جازۋشى، جۋرناليست گۇلجان ءىزتايدىڭ «وقىعان قىز بۇزىلعان قىز ەمەس» http://abai.kz/post/view?id=5359 دەگەن ماقالاسىن وقىپ وتىرىپ، ىشتە جاتقان ءبىراز ويىمدى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىم.

اۆتور

«وقىعان» ايەل قازاققا نە بەرەدى؟ 

ايەل دەگەندە – مەنىڭ كوز الدىما جۇزىنەن مەيىرىم نۇرى توگىلىپ: «قۇلىنىم، بوتاقانىم، شىراعىم، اينالايىن!» دەپ مىڭ تولعانىپ، ماڭدايىمنان ەمىرەنە يىسكەيتىن اق جاۋلىقتى انالار كوز الدىما ەلەستەيدى.  مۇندايلار بار، بىراق جىلدان جىلعا ازايىپ بارادى. باستان ورامال، جۇرەكتەن يمان، بەتتەن ۇيات كەتكەلى قاشان؟. ۇلتتى تاربيەلەيتىن انالاردان تاربيە كەتسە، سوندا بولاشاق قازاق ۇرپاعىن كىم تاربيەلەيدى

 ... وسى نەگە قازاق ايەلدەرى وقىعان سايىن، ءبىلىمدى بولىپ بيلىگى  مانسابى جوعارلاعان سايىن ۇلتىنان، سالت-داستۇرىنەن جەرىنىپ، ءتىل-دىنىنەن بەزىپ كەتەتىنىنە تۇسىنبەيمىن. ويتكەنى دەپۋتات، مينيستر، شەنەۋنىك بولعان قازاقتىڭ ءبىر ايەلى – تاريحىمىزدا ۇلتشىلدىعى ءۇشىن سوتتالىپ نەمەسە اتىلىپ كەتتى مە؟ جوق. كەرىسىنشە، ەسى دۇرىس ادام ءبىلىمى جوعارىلاعان سايىن تاريحىنا، ۇلتىنىڭ ار-نامىسىن قورعاپ، مادەنيەتىنە، سالت-داستۇرىنە، دىنىنە جاقىنداپ ۇرپاقتىڭ، ۇلتتىڭ بولاشاعىن ويلاۋ ءتيىس ەمەس پە؟! بىلىمدىلىكتىڭ، مادەنيەتتىڭ شىعار شىڭى وسى ەمەس پە؟ قانە، تۇرمىستاعى وقىعان; مۇعالىم، دارىگەر، عالىم، شەنەنۋنىك، ىسكەر ايەلدەردىڭ قايسىسى جۇمىس ورنىندا كوشەدە باسىنا قازاقى ورامال تاعىپ، كوشەدە كەزدەسىپ قالعان كۇيەۋىنىڭ تۋىستارىنا سالەمىن سالىپ، اۋزىندا اللاسى، بويىندا يمانىنا جاراسقان كيىمى، سىپايى، جۇزىندە نۇر، كۇلىمدەپ تۇرعان اياۋلى، سۇيىكتى ايەلدى كورە الاسىز با؟

قايبىر جىلى قازاقستاننىڭ ايەلدەرى;  ءمينيسترى، دەپۋتاتى، مەملەكەتتىك ەمەس قوعامدىق ۇيىم باسشىلارى، اكىم-قارارلارى، «ساياساتكەرمىز» دەپ جۇرگەندەرى، اقشانىڭ بۋىنا ماسىققاندارى بار – ءبارى استانادا «نۇر وتان» پارتياسىمەن باس قوسقان ايەلدەر فورۋىمىندا  ەركەكتەردى ءبىر «ىرەدى-اۋ» ارمانسىز. فورۋم باستالاردا بىرەۋى – ءبىرىن شىن سۇيسە، بىرەۋى – بىرىمەن مۇرنىن تىرجيتىپ، بىرەۋى – بىرىمەن ەرىكسىز ءشولپ-ءشولپ ءسۇيىسىپ جاتىر. باياعىنىڭ دانا دا اقىلدى، پاراساتتى ايەلدەرىنىڭ قويۋ قاپ-قارا قولاڭ شاشتارى مەن ءمولدىر قارا كوزدەرىنە نۇر ويناپ تۇرسا، قازىرگىنىڭ «وقىعان» ايەلدەرىنىڭ شاشتارى ساپ-سارى، ۇيپا-تۇيپا، كۇيەلەش، كوزدەرى بوياۋدان كوگەرگەن، بەتتەرىندە بەس ەلى قالىڭ كرەمى بار. «وقىعان، دامىعان، وركەنيەتتى» قازاق ايەلدەردىڭ قارىم–قاتىناس تىلدەرى ورىسشا بولدى. العاشقىدا ءبارى «دۇرىس» باستالعان سياقتى ەدى. تەك  بيبىگۇل تولەگەنوۆا اپامىزعا ءسوز تيگەندە: «ەركەكتەر ايەلدەردى سىرتقا يتەرىپ تاستادى» دەپ ء«بىر بۇرىشقا» اپارىپ تىعىپ جىبەردى، وعان دەيىن ەشكىم ەركەكتەردى جامانداماعان ەدى، توردە جيىندى باسقارىپ وتىرعان سەناتور س.جالماعامبەتوۆا: – ايەلدەر بيلىك ءۇشىن كۇرەسپەي وتىر... ەندى ەكى جەڭدى ءتۇرىپ جىبەرىپ «ىسكە» كىرىسۋگە بولادى، –دەدى قۋانىشىن جاسىرا الماي... توپ–توپقا ءبولىنىپ، دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. ەركەكتەردى جامانداۋ تاقىرىبى ءماجىلىس دەپۋتاتى  ا.سولوۆەۆا باسقارعان دوڭگەلەك ۇستەلدە مۇلدەم «قىزىپ» كەتتى. سول-اق ەكەن،  التىنشاش جاعانوۆا:  «ورىسشا سويلەۋ – مادەنيەتتىلىك. ايەل – انا. ول بارىنە جاۋاپتى. ەل باسقارىپ وتىرعان ەركەكتەر ايەلدەرگە باس ءيۋى كەرەك. 1990 جىلدارى ايەلدەر بازارعا شىعىپ، وتباسىن اسىرادى. ر.سارسەنباەۆاعا العىس ايتامىز. ايتپەسە، «بيلىك» («بيلىك» دەپ وتىرعانى ەركەكتەر)  ايەلدەر كەڭەسىن جاۋىپ تاستايتىن ەدى. ءبىزدىڭ مەملەكەت ايەلدەرسىز دامي المايدى. سوندىقتان بيلىكتە ايەلدەر وتىرۋى كەرەك» دەسە، «اق جول» پارتياسىنان كەلگەن م.ايتحوجينوۆا: «گەندەرلىك ساياساتتى» قولدايتىن پارتياعا عانا ايەلدەر داۋىس بەرۋى كەرەك. سايلاۋعا تۇسكەن ەركەكتەردىڭ ءوزى «گەندەرلىك ساياساتتى» قولداماسا، ايەلدەر داۋىس بەرمەۋى كەرەك»، –دەپ كوكىدى. ال، استانا قالاسى ايەلدەر ۇيىمى اتىنان سويلەگەن ايەل استاناداعى مەكتەپ جاسىنداعى 14 جاسقا تولعان قىزداردىڭ دەنساۋلىعىن تەكسەرگەندە  70 پايىزى «قىز» بولماي شىققانىن اشىنا جەتكىزىپ، قىزدار تاربيەسىمەن اينالىسۋ كەرەك ەكەنىن ايتا باستاعاندا ا.سولوۆەۆا ونى تىيىپ تاستاپ: ء«بىز پروبلەمانى ايتۋ ەمەس، ايەلدەردى بيلىككە قالاي كوتەرۋ ءۇشىن كۇرەسۋىمىز كەرەك»، – دەپ جىمىسقى ويدى اشىق ايتتى. اقتوبە وبلىسىنان كەلگەن ايەل: «جاقىندا ەركەك پوليتسەيلەر بىرىگىپ پولكوۆنيك ايەلدى جۇمىستان قۋىپ شىقتى»، – دەپ وتقا ماي قۇيدى. تەك قانا ەركەكتەردى جامانداۋدى ەستي بەرگەننەن قۇلاعى سارسىدى ما،  الدە اقىلدىلىعى بولار، ىلعي قازاقتىڭ ىشىندەگى جالعىز ورىس ايەلى قوستاناي وبلىستىق «ىسكەر ايەلدەر اسسوتسيتسياسىنىڭ» مۇشەسى قوستاناي وبلىستىق «نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى يرينا پەترقىزى ارونوۆا حانىم:  «ەركەكتەردى جامانداپ، كىنالاۋدى قويۋ كەرەك. ايەلدەر بيلىككە كوتەرىلە الماسا، بىلىكتىلىگى، بىلىمدىلىگى جەتىسپەيدى. قازاقستاندا «ايەلدەردى بيلىككە وسىرمەيدى، كەمسىتەدى» دەگەننىڭ ءبارى وتىرىك. سول ەركەكتەردىڭ ارقاسى ەمەس پە، ءبارىمىزدىڭ ىشكەنىمىز الدىمىزدا، ىشپەگەنىمىز ارتىمىزدا، مامىراجاي زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىمىز. ولارعا العىس ايتۋدىڭ ورنىنا جامانداپ وتىرمىز» دەگەندە، شۋىلداعان قازاق ايەلدەرىنىڭ ءبىرازى توسىلىپ قالدى. – ءبارىبىر كوزگە كورىنبەيتىن قىسىم جاسايدى، – دەپ سولوۆەۆا ايتقانىنان قايتار ەمەس. ىسكەر ايەلدەرگە «كوسەم» بولىپ جۇرگەن ر.سارسەنباەۆا: «قازاقستاندا ايەلدەر بيلىگىنە شەك قويىلادى. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ بيلىگىندە 50 پايىز ايەلدەر وتىرۋى كەرەك...»، – دەپ ءبىر جاقسى ءسوز ايتپادى-اۋ اقىرى. سونىمەن، قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەتتىك تىلدە ەمەس وزگە ەلدىڭ تىلىندە, قازاق حالقىن جامانداعان شۋلاعان قاتىندار فورۋمى ءوتتى. بۇل ازداي استانا قالاسىندا وتكەن ايەلدەردىڭ ەۋرازيالىق ەكىنشى سامميتىندە «وقىعان» قازاق ايەلدەرىنەن اقىل مەن سانا، ينابات پەن يبا، مەيىرىم مەن شاپاعات، انالىق سەزىم مەن ۇلتتىڭ اناسى دارەجەسىنەن تومەن كەتكەنى توبە شاشىمدى تىك تۇرعىزدى. ويتكەنى، ەلگە ماقتانار، كورسەتەر، ۇلگى قىلار ءىسى جوق، بوس ماقتانىش پەن ساناسىزدىققا قۇرىلعان كوپىرمە جەل سوزدەن «Rixsos» قوناق ءۇيى «وسەكشىلەر ورداسىنا» اينالدى. اسىرەسە شەتەلدەن كەلگەن ايەلدەردىڭ ساپاسىنا قاراساڭىز، كوپشىلىگى بايدان اجىراعان، بايعا تيمەگەن، انا بولىپ كورمەگەن، بايسىز بالا تاپقان، ءار ەركەككە كوزىن ءسۇزىپ جۇرەتىن، ەركەكتەردى جەك كورەتىن، اتا-انانىڭ ايالى الاقانىن سەزبەگەن، جەتىم وسكەن، ۇلتتىق سالت-داستۇرمەن تاربيەلەنبەگەن، ادامدىق قاسيەتتەردەن جۇرداي، ۇلتتىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن جەك كورەتىندەر جينالعانداي. قازاق ايەلدەرى دە سولاردىڭ شاماسىنا جەتىپ قالىپتى. ۇزىلىستەردە، مەيرامحانادان اس ءىشىپ اۋقاتتانعاندا تەمەكىنى بۇرقىراتىپ، اراق ءىشىپ وتىرعاندارى دا جەتەرلىك بولدى. قازاق تىلىندە ءبىر اۋىز ءسوز دە ايتىلمادى. جالباڭداپ، ءبىر-بىرىنە جارامساقتانىپ جۇرگەندەرى كورەر كوزگە ەرسى بولدى. ەركەك تۇگىلى قاتىسىپ وتىرعان ەسى دۇرىس قىز-كەلىنشەكتەردىڭ وزدەرى تەرىس قاراپ، ۇيالدى. سونداي بيىك-بيىك لاۋازىمدا وتىرىپ، جەتكەن اقىلدارى سول شىعار، ايتقان اڭگىمەلەرى ۇساق-تۇيەك، قارنىڭ اشادى. ەركەك جۋرناليستەر قىزىق ءۇشىن ءبىراز جۇردىك. قىز-كەلىنشەك جۋرناليستەر ۇيالىپ كەتىپ تە قالدى. مىنبەگە بىرىنەن سوڭ ءبىرى تالاسىپ شىعىپ ابدەن ماقتاندى. قازاق ايتادى: «جاقسىلار جاقسىمىن دەپ ايتا المايدى، جاماندار جاقسىمىن دەپ ايقايلايدى»، – دەپ. جامان ەكەندىكتەرىن دالەلدەدى. ولاي دەيتىن سەبەبىم، قازاق ايەلدەرى: «ايەلدەر اقىلدى، ءارى ءبىلىمدى بولسا دا قازاقستاندا ەركەكتەر ولارعا  بيلىك بەرمەيدى» دەپ ءوز وتانىن، قازاق حالقىن، وتباسىن شەتەلدەن كەلگەن وزگەلەرگە جامانداي ما؟ اقىلدى ايەل ەشقاشان ءوز ۇلىن، وتاعاسىن جاماندامايدى. ساليقالى ءسوز ايتىلمادى. دەپۋتاتى، ءمينيسترى، شەنەۋنىگى، بايشىكەشى بىرىنەن ءبىرى وتكەن كوپىرمە سوزبەن كومكەردى.

ايەلدەردىڭ ميى جاڭالىق اشۋدا ەڭ قاراپايىم اس ۇيدەگى تۇرمىستىق قۇرال-سايمانداردى ويلاپ تابۋعا  دا جەتكەن جوق قوي. ايتپەسە ون مىڭداعان جىلدار بويى سول اس ۇيدە جۇرگەن جوق پا؟ اس ءۇي قۇرالدارىنا دەيىن ەركەكتەر ىستەپ بەرگەن جوق پا؟ سوندا ولاردا قايداعى بىلىمدىلىك، قايداعى عىلىمي جاڭالىق اشۋ؟

ايەلگە بيلىك بەرسەڭ، «گوميك» ۇلىڭدى ۇيلەندىرىپ، «لەسبيانكا» قىزىڭدى كۇيەۋگە بەرىپ، قۇيرىق باۋىر جەپ جەتىسەرسىڭ، سورلى قازاق. ارينە، مەشىتتە ەمەس بالا-شاعاڭمەن يەگوۆو سەكتاسىنا كىرىپ، شىركەۋگە بارىپ، نەكەسىن قيدىرىپ، نەمەرە-شوبەرەلەرىنىڭ «قىزىعىن» كورىپ، جوق كورە الماي وتەرسىڭ. ويتكەنى ۇلىڭ ۇلعا تيسە، قىزىڭ قاتىن السا، تۇقىمىڭ توزدى دەگەن وسى بولادى. قازىرگى جاۋلارىمىز نەشە ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار اشىپ، قارجىلاندىرىپ، «ايەل تەڭدىگى»، «ايەل مەن بالانى قورعاۋ»، «گەندەرلىك ساياسات» ت.ب. سۇرقيا «كوممۋنيزمىمەن» ەمەكسىتىپ، قازاق ەركەكتەرىنە قارسى قازاق ايەلدەرىن سالىپ قويدى. قازاق ايەلدەرى وسى بەتتەرىنەن قايتپاسا، مىڭداعان جىلدار بويى جاۋلارىمىز جويا الماعان قازاقتى، ايەلدەرى ەلۋ جىلدا تۇقىمىنان توزدىرىپ، تۋمىسىنان ازدىرىپ قازان ەتۋى مۇمكىن.

... ازارسىڭ، جۇرتىم ، ازارسىڭ،

ازارىڭنىڭ بەلگىسى:

ىشىنە شىنتاق اينالمايتىن،

ەجىرەي دەگەن ۇلىڭ بولادى.

اقىل ايتساڭ اۋىرىپ قالاتىن،

بەدىرەي دەگەن قىزىڭ بولادى.

الدىڭنان كەس-كەستەپ وتەتىن،

كەكىرەي دەگەن كەلىنىڭ بولادى.

يت پەن مىسىقتاي ىرىلداسقان،

ەركەك پەن قاتىنىڭ بولادى.

ايەل ەرگە تەڭەلەدى،

كول تەڭىزگە تەڭەلەدى،

سيىر وگىزگە تەڭەلەدى.

ايەلىڭ بازارشى بولادى،

ەركەگىڭ قازانشى بولادى، – دەگەن قايران موڭكە بي بابام-اۋ، اۋليە ەكەنسىز، ايتقانىڭىز ءۇش عاسىر وتكەن سوڭ ءدال كەلىپ، ۇلتىمىزدىڭ جويىلۋى الدىندا تۇرمىز. بيلىككە شىققان ايەلدەر، قازاق حالقىنىنڭ اناسى ەمەس، سول ۇلتتى تۇقىمىمەن جويۋشى بولىپ وتىر. ايەلدەرگە، قىزدارىمىزعا ءجون كورسەتەر، ۇلتىمىزدىڭ، سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ كيەسى بولعان قايداسىز،  اسىل دا ارداقتى دومالاق انا، قايداسىز ايەل اتاۋلىنىڭ پىرىنە اينالعان ءبيبى فاتيما انا؟

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

Abai.kz