Tóleby audanynyng ortalyghy Lenger qalasynyng otyz myngha juyq túrghyny bar. Kómir kenishi retinde ashylyp, qalagha ainalghan Lengerding qúrylghanyna biyl 70 jyl toldy. Shahardyng negizi 19 ghasyrdyng 70-jyldarynda qonyr kómir óndiretin shaghyn kenish retinde qalanghan. Múnda týrli últ ókilderi qonystanghan. Enbekshiler qalasy toqyrau zamanynan din aman ótip, halyqtyng әleuetin kóteru ýshin kәsiporyndardy kóptep ashty. Onyng basym bóligi qalamen qúrdas.

Lenger qalasynyng túrghyndary keshe qala kýni merekesin atap ótti. Ózining jetpis jyldyq mereytoyyn atap ótken lengerlikter úlan asyr toy jasamady. Týrli әnshilerde shaqyryp, shashu da shashpady. Esesine, qalanyng enbektegen balasynan, enkeygen qartyna deyin óz ónerlerin ortagha saldy. Lengerding jetpis jyldyq tarih taqtasynda әrbir shanyraqtyng eren enbegi men tamasha dәstýri jatyr. Búl joly da әr salanyng ýzdikteri audan әkimining marapatyna ie boldy.

Al, osy kezde…

Audanda este qalarlyqtay «Altyn kýz» jәrmenkesi ótti. Jәrmenkege әr bir auyldyq okrugten sharua qojalyqtary óz ónimderin әkeldi. Ata babamyzdan miras bolyp kele jatqan salt dәstýrimizge sәikes, alty qanat kiyiz ýiler tigilip kelgen qonaqtar men qala túrghyndary qazaqtyng sanaluan taghamdarynan auyz tiyip, últtyq sporttyng birneshe týrinen oiyndar kórsetildi. Arqan tartu, qol kýrestiru, kir tasyn kóteru, qymyz ishuden jarystar boldy.

Auylsharuashylyghy salasynda eleuli enbek etkenderding enbegi osy kýni eleusiz qalmady. Egin sharuashylyghy boyynsha ýzdik kórsetkishterge qol jetkizgender, qymyz óndiru baghytynda júmys jýrgizip jatqan agroqúrylymdar men jeke sharua qojalyqtary, ýzdik kókónis, bau-baqsha ósirushiler Alghys hat alyp, syi-siyapatqa ie boldy.

Ýzdik qymyz óndirushi

Tóleby audany bal qymyzymen erekshelenedi. Jeke kәsipker Núrhan Aytbaevtyng qymyz óndirisin damytu isimen ainalysqanyna on jyldan astam uaqyt ótti. Biyl jeke kәsipker Almaty qalasynda ótken «Altyn kýz» jәrmenkesinde «Ozat qymyz óndirushi» atandy. Sonymen qatar, aimaqta ótken jәrmenkede audannyng әleumettik-ekonomikalyq damuy men auylsharuashylyghyn órkendetuge qosqan ýlesi ýshin Tóleby audany әkimining Alghys hatyn alghan.

Ozat qymyz óndirushining «Úzyn-Aryq» tau qymyzy dep atalatyn arnayy ydystaghy últtyq susyny elimizge ghana emes, TMD elderine tanymal. Mәskeude túratyn qazaqtardyng «Úzyn-Aryq» qymyzyna súranysy joghary bolghandyqtan, ol jaqqa apta sayyn jiberilip túrady eken.

Últtyq susynymyz qymyzdy óndiru taza enbekti qajet etedi. Qymyzgha degen súranystyng joghary boluy sapasyna da baylanysty. Búl kәsipke otbasymyzmen júmyla kiriskendikten, meylinshe túrghyndargha boyyndaghy qúndylyqtaryn saqtap, taza kýiinde beruge tyrysamyz, – deydi N. Aytbaev.

Qazir Shymkent qalasynda jeke qymyzhana ortalyghyn da ashyp qoyypty. Onda 10-shaqty adamdy júmyspen qamtyp otyr.

Afrikalyq qústyng sany 200-ge jetken

Kәsipkerlik demekshi, Tóleby audanynda týieqús fermasynyng júmysyn jandandyryp otyrghan kәsipkerding enbegin aitpay ketpeske bolmas. Elimizde týieqús óndirisi jәne ony ósiru boyynsha 25 kәsiporyn júmys isteydi. Al, «Atameken Korporasiyasy» seriktestigi Tóleby audanynda týieqús sharuashylyghyn damytudy alghash qolgha alghan sharuashylyqtardyng biri. Afrika jerinen taraghan iri qús ontýstikting tabighatyna tez beyimdelgen. 25-30 bas týieqústyng sany býginde 200 basqa kóbeygen. Eti men júmyrtqasyn satudan payda tauyp jatqan týieqús ósirushiler aldaghy kýnderi qauyrsyndaryn da kәdege jaratudy josparlap otyr. Salmaghy 115-140 keli bolatyn týieqústyng negizgi azyghy – su, eki mezgil tamaq, kók shóp, jýgeri, biday, arpa. Týieqús fermasynyng bas mal dәrigeri Y. Salybaev: «Týieqústyng san basyn kóbeytu júmystaryna basa nazar qoyyp otyrmyz. Eng bastysy olardy 1 jasqa jetkenshe jaqsy kýtimde ústau qajet. Sol kezde qús basy tez kóbeyedi»,- deydi.

Qústyng eti adam densaulyghyna óte paydaly ekendigi jii aitylady. Qazir týieqús etine degen súranys ta kóp eken. Qyzyghy, týieqústyng bir júmyrtqasynyng ózi jarty keli bolatyndyqtan, bir otbasy mýshelerine jeterlik tanghy as dayyndaugha bolady eken.

Azyq-týlik óndirisining ordasyna ainalady

Audanda memlekettik baghdarlamalardyng tabysty jýzege asyryluynyng nәtiyjesinde ekonomikasy edәuir ósip, halyqtyng túrmys-tirshiligi aitarlyqtay jaqsarghan. Mәselen, oblysta óndiriletin jemis-jiydekterding 18%-y Tóleby audanynda ósiriledi. Qazirgi tanda jemis-jiydek pen jýzim alqabyn 1 900 gektargha kóbeytu kózdelgen. Tólebiylikter endi shiyki ónimdi tereng óndeuge bet búryp otyr. Orta jәne shaghyn biznespen ainalysatyndar sany 9 000 myngha juyqtaydy.

Tau-shanghy sauyqtyru kesheni

Tóleby audanynda bau-baqsha, auylsharuashylyghy ónimderimen qatar, múnay, tau-ken óndirisi jandanghan aimaqta turizmning orny erekshe. Sondyqtan bolar, Tóleby audanyna keletin turister sany jyl ony eki ay tolastaghan emes.

Birinshi kezekte kelushilerding qyzyghushylyghyn tudyratyn «Alatau» tau shanghysy bazasy, «Tau samaly», «Birkólik» demalys aimaghy, «Ayna búlaq», «EkoVillaige Kaskasy», «Krasnye skaly», «Aq meshit» shatqaldaryndaghy demalys aimaqtary audannyng әleumettik – ekonomikalyq jaghdayynyng jaqsaruyna jol ashatyn basty nysandar. Sonday-aq, turizm – audan budjetine qomaqty qarjy týsiretin negizgi sala.

Audandaghy 30-dan asa tarihi-arheologiyalyq nysannyng qatarynda saq zamanynyng qorghandary, orta ghasyrlyq qalashyqtardyng oryndary jәne halyq arasynda aty anyzgha ainalghan «Jylaq ata», «Ghayyp Eren Qyryq Shilten», «Núr ata», «Aqmeshit» sekildi kópshilik minajat etetin әulie oryndary bar. Ásirese, aty anyzgha ainalghan «Ghayyp Eren Qyryq Shilten» әuliyesine respublikamyzdyng týpkir-týpkirinen kelip, minәjәt etetin adamdar sany óte kóp.

Audan aumaghynda tau shanghy turiyzimin damytu maqsatynda 2003 jyldan beri «Alatau» tau shanghy bazasy júmys isteydi. Tau-shanghy bazasy audan ortalyghy Lenger qalasynan 25 shaqyrym qashyqtyqta Batys Tyani-Shani tauynyng eteginde «Tau Samaly» shatqalynda ornalasqan. Tau shanghysy jolynyng úzyndyghy 1300 metrge sozylghan. Qys mezgilinde demalushylargha tau shanghy, tauda jýretin shanghyly kólik jәne taghy basqa qysqy demalu qyzmetterin kórsetedi. Bir mezette 1300 adamgha deyin qyzmet kórsetu mýmkindigi bar.
Qazirgi tanda, aimaqta Shymbúlaqtan kem bolmaytyn «Qasqasu» tau shanghy demalys keshenining jobasy jasalynyp jatyr.

Ishki tau-shanghy kurortynyng infraqúrylymyna qajetti investisiya kólemi 21,3 mlrd tengeni jәne tau-shanghy kurortynyng nysandaryn salugha 81,2 mlrd tenge qarjyny qúrap otyr. Búl «Qasqasu» turistik rekreasiyalyq kesheni» 2017 jyly ashylyp 2000 adam júmyspen qamtylady.

Aygýl Kerimbayqyzy

Abai.kz