Jazushy, jurnalist Gýljan Iztaydyng «Oqyghan qyz búzylghan qyz emes» http://abai.kz/post/view?id=5359 degen maqalasyn oqyp otyryp, ishte jatqan biraz oiymdy oqyrman nazaryna úsynudy jón sanadym.

avtor

«OQYGhAN» ÁYEL QAZAQQA NE BEREDI? 

Áyel degende – mening kóz aldyma jýzinen meyirim núry tógilip: «Qúlynym, botaqanym, shyraghym, ainalayyn!» dep myng tolghanyp, mandayymnan emirene iyiskeytin aq jaulyqty analar kóz aldyma elesteydi.  Múndaylar bar, biraq jyldan jylgha azayyp barady. Bastan oramal, jýrekten iman, betten úyat ketkeli qashan?. Últty tәrbiyeleytin analardan tәrbie ketse, sonda bolashaq qazaq úrpaghyn kim tәrbiyeleydi

 ... Osy nege qazaq әielderi oqyghan sayyn, bilimdi bolyp biyligi  mansaby jogharlaghan sayyn últynan, salt-dәstýrinen jerinip, til-dininen bezip ketetinine týsinbeymin. Óitkeni deputat, ministr, sheneunik bolghan qazaqtyng bir әieli – tarihymyzda últshyldyghy ýshin sottalyp nemese atylyp ketti me? Joq. Kerisinshe, esi dúrys adam bilimi jogharylaghan sayyn tarihyna, últynyng ar-namysyn qorghap, mәdeniyetine, salt-dәstýrine, dinine jaqyndap úrpaqtyn, últtyng bolashaghyn oilau tiyis emes pe?! Bilimdiliktin, mәdeniyetting shyghar shyny osy emes pe? Qane, túrmystaghy oqyghan; múghalim, dәriger, ghalym, shenenunik, isker әielderding qaysysy júmys ornynda kóshede basyna qazaqy oramal taghyp, kóshede kezdesip qalghan kýieuining tuystaryna sәlemin salyp, auzynda Allasy, boyynda imanyna jarasqan kiyimi, sypayy, jýzinde núr, kýlimdep túrghan ayauly, sýiikti әieldi kóre alasyz ba?

Qaybir jyly Qazaqstannyng әielderi;  ministri, deputaty, memlekettik emes qoghamdyq úiym basshylary, әkim-qararlary, «sayasatkermiz» dep jýrgenderi, aqshanyng buyna masyqqandary bar – bәri Astanada «Núr Otan» partiyasymen bas qosqan әielder foruymynda  erkekterdi bir «iredi-au» armansyz. Forum bastalarda bireui – birin shyn sýise, bireui – birimen múrnyn tyrjityp, bireui – birimen eriksiz shólp-shólp sýiisip jatyr. Bayaghynyng dana da aqyldy, parasatty әielderining qong qap-qara qolang shashtary men móldir qara kózderine núr oinap túrsa, qazirgining «oqyghan» әielderining shashtary sap-sary, úipa-túipa, kýielesh, kózderi boyaudan kógergen, betterinde bes eli qalyng kremi bar. «Oqyghan, damyghan, órkeniyetti» qazaq әielderding qarym–qatynas tilderi oryssha boldy. Alghashqyda bәri «dúrys» bastalghan siyaqty edi. Tek  Biybigýl Tólegenova apamyzgha sóz tiygende: «Erkekter әielderdi syrtqa iyterip tastady» dep «bir búryshqa» aparyp tyghyp jiberdi, oghan deyin eshkim erkekterdi jamandamaghan edi, tórde jiyndy basqaryp otyrghan senator S.Jalmaghambetova: – Áyelder biylik ýshin kýrespey otyr... Endi eki jendi týrip jiberip «iske» kirisuge bolady, –dedi quanyshyn jasyra almay... Top–topqa bólinip, dóngelek ýstel ótkizdi. Erkekterdi jamandau taqyryby mәjilis deputaty  A.Solovieva basqarghan dóngelek ýstelde mýldem «qyzyp» ketti. Sol-aq eken,  Altynshash Jaghanova:  «Oryssha sóileu – mәdeniyettilik. Áyel – ana. Ol bәrine jauapty. El basqaryp otyrghan erkekter әielderge bas iii kerek. 1990 jyldary әielder bazargha shyghyp, otbasyn asyrady. R.Sәrsenbaevagha alghys aitamyz. Áytpese, «biylik» («biylik» dep otyrghany erkekter)  әielder kenesin jauyp tastaytyn edi. Bizding memleket әieldersiz damy almaydy. Sondyqtan biylikte әielder otyruy kerek» dese, «Aq jol» partiyasynan kelgen M.Aythojinova: «Genderlik sayasatty» qoldaytyn partiyagha ghana әielder dauys berui kerek. Saylaugha týsken erkekterding ózi «Genderlik sayasatty» qoldamasa, әielder dauys bermeui kerek», –dep kókidi. Al, Astana qalasy әielder úiymy atynan sóilegen әiel Astanadaghy mektep jasyndaghy 14 jasqa tolghan qyzdardyng densaulyghyn teksergende  70 payyzy «qyz» bolmay shyqqanyn ashyna jetkizip, qyzdar tәrbiyesimen ainalysu kerek ekenin aita bastaghanda A.Solovieva ony tyiyp tastap: «Biz problemany aitu emes, әielderdi biylikke qalay kóteru ýshin kýresuimiz kerek», – dep jymysqy oidy ashyq aitty. Aqtóbe oblysynan kelgen әiel: «Jaqynda erkek poliyseyler birigip polkovnik әieldi júmystan quyp shyqty», – dep otqa may qúidy. Tek qana erkekterdi jamandaudy esty bergennen qúlaghy sarsydy ma,  әlde aqyldylyghy bolar, ylghy qazaqtyng ishindegi jalghyz orys әieli Qostanay oblystyq «Isker әielder assosisiyasynyn» mýshesi Qostanay oblystyq «Núr Otan» partiyasy tóraghasynyng orynbasary Irina Petrqyzy Aronova hanym:  «Erkekterdi jamandap, kinәlәudy qoi kerek. Áyelder biylikke kóterile almasa, biliktiligi, bilimdiligi jetispeydi. Qazaqstanda «әielderdi biylikke ósirmeydi, kemsitedi» degenning bәri ótirik. Sol erkekterding arqasy emes pe, bәrimizding ishkenimiz aldymyzda, ishpegenimiz artymyzda, mamyrajay zamanda ómir sýrip otyrghanymyz. Olargha alghys aitudyng ornyna jamandap otyrmyz» degende, shuyldaghan qazaq әielderining birazy tosylyp qaldy. – Bәribir kózge kórinbeytin qysym jasaydy, – dep Solovieva aitqanynan qaytar emes. Isker әielderge «kósem» bolyp jýrgen R.Sәrsenbaeva: «Qazaqstanda әielder biyligine shek qoyylady. «Núr Otan» partiyasynyng biyliginde 50 payyz әielder otyruy kerek...», – dep bir jaqsy sóz aitpady-au aqyry. Sonymen, Qazaq memleketinde memlekettik tilde emes ózge elding tilinde, qazaq halqyn jamandaghan shulaghan qatyndar forumy ótti. Búl azday Astana qalasynda ótken әielderding Euraziyalyq ekinshi sammiytinde «oqyghan» qazaq әielderinen aqyl men sana, inabat pen iba, meyirim men shapaghat, analyq sezim men últtyng anasy dәrejesinen tómen ketkeni tóbe shashymdy tik túrghyzdy. Óitkeni, elge maqtanar, kórseter, ýlgi qylar isi joq, bos maqtanysh pen sanasyzdyqqa qúrylghan kópirme jel sózden «Rixsos» qonaq ýii «ósekshiler ordasyna» ainaldy. Ásirese shetelden kelgen әielderding sapasyna qarasanyz, kópshiligi baydan ajyraghan, baygha tiymegen, ana bolyp kórmegen, baysyz bala tapqan, әr erkekke kózin sýzip jýretin, erkekterdi jek kóretin, ata-ananyng ayaly alaqanyn sezbegen, jetim ósken, últtyq salt-dәstýrmen tәrbiyelenbegen, adamdyq qasiyetterden júrday, últtyng tilin, dinin, salt-dәstýrin jek kóretinder jinalghanday. Qazaq әielderi de solardyng shamasyna jetip qalypty. Ýzilisterde, meyramhanadan as iship auqattanghanda temekini búrqyratyp, araq iship otyrghandary da jeterlik boldy. Qazaq tilinde bir auyz sóz de aitylmady. Jalbandap, bir-birine jaramsaqtanyp jýrgenderi kórer kózge ersi boldy. Erkek týgili qatysyp otyrghan esi dúrys qyz-kelinshekterding ózderi teris qarap, úyaldy. Sonday biyik-biyik lauazymda otyryp, jetken aqyldary sol shyghar, aitqan әngimeleri úsaq-týiek, qarnyng ashady. Erkek jurnalister qyzyq ýshin biraz jýrdik. Qyz-kelinshek jurnalister úyalyp ketip te qaldy. Minbege birinen song biri talasyp shyghyp әbden maqtandy. Qazaq aitady: «Jaqsylar jaqsymyn dep aita almaydy, Jamandar jaqsymyn dep aiqaylaydy», – dep. Jaman ekendikterin dәleldedi. Olay deytin sebebim, qazaq әielderi: «Áyelder aqyldy, әri bilimdi bolsa da Qazaqstanda erkekter olargha  biylik bermeydi» dep óz Otanyn, qazaq halqyn, otbasyn shetelden kelgen ózgelerge jamanday ma? Aqyldy әiel eshqashan óz úlyn, otaghasyn jamandamaydy. Saliqaly sóz aitylmady. Deputaty, ministri, sheneunigi, bayshykeshi birinen biri ótken kópirme sózben kómkerdi.

Áyelderding miy janalyq ashuda eng qarapayym as ýidegi túrmystyq qúral-saymandardy oilap tabugha  da jetken joq qoy. Áytpese on myndaghan jyldar boyy sol as ýide jýrgen joq pa? As ýy qúraldaryna deyin erkekter istep bergen joq pa? Sonda olarda qaydaghy bilimdilik, qaydaghy ghylymy janalyq ashu?

Áyelge biylik bersen, «gomiyk» úlyndy ýilendirip, «lesbiyanka» qyzyndy kýieuge berip, qúiryq bauyr jep jetisersin, sorly qazaq. Áriyne, meshitte emes bala-shaghanmen IYegovo sektasyna kirip, shirkeuge baryp, nekesin qidyryp, nemere-shóberelerining «qyzyghyn» kórip, joq kóre almay ótersin. Óitkeni úlyng úlgha tiyse, qyzyng qatyn alsa, túqymyng tozdy degen osy bolady. Qazirgi jaularymyz neshe týrli qoghamdyq úiymdar ashyp, qarjylandyryp, «әiel tendigi», «әiel men balany qorghau», «genderlik sayasat» t.b. súrqiya «kommunizmimen» emeksitip, qazaq erkekterine qarsy qazaq әielderin salyp qoydy. Qazaq әielderi osy betterinen qaytpasa, myndaghan jyldar boyy jaularymyz joya almaghan qazaqty, әielderi elu jylda túqymynan tozdyryp, tumysynan azdyryp qazan etui mýmkin.

... Azarsyn, júrtym , azarsyn,

Azarynnyng belgisi:

Ishine shyntaq ainalmaytyn,

Ejirey degen úlyng bolady.

Aqyl aitsang auyryp qalatyn,

Bedirey degen qyzyng bolady.

Aldynnan kes-kestep ótetin,

Kekirey degen kelining bolady.

It pen mysyqtay yryldasqan,

Erkek pen qatynyng bolady.

Áyel erge teneledi,

Kól tenizge teneledi,

Siyr ógizge teneledi.

Áyeling bazarshy bolady,

Erkeging qazanshy bolady, – degen Qayran Mónke by babam-au, әulie ekensiz, aitqanynyz ýsh ghasyr ótken song dәl kelip, últymyzdyng joyyluy aldynda túrmyz. Biylikke shyqqan әielder, qazaq halqynynng anasy emes, sol últty túqymymen jongshy bolyp otyr. Áyelderge, qyzdarymyzgha jón kórseter, últymyzdyn, salt-dәstýrimizding kiyesi bolghan qaydasyz,  asyl da ardaqty Domalaq ana, qaydasyz әiel ataulynyng pirine ainalghan Biybi Fatima ana?

Toghaybay Núrmúratúly

Abai.kz