تولەبي اۋدانىنىڭ ورتالىعى لەنگەر قالاسىنىڭ وتىز مىڭعا جۋىق تۇرعىنى بار. كومىر كەنىشى رەتىندە اشىلىپ، قالاعا اينالعان لەنگەردىڭ قۇرىلعانىنا بيىل 70 جىل تولدى. شاھاردىڭ نەگىزى 19 عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا قوڭىر كومىر وندىرەتىن شاعىن كەنىش رەتىندە قالانعان. مۇندا ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى قونىستانعان. ەڭبەكشىلەر قالاسى توقىراۋ زامانىنان ءدىن امان ءوتىپ، حالىقتىڭ الەۋەتىن كوتەرۋ ءۇشىن كاسىپورىنداردى كوپتەپ اشتى. ونىڭ باسىم بولىگى قالامەن قۇرداس.

لەنگەر قالاسىنىڭ تۇرعىندارى كەشە قالا كۇنى مەرەكەسىن اتاپ ءوتتى. ءوزىنىڭ جەتپىس جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتكەن لەنگەرلىكتەر ۇلان اسىر توي جاسامادى. ءتۇرلى انشىلەردە شاقىرىپ، شاشۋ دا شاشپادى. ەسەسىنە، قالانىڭ ەڭبەكتەگەن بالاسىنان، ەڭكەيگەن قارتىنا دەيىن ءوز ونەرلەرىن ورتاعا سالدى. لەنگەردىڭ جەتپىس جىلدىق تاريح تاقتاسىندا ءاربىر شاڭىراقتىڭ ەرەن ەڭبەگى مەن تاماشا ءداستۇرى جاتىر. بۇل جولى دا ءار سالانىڭ ۇزدىكتەرى اۋدان اكىمىنىڭ ماراپاتىنا يە بولدى.

ال، وسى كەزدە…

اۋداندا ەستە قالارلىقتاي «التىن كۇز» جارمەڭكەسى ءوتتى. جارمەڭكەگە ءار ءبىر اۋىلدىق وكرۋگتەن شارۋا قوجالىقتارى ءوز ونىمدەرىن اكەلدى. اتا بابامىزدان ميراس بولىپ كەلە جاتقان سالت داستۇرىمىزگە سايكەس، التى قانات كيىز ۇيلەر تىگىلىپ كەلگەن قوناقتار مەن قالا تۇرعىندارى قازاقتىڭ سانالۋان تاعامدارىنان اۋىز ءتيىپ، ۇلتتىق سپورتتىڭ بىرنەشە تۇرىنەن ويىندار كورسەتىلدى. ارقان تارتۋ، قول كۇرەستىرۋ، كىر تاسىن كوتەرۋ، قىمىز ىشۋدەن جارىستار بولدى.

اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىندا ەلەۋلى ەڭبەك ەتكەندەردىڭ ەڭبەگى وسى كۇنى ەلەۋسىز قالمادى. ەگىن شارۋاشىلىعى بويىنشا ۇزدىك كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزگەندەر، قىمىز ءوندىرۋ باعىتىندا جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقان اگروقۇرىلىمدار مەن جەكە شارۋا قوجالىقتارى، ۇزدىك كوكونىس، باۋ-باقشا وسىرۋشىلەر العىس حات الىپ، سىي-سياپاتقا يە بولدى.

ۇزدىك قىمىز ءوندىرۋشى

تولەبي اۋدانى بال قىمىزىمەن ەرەكشەلەنەدى. جەكە كاسىپكەر نۇرحان ايتباەۆتىڭ قىمىز ءوندىرىسىن دامىتۋ ىسىمەن اينالىسقانىنا ون جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. بيىل جەكە كاسىپكەر الماتى قالاسىندا وتكەن «التىن كۇز» جارمەڭكەسىندە «وزات قىمىز ءوندىرۋشى» اتاندى. سونىمەن قاتار، ايماقتا وتكەن جارمەڭكەدە اۋداننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى مەن اۋىلشارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن تولەبي اۋدانى اكىمىنىڭ العىس حاتىن العان.

وزات قىمىز ءوندىرۋشىنىڭ «ۇزىن-ارىق» تاۋ قىمىزى دەپ اتالاتىن ارنايى ىدىستاعى ۇلتتىق سۋسىنى ەلىمىزگە عانا ەمەس، تمد ەلدەرىنە تانىمال. ماسكەۋدە تۇراتىن قازاقتاردىڭ «ۇزىن-ارىق» قىمىزىنا سۇرانىسى جوعارى بولعاندىقتان، ول جاققا اپتا سايىن جىبەرىلىپ تۇرادى ەكەن.

ۇلتتىق سۋسىنىمىز قىمىزدى ءوندىرۋ تازا ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. قىمىزعا دەگەن سۇرانىستىڭ جوعارى بولۋى ساپاسىنا دا بايلانىستى. بۇل كاسىپكە وتباسىمىزمەن جۇمىلا كىرىسكەندىكتەن، مەيلىنشە تۇرعىندارعا بويىنداعى قۇندىلىقتارىن ساقتاپ، تازا كۇيىندە بەرۋگە تىرىسامىز، – دەيدى ن. ايتباەۆ.

قازىر شىمكەنت قالاسىندا جەكە قىمىزحانا ورتالىعىن دا اشىپ قويىپتى. وندا 10-شاقتى ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر.

افريكالىق قۇستىڭ سانى 200-گە جەتكەن

كاسىپكەرلىك دەمەكشى، تولەبي اۋدانىندا تۇيەقۇس فەرماسىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرىپ وتىرعان كاسىپكەردىڭ ەڭبەگىن ايتپاي كەتپەسكە بولماس. ەلىمىزدە تۇيەقۇس ءوندىرىسى جانە ونى ءوسىرۋ بويىنشا 25 كاسىپورىن جۇمىس ىستەيدى. ال، «اتامەكەن كورپوراتسياسى» سەرىكتەستىگى تولەبي اۋدانىندا تۇيەقۇس شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى العاش قولعا العان شارۋاشىلىقتاردىڭ ءبىرى. افريكا جەرىنەن تاراعان ءىرى قۇس وڭتۇستىكتىڭ تابيعاتىنا تەز بەيىمدەلگەن. 25-30 باس تۇيەقۇستىڭ سانى بۇگىندە 200 باسقا كوبەيگەن. ەتى مەن جۇمىرتقاسىن ساتۋدان پايدا تاۋىپ جاتقان تۇيەقۇس وسىرۋشىلەر الداعى كۇندەرى قاۋىرسىندارىن دا كادەگە جاراتۋدى جوسپارلاپ وتىر. سالماعى 115-140 كەلى بولاتىن تۇيەقۇستىڭ نەگىزگى ازىعى – سۋ، ەكى مەزگىل تاماق، كوك ءشوپ، جۇگەرى، بيداي، ارپا. تۇيەقۇس فەرماسىنىڭ باس مال دارىگەرى ى. سالىباەۆ: «تۇيەقۇستىڭ سان باسىن كوبەيتۋ جۇمىستارىنا باسا نازار قويىپ وتىرمىز. ەڭ باستىسى ولاردى 1 جاسقا جەتكەنشە جاقسى كۇتىمدە ۇستاۋ قاجەت. سول كەزدە قۇس باسى تەز كوبەيەدى»،- دەيدى.

قۇستىڭ ەتى ادام دەنساۋلىعىنا وتە پايدالى ەكەندىگى ءجيى ايتىلادى. قازىر تۇيەقۇس ەتىنە دەگەن سۇرانىس تا كوپ ەكەن. قىزىعى، تۇيەقۇستىڭ ءبىر جۇمىرتقاسىنىڭ ءوزى جارتى كەلى بولاتىندىقتان، ءبىر وتباسى مۇشەلەرىنە جەتەرلىك تاڭعى اس دايىنداۋعا بولادى ەكەن.

ازىق-تۇلىك ءوندىرىسىنىڭ ورداسىنا اينالادى

اۋداندا مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ تابىستى جۇزەگە اسىرىلۋىنىڭ ناتيجەسىندە ەكونوميكاسى ەداۋىر ءوسىپ، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى ايتارلىقتاي جاقسارعان. ماسەلەن، وبلىستا وندىرىلەتىن جەمىس-جيدەكتەردىڭ 18%-ى تولەبي اۋدانىندا وسىرىلەدى. قازىرگى تاڭدا جەمىس-جيدەك پەن ءجۇزىم القابىن 1 900 گەكتارعا كوبەيتۋ كوزدەلگەن. تولەبيلىكتەر ەندى شيكى ءونىمدى تەرەڭ وڭدەۋگە بەت بۇرىپ وتىر. ورتا جانە شاعىن بيزنەسپەن اينالىساتىندار سانى 9 000 مىڭعا جۋىقتايدى.

تاۋ-شاڭعى ساۋىقتىرۋ كەشەنى

تولەبي اۋدانىندا باۋ-باقشا، اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرىمەن قاتار، مۇناي، تاۋ-كەن ءوندىرىسى جاندانعان ايماقتا ءتۋريزمنىڭ ورنى ەرەكشە. سوندىقتان بولار، تولەبي اۋدانىنا كەلەتىن تۋريستەر سانى جىل ونى ەكى اي تولاستاعان ەمەس.

ءبىرىنشى كەزەكتە كەلۋشىلەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىراتىن «الاتاۋ» تاۋ شاڭعىسى بازاسى، «تاۋ سامالى»، «بىركولىك» دەمالىس ايماعى، «اينا بۇلاق»، «EkoVillaige Kaskasy»، «كراسنىە سكالى»، «اق مەشىت» شاتقالدارىنداعى دەمالىس ايماقتارى اۋداننىڭ الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا جول اشاتىن باستى نىساندار. سونداي-اق، تۋريزم – اۋدان بيۋدجەتىنە قوماقتى قارجى تۇسىرەتىن نەگىزگى سالا.

اۋدانداعى 30-دان اسا تاريحي-ارحەولوگيالىق نىساننىڭ قاتارىندا ساق زامانىنىڭ قورعاندارى، ورتا عاسىرلىق قالاشىقتاردىڭ ورىندارى جانە حالىق اراسىندا اتى اڭىزعا اينالعان «جىلاق اتا»، «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن»، «نۇر اتا»، «اقمەشىت» سەكىلدى كوپشىلىك ءمىناجات ەتەتىن اۋليە ورىندارى بار. اسىرەسە، اتى اڭىزعا اينالعان «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» اۋليەسىنە رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن كەلىپ، ءمىناجات ەتەتىن ادامدار سانى وتە كوپ.

اۋدان اۋماعىندا تاۋ شاڭعى ءتۋريزىمىن دامىتۋ ماقساتىندا 2003 جىلدان بەرى «الاتاۋ» تاۋ شاڭعى بازاسى جۇمىس ىستەيدى. تاۋ-شاڭعى بازاسى اۋدان ورتالىعى لەنگەر قالاسىنان 25 شاقىرىم قاشىقتىقتا باتىس تيان-شان تاۋىنىڭ ەتەگىندە «تاۋ سامالى» شاتقالىندا ورنالاسقان. تاۋ شاڭعىسى جولىنىڭ ۇزىندىعى 1300 مەترگە سوزىلعان. قىس مەزگىلىندە دەمالۋشىلارعا تاۋ شاڭعى، تاۋدا جۇرەتىن شاڭعىلى كولىك جانە تاعى باسقا قىسقى دەمالۋ قىزمەتتەرىن كورسەتەدى. ءبىر مەزەتتە 1300 ادامعا دەيىن قىزمەت كورسەتۋ مۇمكىندىگى بار.
قازىرگى تاڭدا، ايماقتا شىمبۇلاقتان كەم بولمايتىن «قاسقاسۋ» تاۋ شاڭعى دەمالىس كەشەنىنىڭ جوباسى جاسالىنىپ جاتىر.

ىشكى تاۋ-شاڭعى كۋرورتىنىڭ ينفراقۇرىلىمىنا قاجەتتى ينۆەستيتسيا كولەمى 21,3 ملرد تەڭگەنى جانە تاۋ-شاڭعى كۋرورتىنىڭ نىساندارىن سالۋعا 81,2 ملرد تەڭگە قارجىنى قۇراپ وتىر. بۇل «قاسقاسۋ» تۋريستىك رەكرەاتسيالىق كەشەنى» 2017 جىلى اشىلىپ 2000 ادام جۇمىسپەن قامتىلادى.

ايگۇل كەرىمبايقىزى

Abai.kz