كەڭەس وداعى ورناپ، كوممۋنيستەر بيلىككە كەلگەننەن سوڭ: «بايلار – كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاۋى. ونىڭ قاتىندارى دا جاۋ» دەپ «باي»،«قاتىن» دەگەن سوزگە قارعىس ايتىلدى. اسىرەسە، مەكتەپ، جوو ۇستازدارى: «باي-ماناپتاردىڭ قولدانعان ءسوزىن قولدانبايمىز، جاڭا زامان قۇرىپ، جاڭا سوزدەر ويلاپ تابامىز» دەپ وسكەلەڭ ۇرپاقتى قازاقتىڭ اسىل قاسيەتتەرىنەن بەزدىرىپ توپاستاندىرىپ جىبەردى.

«بايعا تيەسىڭ، قاتىن الاسىڭ» دەپ سويلەگەن جان ساۋاتسىز، قاراڭعى مادەنيەتسىز» دەپ قوعامنىڭ تومەنگى تابىنا جاتقىزدى. قازىرگى كەز-كەلگەن قىزعا: «بايعا تيەسىڭ بە؟» دەسەڭ جاقتىرماي بەتىڭە باجىرايىپ قارايدى. ال، «ميلليونەرگە» تيەسىڭ بە دەسەڭ ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، ءماز بولىپ ىرجاڭداپ: «ارينە، قانەكي» دەپ ارمانداپ قالادى. ول اقىماق «ميلليونەر» ءسوزىنىڭ قازاقشاسى «باي» ەكەنىنە باسى جەتپەي وتىر. ايەلدەرگە دە «قاتىن» دەپ قالساڭىز پالەگە قالاسىز. ول ءۇشىن سەنەن وتكەن «مادەنيەتسىز، دورەكى» ادام جوق. ءسىزدى الا كوزبەن اتىپ، بولماسا سىباپ سالادى. «ايەل» دەسەڭىز عانا «ادەپتى، مادەنيەتتى» كىسى سانايدى. ەندى «ايەل» ءسوزىن بىلاي قويىپ، «جولداس» دەيتىن بولىپتى. "جولداسىم كەلە جاتىر","جولداسىممەن قوناق ۇيدە بولدىم", "جولداسىممەن مونشاعا باردى"»، - دەپ سويلەيدى. «جولداس» دەگەنى ايەل مە، ەركەك پە الدە اشىناسى ما؟ نە ايتىپ جۇرگەندەرىنە سانا جەتپەگەن سوڭ نە امال؟

وسىعان وراي «شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا» دەگەن ءسوز تىركەسىن قازاقتىڭ ەشبىر قيسسا، داستان، جىر، ەرتەگى، اۋىز ەكى اڭگىمەلەرىنەن كەزدەستىرە المايسىز. جاڭا كەڭەستىك ومىرگە لايىقتى «ايەل جاساۋ» ءۇشىن، قاتىنداردىڭ شاشىن قىرىقتى دا، ال قىرىقپاي قازاقتىڭ ادەمىلىگىن ساقتاعىسى كەلگەندەردىڭ نامىستارىنا ءتيىپ، «ايەلدىڭ شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا» دەپ، ادەيى بۇرمالاپ ايتتى. قازاق ايەلى تۇگىلى قىزداردىڭ شاشىنا قايشى تيگىزبەيتىن. شاشتى قىرقۋ باقىتسىزدىق اكەلەدى، جامان «ىرىم» دەپ سەنگەن. ال، قازىر ايەلدەر كوشەدە، دارەتحانادا، جۇمىستا جالاڭباس جۇرەدى. دالادا، كوشەدە باستارىنا قوقىم، شاڭ، ميكروپ، نەشە ءتۇرلى باكتەريالار جابىسادى. جالبىراعان سول شاشىمەن قازانعا ءۇڭىلىپ، اس پىسىرەدى. باستاعى بۇكىل قوقىس قازانعا تۇسەدى. جالاڭباس ايەلدىڭ اسى ادال ەمەس. ەرتەدە قازاقتار ونداي استى «حارام» دەپ ىشپەگەن. قازاقتار «شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا» دەگەن ءسوزدى نەگىزىنەن جاۋدىڭ ەركەكتەرىنە ارناپ ايتقان. ويتكەنى حريستيان ورىستار مەن قالماق بۋددالار دا ساقال شاشىن الماي جالبىراتىپ جۇرەتىن. قازاق مۇسىلمان بولعالى شاشىن الىپ، ساقال-مۇرتىن كۇزەپ، بەس مەزگىل جۋىنىپ، نامازىن وقىعان. اتاقتى بوگەنباي باتىردىڭ قولعا تۇسكەن جوڭعارلاردىڭ كەيبىرەۋىن ولتىرمەي، تاقىمعا قىسىپ وتىرىپ، باستارىن تاقىرلاتىپ، شاشىن الىپ، «شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا نەمە» دەپ مىرس ەتىپ كۇلىپ قويا بەرگەنى تۋرالى تاريحي اڭگىمەلەردە ايتىلادى. ول كەزدە: «ورىستىڭ شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا» دەپ كەمسىتىپ ايتقان. قازاق تۇگەلدەي وتارلانىپ «قوجايىن» ورىسقا قۇل بولعان سوڭ ايتا الماي بۇل ءسوز ايەلگە كوشكەن. «ايەل» دەگەن ءسوزدى قولدانعانىمىزعا دا ءبىر عاسىر بولعان جوق. اسىرەسە، سوۆەت وداعى كەزىندە قازاق ءتىلىنىڭ اتاسىنا، اناسىنا اينالعان، بالالارىن ورىس قىلعان اكادەميك، پروفەسسورلار ورىس ءسوزىن تىكەلەي اۋدارىپ، ورىس تىلىنەن قازاق ءتىلىنىڭ  ماڭگۇرت نۇسقاسىن جاسادى. «ورىس تىلىنە بالاما، جاڭا ءسوز ويلاپ تاپتىم» دەپ ماقتانعان «وقىمىستىلار» باي ءتىلىمىزدى ءبۇلدىرىپ، ءتىل قۇنارىن كەمىتىپ، ءسوزىمىز سىلدىر سۋعا اينالدى. ونىڭ زاردابىن ءالى قانشا جىل كورەمىز، كىم ءبىلسىن؟

اتا-بابامىز - كوكتۇرىكتەردىڭ وسىدان 1500 جىلداي بۇرىنعى سىنا جازۋلارىندا دا قاتىن سوزدەرى كەزدەسەدى. «قاتىن» ءسوزىن قازىرگى قازاقشاعا اۋدارعاندا «حانىم» دەگەندى بىلدىرەدى. توڭكەرىسكە دەيىن قازاقتىڭ قيسسا-داستاندارىندا، باتىرلار جىرىنداعى، اۋىز ادەبيەتى شىعارمالارىنداعى «قاتىن» دەگەن سوزدەر كەڭەستىك كەزەڭدە «ايەل» دەگەن سوزبەن الماستى. اراب، لاتىن ارىپتەرىمەن جازىلعان قازاق شىعارمالارىن ورىس ارپىنە قايتا كوشىرىپ جازعاندا، حالىق اۋزىنان قايتا جيناعاندا «قاتىن» ءسوزى «ايەل» سوزىمەن الماستىرىلىپ وتىردى. ءبىر عاسىردا ءۇش رەت ءالىپبيىن الماستىرعان ءتىلىمىزدىڭ قاي ءبىر جانى قالدى دەيسىڭ؟ لينگۆيست، پروفەسسور راحمانقۇل بەردىباەۆ اعامىز: «قازاقتىڭ 18 مىڭ ءسوزى بۇزىلدى» دەگەن ءسوزى ەش دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى.

شىركىن، ەرتەرەكتە، وتاعاسىلاردا، ءوز ۇلتىنان قالاپ العان جارلارىن «قاتىن» دەپ اتاپ، ال توقالدارى مەن سوعىستا تۇتقىنعا تۇسكەن، ساتىپ العان، جاۋدان تارتىپ العاندارىن عانا «ايەل» دەپ اتاعانىن ءبىزدىڭ قاتىندار تۇسىنسە عوي دەيسىڭ. سوندا وزدەرىن «ايەلمىز» دەپ سونشا تومەندەتپەس ەدى. اينالىپ كەلگەندە، ءسىزدىڭ «قاراڭعىلىعىڭىز» قاتىنىڭىزعا بايلانىستى.

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

Abai.kz