Kenes Odaghy ornap, kommunister biylikke kelgennen son: «Baylar – kenes ýkimetining jauy. Onyng qatyndary da jau» dep «bay»,«qatyn» degen sózge qarghys aityldy. Ásirese, mektep, JOO ústazdary: «Bay-manaptardyng qoldanghan sózin qoldanbaymyz, jana zaman qúryp, jana sózder oilap tabamyz» dep óskeleng úrpaqty qazaqtyng asyl qasiyetterinen bezdirip topastandyryp jiberdi.

«Baygha tiyesin, qatyn alasyn» dep sóilegen jan sauatsyz, qaranghy mәdeniyetsiz» dep qoghamnyng tómengi tabyna jatqyzdy. Qazirgi kez-kelgen qyzgha: «Baygha tiyesing be?» deseng jaqtyrmay betine bajyrayyp qaraydy. Al, «millionerge» tiyesing be deseng jýzi bal-búl janyp, mәz bolyp yrjandap: «Áriyne, qanekiy» dep armandap qalady. Ol aqymaq «millioner» sózining qazaqshasy «bay» ekenine basy jetpey otyr. Áyelderge de «qatyn» dep qalsanyz pәlege qalasyz. Ol ýshin senen ótken «mәdeniyetsiz, dóreki» adam joq. Sizdi ala kózben atyp, bolmasa sybap salady. «Áyel» deseniz ghana «әdepti, mәdeniyetti» kisi sanaydy. Endi «әiel» sózin bylay qoyyp, «joldas» deytin bolypty. "Joldasym kele jatyr","Joldasymmen qonaq ýide boldym", "Joldasymmen monshagha bardy"», - dep sóileydi. «Joldas» degeni әiel me, erkek pe әlde ashynasy ma? Ne aityp jýrgenderine sana jetpegen song ne amal?

Osyghan oray «shashy úzyn, aqyly qysqa» degen sóz tirkesin qazaqtyng eshbir qissa, dastan, jyr, ertegi, auyz eki әngimelerinen kezdestire almaysyz. Jana kenestik ómirge layyqty «әiel jasau» ýshin, qatyndardyng shashyn qyryqty da, al qyryqpay qazaqtyng әdemiligin saqtaghysy kelgenderding namystaryna tiyip, «әielding shashy úzyn, aqyly qysqa» dep, әdeyi búrmalap aitty. Qazaq әieli týgili qyzdardyng shashyna qayshy tiygizbeytin. Shashty qyrqu baqytsyzdyq әkeledi, jaman «yrym» dep sengen. Al, qazir әielder kóshede, dәrethanada, júmysta jalanbas jýredi. Dalada, kóshede bastaryna qoqym, shan, mikrop, neshe týrli bakteriyalar jabysady. Jalbyraghan sol shashymen qazangha ýnilip, as pisiredi. Bastaghy býkil qoqys qazangha týsedi. Jalanbas әielding asy adal emes. Ertede qazaqtar onday asty «haram» dep ishpegen. Qazaqtar «shashy úzyn, aqyly qysqa» degen sózdi negizinen jaudyng erkekterine arnap aitqan. Óitkeni hristian orystar men qalmaq buddalar da saqal shashyn almay jalbyratyp jýretin. Qazaq músylman bolghaly shashyn alyp, saqal-múrtyn kýzep, bes mezgil juynyp, namazyn oqyghan. Ataqty Bógenbay batyrdyng qolgha týsken jongharlardyng keybireuin óltirmey, taqymgha qysyp otyryp, bastaryn taqyrlatyp, shashyn alyp, «shashy úzyn, aqyly qysqa neme» dep myrs etip kýlip qoya bergeni turaly tarihy әngimelerde aitylady. Ol kezde: «Orystyng shashy úzyn, aqyly qysqa» dep kemsitip aitqan. Qazaq týgeldey otarlanyp «qojayyn» orysqa qúl bolghan song aita almay búl sóz әielge kóshken. «Áyel» degen sózdi qoldanghanymyzgha da bir ghasyr bolghan joq. Ásirese, sovet odaghy kezinde qazaq tilining atasyna, anasyna ainalghan, balalaryn orys qylghan akademiyk, professorlar orys sózin tikeley audaryp, orys tilinen qazaq tilinin  mәngýrt núsqasyn jasady. «Orys tiline balama, jana sóz oilap taptym» dep maqtanghan «oqymystylar» bay tilimizdi býldirip, til qúnaryn kemitip, sózimiz syldyr sugha ainaldy. Onyng zardabyn әli qansha jyl kóremiz, kim bilsin?

Ata-babamyz - kóktýrikterding osydan 1500 jylday búrynghy syna jazularynda da qatyn sózderi kezdesedi. «Qatyn» sózin qazirgi qazaqshagha audarghanda «hanym» degendi bildiredi. Tónkeriske deyin qazaqtyng qissa-dastandarynda, batyrlar jyryndaghy, auyz әdebiyeti shygharmalaryndaghy «qatyn» degen sózder kenestik kezende «әiel» degen sózben almasty. Arab, latyn әripterimen jazylghan qazaq shygharmalaryn orys әrpine qayta kóshirip jazghanda, halyq auzynan qayta jinaghanda «qatyn» sózi «әiel» sózimen almastyrylyp otyrdy. Bir ghasyrda ýsh ret әlipbiyin almastyrghan tilimizding qay bir jany qaldy deysin? Lingvist, professor Rahmanqúl Berdibaev aghamyz: «Qazaqtyng 18 myng sózi búzyldy» degen sózi esh dәleldeudi qajet etpeydi.

Shirkin, erterekte, otaghasylarda, óz últynan qalap alghan jarlaryn «qatyn» dep atap, al toqaldary men soghysta tútqyngha týsken, satyp alghan, jaudan tartyp alghandaryn ghana «әiel» dep ataghanyn bizding qatyndar týsinse ghoy deysin. Sonda ózderin «әielmiz» dep sonsha tómendetpes edi. Aynalyp kelgende, sizding «qaranghylyghynyz» qatynynyzgha baylanysty.

Toghaybay NÚRMÚRATÚLY

Abai.kz