى.
وگپۋ ماتەريالدارى 1937 جىلى بۇل كiسiنiڭ جاسىن 52-دە دەپ كورسەتكەن. «قازاق»، «الاشوردالىق» دەگەن انىقتاما بەرەدi. Iستەيتiن قىزمەتiن دە ايتادى. ول كەزدە «كازتورگ» دەگەن مەكەمە بولعان - قازاق ساۋدا مەكەمەسi. كەڭەستiك بيلiك ۋاقىتىندا 1937 جىلى ۇستالعانعا دەيiن تۇنعانشين «كازتورگتىڭ» ورتا ازياداعى وكiلi قىزمەتiن اتقارعان. وگپۋ وردەنiنiڭ ءنومiرi - 700. ۇستالعاننان كەيiن تۇتقىننىڭ انكەتاسى (انكەتا ارەستوۆاننوگو) تولتىرىلعان. سوندا بىلاي دەپ ايتىلعان: تۋنگاچين مۋحامەديار حانكەرەەۆيچ. 1888 جىلى ساۋiردە تۋعان. سوندا تۇنعانشين ۇستالعان مەزەتتە 49 جاستا بولىپ شىعادى. الايدا، انكەتادا 52-جاستا دەپ كورسەتكەن. ياعني، تۇنعانشين 1885 جىلى تۋعان بولۋى مۇمكiن. تۋعان جەرi - اقتوبە وبلىسى، ىرعىز قالاسى. ماماندىعى - مۇعالiم. كوشپەندi قازاقتىڭ بالاسى. ايەلi - يحسانوۆا رابيعا. تاشكەندە تۇرادى، ءۇي شارۋاشىلىعىنداعى ادام. اعاسى - تۇنعانشين مۇحتار. ىرعىزدا تۇرعان. ماماندىعى مۇعالiم، قازiر زەينەتتە. قىزى - زەينەپ. قىزى - راحيلا. تۇرمىسقا شىققان. بiلiمi - ورتا. تۇنعانشيننiڭ بiتiرگەن وقۋ ورنى - قازان مۇعالiمدەر سەمينارياسىن 1905 جىلى اياقتاعان. سوندا ول 20 جاسىندا وقۋ بiتiرگەن بولىپ شىعادى. 1918-1920 جىلدارى ۆكپ-نىڭ مۇشەسi بولىپ، 1919 جىلى ماسكەۋدە ۆچك-نىڭ (بۇكiلوداقتىڭ توتەنشە جاعدايلار كوميسسياسى) تۇتقىنعا العانى ايتىلادى. وندا «كەڭەستiك بيلiككە قارسى ۇلتشىلدىق ۇستانىمدا بولدى» دەپ ايىپتالعان ەكەن.
ال، ەندi قىزمەتiنە بايلانىستى. 1918-1919 جىلدارى «ناركومناتستىڭ» (كسرو ۇلت iستەرi بويىنشا حالىق كوميسسارياتى) جانىندا قىرعىز-قازاق iسiن باسقارعان. ازامات سوعىسى تۇسىندا قۇرىلعان قازاق اسكەر بولiمدەرiنiڭ اسكەري كوميسسارى بولعان. وسى جەردە مىنا ءجايتتi ايتا كەتكەن ءجون. 1918 جىلدىڭ كوكتەمiندە كسرو حالىق كوميسسارى يوسيف ستالين سەمەيدەگi «الاش وردامەن» كەلiسسوز جۇرگiزەدi. كەلiسسوزدi «الاش وردا» ۇكiمەتiنiڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ورىنباسارى حالەل عابباسوۆ جۇرگiزگەن. بiرنەشە مارتە ستالين مەن عابباسوۆ ەكەۋارا تەلەگرافپەن سويلەسكەن. العاشىندا كەڭەس وكiمەتi كەلiسسوزدi «الاش وردامەن» قازاق وكiمەتi رەتiندە باستايدى. بۇل ناۋرىزدىڭ سوڭىنا قاراي بولعان ءجايت. ال، 5-6 كۇن وتكەننەن كەيiن كەڭەس وكiمەتi «الاش وردادان» بiردەن تەرiس اينالىپ كەتكەن. ويتكەنi, ماسەلە بىلاي ەدi. «الاش وردا» وكiمەتi: «بiز كەڭەس وكiمەتiن مويىندايمىز. قازاقستانداعى كەڭەستەرمەن بiرگە جۇمىس iستەيiك. ال، كەڭەستەر بiزدi مويىنداسىن» دەگەن تالاپ قويادى. بiراق، كەڭەستiك بيلiك «الاش وردا» وكiمەتiن مويىنداماي قويادى. ويتكەنi, «الاش وردا» باسشىلارى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ماسەلەسiن العا تارتقان بولاتىن. ال، ساۋiردەن باستاپ ي.ستالين قازاقستانداعى ءالiبي جانگەلدينمەن بايلانىس ورناتا باستايدى. ول كەزدە ءالiبي جانگەلدين تورعاي وبلىسىنداعى كەڭەس وكiمەتiنiڭ كوميسسارى مiندەتiن اتقارىپ جۇرگەن ەدi. ستالين جانگەلدينمەن بايلانىس ورناتىپ: «بiز ماسكەۋدە كسرو حالىق كوميسسارياتىنىڭ جانىنان قازاق كوميتەتiن اشىپ جاتىرمىز. ونىڭ مiندەتi - قازاق كەڭەس اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلتايىن دايارلاۋ»، دەيدi. قازاق اۆتونومياسىن جاريالاۋعا دايارلىق جۇمىستارىن جۇرگiزۋ دەگەنiڭiز ۇلكەن جۇمىس. العاشىندا حالىق كوميسسارياتىنىڭ جانىنان اشىلىپ جاتقان قازاق كوميتەتiن باسقارۋعا ي.ستالين «الاش وردانىڭ» وكiلiن جiبەرiڭدەر دەگەن تاپسىرما بەرگەن ەدi. كەيiن ستالين بۇل ويىنان باس تارتادى دا، ءا.جانگەلدينگە «كسرو ۇلت iستەرi بويىنشا حالىق كوميسسارياتىنداعى قازاقستان وكiلiن سەن دايارلا»، - دەپ تاپسىرما جۇكتەيدi. وسى ساتتە ءالiبي جانگەلدين قازاقستاننىڭ ماسكەۋدەگi وكiلi بولۋعا احمەت بايتۇرسىنوۆتى ەمەس، ءاليحان بوكەيحانوۆتى ەمەس، مiرجاقىپ دۋلاتوۆتى ەمەس، بiردەن مۇحامەديار تۇنعانشيندi ۇسىنادى. ستاليننiڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءالiبي جانگەلدين تۇنعانشيننiڭ كانديداتۋراسىنا توقتايدى.
بۇل - «الاش وردا» قايراتكەرلەرiن ساياسي كەڭiستiكتەن ىسىرۋ، بيلiكتەن الاستاتۋ جولىنداعى كەڭەستiك بيلiكتەگi قادامداردىڭ كورiنiسi ەدi. ال، ءالiبي جانگەلدين «الاش وردا» كوسەمدەرiنە و باستان قارسى بولاتىن. كەزiندە «قازاق» گازەتiندە ءالiبي جانگەلديندi اشكەرەلەگەن بiرنەشە ماقالا شىققان ەدi. سوندىقتان، ءا.جانگەلدين «الاش وردا» قايراتكەرلەرiن بيلiكتەن ىعىستىرۋ ءۇشiن وداقتاس iزدەدi. بۇل وداقتاستىققا مۇحامەديار تۇنعانشين تاپتىرماس ادام ەدi.
بiراق، وسى جەردە نازار اۋدارارلىق ءجايت، بiر كەزدە پاتشالىق بيلiككە قىزمەت جاساعان تۇنعانشين ەندi كەڭەستiك بيلiككە دە قىزمەت ەتۋگە دايارلىعىن بايقاتتى. بۇل - مۇحامەديار تۇنعانشيننiڭ ساياسي ۇستانىمىنىڭ جوقتىعىنىڭ كورiنiسi بولاتىن. وكiنiشكە وراي، ونىڭ ۇستانىمىنىڭ تايعاناق ەكەنi بiلiنiپ قالدى. الايدا، تۇنعانشين بۇل قىزمەتتە 1919 جىلعا دەيiن عانا iستەيدi. 1919 جىلى ول كەڭەستiككە بيلiككە ۇناماي، ونى «قازاق ۇلتشىلى» رەتiندە قىزمەتتەن بوساتىپ، تۇتقىنعا الادى.
بۇدان كەيiن تۇنعانشين ساياسي قىزمەتكە بەلسەندi تۇردە ارالاسپاعان. ونىڭ ساياسي مانسابى وسى 1919 جىلمەن اياقتالادى. ودان كەيiنگi ۋاقىتتا ۇساق-تۇيەك جۇمىستار اتقارعاندىعىن بايقايمىز.
بايقاساڭىز، تۇنعانشيننiڭ وگپۋ الدىنداعى جاۋاپ بەرۋ ماتەريالدارىندا ەشقانداي ەلەۋلi وقيعالاردىڭ جوقتىعىن كورەسiز. ونى تەرگەۋ iسiندەگi كورسەتۋلەرiنiڭ ءوزi ۇساق فاكتiلەر. مۇحامەديار تۇنعانشيندi تەرگەۋ iسiندەگi ەڭ نازار اۋدارۋعا لايىقتىسى، ونىڭ سول كەزدەگi وزiنە زامانداس تاريحي تۇلعالارعا سيپاتتاما بەرۋi بولىپ تابىلادى. مىسالى، ول وگپۋ تەرگەۋشiسiنiڭ الدىندا شىمبالوۆ ءماجيت، ەسپولوۆ مىرزاعازى، تەمiروۆ ابدۋللا، تورەقۇلوۆ ءنازiر سىندى زامانداستارىن سيپاتتايدى. سونان كەيiن بەكمۇحامبەتوۆ شافقات دەگەن زامانداسىن ايتادى. بەكمۇحامبەتوۆ - ايتۋعا تۇرارلىق عاجاپ تۇلعا. 1916 جىلى ءجۇز مىڭداعان قازاق بالالارىن بەلورۋسسياعا، ۋكرايناعا، بالتىق بويىنداعى ەلدەرگە مايدانداعى قارا جۇمىسقا العان ۋاقىتتا بوكەيحانوۆ ۇندەۋ تاستايدى. «ساۋاتتى قازاق جاستارى! مايدانعا الىنعان قازاق جاستارىنىڭ سوڭىنان بارىڭدار. ولارعا اۋدارماشى كەرەك، دارiگەر كەرەك، ولارعا مۇعالiم كەرەك، كومەك قولىن سوزۋلارىڭ قاجەت!»، - دەيدi. سوندا قازاق جاستارىنىڭ اراسىنان بوكەيحانوۆتىڭ ۇندەۋiن قولداعان قازان ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ ستۋدەنتi بەكمۇحامبەتوۆ شافقات بولاتىن. بۇل كiسiنiڭ ەسiمi دە قازiر كوپ اتالمايدى. مۇحامەديار تۇنعانشين ماسكەۋدە «ناركومناتستا» قىرعىز-قازاق iسiن باسقارىپ جۇرگەن كەزiندە بەكمۇحامبەتوۆ ونىڭ كومەكشiسi بولسا كەرەك.
سول بەكمۇحامبەتوۆ تۋرالى وگپۋ-گە تۇنعانشين مىناداي سيپاتتاما بەرەدi: «بەكمۋحامبەتوۆ شافكات، بىل مويم پوموششنيكوم. كاك يا ەگو زنايۋ، ون بىل اكتيۆنىم ناتسيوناليستوم، انتيسوۆەتسكي ناستروەنىم. ۆ 1917 گودۋ پرينيمال اكتيۆنوە ۋچاستيە ۆ رابوتە سەزدوۆ «الاش وردى». نا كوتورىح نەودنوكراتنو يزبيرالسيا سەكرەتارەم سەزدا». ياعني، شافكاتتى وگپۋ-گە كورسەتiپ وتىر عوي، تۇسiنەسiز بە؟!...
و.تاناشەۆ تۋرالى بىلاي دەپ كورسەتەدi: «تاناشەۆا زنايۋ س 1923 گودا. تاناشەۆ دو رەۆوليۋتسي پروجيۆال ۆ يتالي. ۆىحودەتس يز بوگاتوي سەمي. ۆمەستە س براتيامي ۆ پريمورسكوم وكرۋگە يمەل رىبنىي پرومىسەل. ۆ پروشلوم ياۆليالسيا ۆيدنىم چلەنوم «الاش وردى». «الاش وردينسكوە» پراۆيتەلستۆو وت يمەني كوتوروگو ۆەل پەرەگوۆور س كولچاكوم و سوۆمەستنوي بوربە پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي. كانديدات ۋچرەديتەل سوبرانيا. يمەل سۆياز س انگليسكيم پوسلوم. ۆ 1923 گودۋ تاناشەۆ پەرەەحال ۆ كازان، گدە رابوتال ۆ كوللەگي زاششيتنيكوۆ ادۆوكاتوۆ. بولشە و نەم نيچەگو نە يزۆەستنو».
ال، بەكمۇحامبەتوۆ شافقاتتى 1957 جىلى الماتىدا تەرگەۋگە العان. ول سول تەرگەۋدە تۇنعانشين تۋرالى جاقسى پiكiر بiلدiرگەن. تۇنعانشين ونى جامانداسا، بەكمۇحامبەتوۆ ونى ماقتايدى، - دەدi مامبەت قويگەلدi تۇنعانشين تۋرالى ارنايى سۇحبات بارىسىندا.
ءيا، اسپان تۇنەكتەي تۇنجىراعان الماتىداعى سول ۋاقىتتاردا، 1937 جىلى 15 كۇننiڭ iشiندە عانا نكۆد عيماراتىنىڭ تيرىندا 631 ادام اتىلدى. ولاردىڭ iشiندە پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەستiك رەسەيگە بiردەي باس ۇرسا دا، وپا تاپپاعان مۇحامەديار تۇنعانشين دە بار ەدi. «بiرەۋگە ور قازبا، ءوزiڭ تۇسەسiڭ» دەگەن قازاقتىڭ قارا ءسوزi وسىندايدا ايتىلسا كەرەك. دەگەنمەن، ول زاماننىڭ ناۋبەتi مۇلدە بولەك بولاتىن. ماسەلەن، 27-اقپاندا الماتىدا تۇنعانشينمەن بiر كۇندە 41 ادام اتىلدى. سول بiرگە اتىلعانداردىڭ iشiندە بولعان نيكولاي مارتىنوۆ 1927 جىلى ولكەلiك پارتيا كوميتەتiندە «الاش وردا تۋرالى بارلىق قاعازداردى جيناپ، سونى باسىپ شىعارۋ كەرەك» دەگەن تاپسىرما بەرگەنiن تاريح جوققا شىعارمايدى. ءوزiڭ ەمەس، وزگە جۇرت قازاق ۇلتىنىڭ سىرتتان ۇلدارىن قورعاپ، قولپاشتاپ، باسىن بايگەگە تiككەندە، تۇنعانشين تيپتەس جاندار بوي كورسەتپەي قالعان جوق. ماسەلەن، سول كەزدەگi كەڭەستiك قازاق بيلiگiندە وتىرعان وراز يساەۆ بك(ب)پ-نىڭ I سەزiندە سويلەگەن سوزiندە «الاش وردا» قوزعالىسىنىڭ تاريحي iزiن قالدىرۋعا بايلانىستى تاپسىرما بەرگەن نيكولاي مارتىنوۆتىڭ ارەكەتiن تەرiس باعالاپ، ايىپتايدى. ول ۇلتقا قىزمەت iستەگەن اسفەنديار كەنجيندi, نىعمەت نۇرماقوۆتى دا جەردەن الىپ، جەرگە سالعان ەدi سول جيىندا.
يا، ول كەزدە كiم تۋرالى كiم نە ايتپادى؟!.. ادام بالاسىنىڭ سەنiمi كولەڭكەدەن قالعان كۇردەلi كەزەڭدە سۇلتانبەك قوجانوۆ بىلاي دەپتi: «ساياسي قىزمەتتە جۇرگەن قازاق زيالىلارىنىڭ باسىنا ارۋاقىتتا ايبالتا ءتونiپ تۇر. ونىڭ قاشان ءتۇسiپ كەتەتiنiن بiر قۇداي بiلەدi..». مiنە، وسى سوزگە بويلاساق، كەڭەستiك بيلiكتiڭ قازاق زيالىلارىن بiر-بiرiنە ايداپ سالۋ ۇستانىمىندا بولعانىن اڭعاراسىز.
«بiزدە سوڭعى كەزدە «قازاق زيالىلارى بiر-بiرiن ۇستاپ بەردi, كورسەتتi» دەگەن پiكiر كوپ ايتىلىپ ءجۇر. مەنiڭ بiلەتiنiم، قازاق زيالىلارى ەشقاشان بiر-بiرiن ۇستاپ بەرمەگەن. ونداي كەمشiلiكتەردi كەيبiرi iشiنارا جiبەرگەن بولۋى مۇمكiن. بiراق، بۇل تەرگەۋدiڭ وتە اۋىر جاعدايىندا ورىن العان. ويتكەنi, وگپۋ جەندەتتەرi ولاردى قيناعان، ۇرعان، سوققان. سونداي ساتتەردە كەيبiرەۋi قۇجاتتارعا قول قويۋعا ءماجبۇر بولعان شىعار. بۇل - تەرگەۋشiلەردiڭ جاساعان ءتۇرلi كونسترۋكتسياسى. ولار ءتۇرلi قۋلىقتارعا بارعان. تەرگەۋشiلەر قاماۋدا وتىرعان ادامداردىڭ اۋىزىنا ءسوز سالىپ وتىرعان. قاعازعا جازىپ الىپ كەلiپ، قول قويدىرىپ العان»، - دەيدi مامبەت قويگەلدi بۇل تۋراسىندا.
بايقاساڭىز، كەڭەستiك بيلiك مۇحامەديار تۇنعانشيدi تەك قولشوقپارلىققا پايدالاندى. ونىڭ پاتشا زامانىندا قىزمەت iستەگەنiن، شىققان تەگi اقسۇيەكتەر تۇقىمىنان ەكەندiگiن بiلە تۇرا، وعان ماڭىز بەرگەن جوق. سەبەبi, كەڭەستiك بيلiك ونى قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن باسۋعا جۇمسادى. الايدا، ول كەڭەس وكiمەتiنە دە ۇناعان جوق. تۇنعانشين، شاماسى كەلگەنشە بيلiككە قىزمەت جاساعان تۇلعا. وعان پاتشالىق رەسەي مە، كەڭەستiك بيلiك پە، ءبارiبiر ەدi. ول ءوز قولىندا بيلiكتiڭ توقپاعى بولعانىن قالادى. شەبەر اۋدارماشىلىعى، بiلiكتiلiگi, ساۋاتتىلىعى ونىڭ ۇلت مۇددەسiنە قىزمەت ەتۋiنە كومەكتەسە المادى. جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «قازاقتى اداستىراتىنى دا، كورسەتەتiنi دە - وقىعانى» دەپ وي ءتۇيۋi وسىنداي جىلتىر، تايعاناق تۇلعالاردىڭ سول ۋاقىتتاعى ساياسي كەڭiستiكتە بوي كورسەتۋiنەن جانە جيرەندiرۋiنەن تۋىنداعان شىعار، بالكiم... كەڭەستiك بيلiكتiڭ تۇنعانشيندi ۇناتپاعانى، ولاردىڭ قازاق قوعامىنان شىققان، وقىعان، كوزi اشىق تۇلعالاردىڭ بارiنە سەزiكتەنiپ قاراۋىنان تۋىنداعان ەدi. بiر قىزىعى، بiز اڭگiمەلەپ وتىرعان تۇنعانشين، وتارشىل يمپەرياعا، كەيiننەن قىزىل يمپەرياعا قىزمەت ەتكەن تۇنعانشين «ۇلتشىل» رەتiندە ۇستالدى، «ۇلتشىل» رەتiندە اتىلدى. بiراق، ول ەشقانداي دا «ۇلتشىل» ەمەس ەدi...
«الماتى اقشامى»، №65, 2010 جىل.
